U 2003 hodzie ŭ Połacku byŭ adkryty pomnik admietnaj litary Ŭ, jaki simvalizuje ŭnikalnaść biełaruskaj movy. Ale vykliki nacyjanalnaj movie i identyčnaści nie źnikajuć. Moŭna-nacyjanalny nihilizm rychtuje hlebu dla paŭtareńnia krymskaha ci ŭschodnieŭkrainskaha scenara i ŭ Biełarusi.
Ci nie varta na hetym fonie zadumacca nad adkryćciom bolš hruntoŭnaha architekturnaha simvała biełaruskaj movy ŭ stalicy krainy?
Taki abjekt stanie adkazam na impierskaje pramyvańnie mazhoŭ.
Možna skazać, što stvareńnie hetaha art-abjekta ciapier — pir padčas moŭnaha moru. Pomnik moža ŭsprymacca jak simvaličnaja sproba maralna kampiensavać słabyja pazicyi biełaruskaj movy ŭ krainie. Ale zirnicie ź inšaha boku: heta reč navyrast, aryjencir, majak, simvał nadziei.
Pomniki rodnaj movie, a navat moŭnym asablivaściam, jość u mnohich krainach śvietu.
Naprykład, u Charvatyi jość manumienty asobnym litaram hłaholicy.
U Syktyŭkary, stalicy Respubliki Komi (Rasija), staić pomnik u vyhladzie litary C z ałfavita Komi.
A ŭ rasijskim Uljanaŭsku jość pomnik litary Jo. Ideja jaho pastavić uźnikła ŭ 1997 hodzie, kali śviatkavałasia 200-hodździe jaje pieršaj fiksacyi na piśmie.
U rasijskaj Vołahdzie jość pomnik litary O, jaki ŭšanoŭvaje miascovaje okańnie.
U hetym kirunku ŭ nas jašče jość varyjanty: naprykład, pomniki DŽ i DZ ci załatomu praviłu «žy, šy pišy z y».
Kali ž pačała šyrycca hetaja tradycyja? Pieršy «moŭny pomnik» źjaviŭsia ŭ Paŭdniovaj Afrycy, u horadzie Biurhiersdorp, u 1893 i byŭ pryśviečany afrykaans — miascovamu varyjantu hałandskaj movy. Pomnik adznačaŭ nabyćcio movaj roŭnych pravoŭ z anhlijskaj u parłamiencie tahačasnaj Kapskaj kałonii Brytanii. Paźniej jon pačaŭ usprymacca i jak manumient ziemlakam, jakija zahinuli padčas Anhła-burskaj vajny (1899—1902).
Pieršy ŭ śviecie pomnik movie — manumient afrykaans u Biurhiersdorpie (1893). Žančyna trymaje ŭ rukach tablicu z nadpisam: «Svaboda dla hałandskaj movy». Padčas Anhła-burskaj vajny statuja była zrynutaja i zhublenaja.
Paŭdniova-Afrykanskaja Respublika daje i najlepšy prykład pomnika movie: heta hrandyjozny manumient movie afrykaans u horadzie Paarł. Miascovaść vakoł adnajmiennaj hary — adno z najstarejšych miescaŭ raśsialeńnia jeŭrapiejcaŭ na poŭdni Afryki. Mienavita tam raspačaŭsia ruch za ŭžyvańnie afrykaans na piśmie i za pierakład Biblii na hetu movu. Afrykaans (burskaja mova) — adna z 11 dziaržaŭnych movaŭ PAR, treciaja pavodle pašyranaści paśla movaŭ zułu i kosa. Sfarmavałasia ŭ XVIII stahodździ na asnovie movy hałandskich pierasialencaŭ u Kapskaj kałonii.
Manumient movie afrykaans u horadzie Paarł.
Ad movy aparteidu da movy jadnańnia?
Moŭnaje pytańnie ŭ Paŭdniovaj Afrycy zaŭždy stajała vostra. U kancy XVIII stahodździa Brytanija zachoplivaje zasnavanuju hałandcami Kapskuju kałoniju i abviaščaje anhlijskuju movaj adukacyi i ŭrada, pačynajecca pieryjad anhlizacyi. Školnikaŭ za vykarystańnie rodnaj movy prymušajuć nasić šyldu z nadpisam «Ja — asioł». Rodnaja mova robicca dla afrykanieraŭ (tak nazyvali biełych pierasialencaŭ — nośbitaŭ afrykaans) simvałam nacyjanalnaj identyčnaści i adradžeńnia.
U kancy XIX stahodździa pačynajecca ruch za raźvićcio movy afrykaans. Da taho času heta mova ŭsprymałasia jak nizkastatusny dyjalekt. Zmahańnie za aficyjny status afrykaans nakładvaje adbitak na nacyjanalny charaktar i ideałohiju afrykanieraŭ. Niahledziačy na farmalnaje ŭraŭnavažvańnie ŭ pravach z anhlijskaj hałandskaj movy ŭ 1910, a afrykaans u 1925, faktyčna pieryjad anhlizacyi ciahniecca da 1948 hoda, kali da ŭłady prychodzić Nacyjanalistyčnaja partyja.
Pieryjad ad 1948 da 1994 — čas roskvitu afrykaans. Adnačasova heta i pieryjad aparteidu jak aficyjnaj dziaržaŭnaj palityki. Padčas aparteidu dziaržava naviazvaje hetu movu inšym moŭnym supolnaściam. U 1976 zahad užyvać afrykaans u jakaści adzinaj movy navučańnia ŭ niehrycianskich škołach spravakavaŭ demanstracyju pratestu ŭ Jochanesburhu. Kala 15000 čałaviek, u asnoŭnym školniki, vyjšli na vulicy z płakatami kštałtu «Afrykaans — preč!». Demanstracyja była rasstralanaja palicyjaj.
Biskup Desmand Tutu nazvaŭ afrykaans movaj pryhniatalnikaŭ. U svaju čarhu anhlijskaja mova stała znakam pratestu i srodkam abjadnańnia niehrycianskaha nasielnictva.
Kamitet pa stvareńni pomnika movie afrykaans byŭ utvorany ŭ 1942, u 1964 byŭ abvieščany konkurs na najlepšy prajekt. Pomnik byŭ ustalavany ŭ 1975 hodzie ŭ honar 50-hodździa abviaščeńnia afrykaans aficyjnaj movaj, a taksama stahadovaha jubileju Tavarystva sapraŭdnych afrykanieraŭ, jakoje zajmałasia prapahandaj afrykaans. Na mierapryjemstvie prysutničała bolš za 40000 čałaviek. Pahroza biełych piśmieńnikaŭ praihnaravać mierapryjemstva, kali na jaho nie zaprosiać piśmieńnikaŭ inšych ras, prymusiła ŭłady pajści na takuju sastupku.
Aparteid byŭ admienieny ŭ 1994, i siońnia ŭ krainie adzinaccać aficyjnych moŭ. Pavodle pierapisu 2011 hoda, afrykaans byŭ rodnaj movaj 13,5% nasielnictva, amal 7 miljonaŭ čałaviek. Heta treciaja pa pašyranaści mova krainy.
U adnoj sa svaich pramoŭ u 1995 Nelsan Mandeła skazaŭ, što, chacia raniej afrykaans, jak srodak raspaŭsiudu palityki aparteidu, padzialaŭ narod Paŭdniovaj Afryki, heta taksama była i mova tych, chto zmahaŭsia z pryhniotam.
Simvolika manumienta afrykaans u horadzie Paarł. Samaja vysokaja častka manumienta — hipierbała, jakaja nikoli nie spynić svoj rost (A). Na taki simvał movy architektara Jaana van Viejka natchnili słovy piśmieńnika i palityka Karnelisa Łanhienchoviena ab imklivym roście ŭžyvańnia piśmovaj afrykaans. Vyšynia kałony — 57 mietraŭ. Jana taksama ŭvasablaje mietafaru paeta van Viejka Łou, jaki paraŭnaŭ afrykaans ź miačom, što źziaje.
Steła maje pa ŭsioj vyšyni adtuliny, u jakija traplaje soniečnaje śviatło. Kala padmurka bje krynica, jakaja simvalizuje vytok movy afrykaans.
U našaha Karatkieviča taksam jość mietafara «mova — bułatny klinok». Cikava, jak moh by vyhladać simvał biełaruskaj movy?
Pobač staić mienšaja kałona, što simvalizuje Paŭdniova-Afrykanskuju Respubliku (B). Jana maje adtulinu ŭ kirunku Afryki, što maje pakazać adkrytaść i ŭzajemadziejańnie pamiž Paŭdniova-Afrykanskaj Respublikaj, afrykaans i ŭsim kantynientam. Kałony atačaje sažałka. Sonca adbivajecca ŭ vadzie, hraje na pavierchni kałonaŭ. Pa zadumcy architektara, kožny soniečny vodblisk — heta słova, kožnaja śvietłavaja linija — skaz. Vada simvalizuje toje, što afrykaans — žyvaja mova, jakaja raźvivajecca.
Pa słovach architektara, hetyja kałony — mova i respublika — stajać na adnoj hlebie, u adnoj vadzie i pad adnym soncam. Takaja łakaničnaja nacyjanalnaja ideałohija…
Słovy van Viejka Łou ab tym, što afrykaans — heta mova, jakaja złučaje Zachodniuju Jeŭropu i Afryku, adlustravany ŭ inšych častkach manumienta.
Try kałony ŭ levaj (zachodniaj) častcy (V) simvalizujuć upłyŭ na afrykaans jeŭrapiejskich movaŭ: hałandskaj, niamieckaj, anhlijskaj, francuzskaj i inšych. Nivodnaja kałona nie pradstaŭlaje peŭnuju movu. Kałony źmianšajucca pa pamiery ŭ kirunku da centralnaj hipierbały. Heta simvalizuje pastupovaje źmianšeńnie ŭpłyvu jeŭrapiejskich movaŭ na afrykaans.
Uzvyšeńnie pasiarod leśvicy da pomnika (H) aznačaje ŭpłyŭ na afrykaans taksama moŭ małajskaj, arabskaj i kreolskaj małajska-partuhalskaj.
Kruhły podyum sprava (D) simvalizuje paŭdniovuju častku Afryki. Paŭšarji na podyumie simvalizujuć upłyŭ afrykanskich movaŭ: kchoi, ksoza, zułu, sota. Znoŭ ža nivodnaje paŭšarje nie abaznačaje peŭnuju movu. Pamier paŭšarjaŭ jakraz pavialičvajecca ŭ kirunku hipierbały.
Afrykanskija i jeŭrapiejskija movy źlivajucca, utvarajučy most (Je), i ŭlivajucca ŭ padmurak hipierbały.
Adzin elemient pomnika padajecca zališnim — karotki nadpis pierad leśvicaj da jaho. Jaho možna pierakłaści — «My addanyja hetamu» ci «My stavimsia da hetaha surjozna». Možna było b i nie pisać… Fraza prypisvajecca niekalkim palitykam jak frahmient ich pramoŭ suprać palityki anhlizacyi Paŭdniovaj Afryki.
57-mietrovy manumient — nie adziny ŭ PAR pomnik movie. U roznych haradach krainy nie mienš za 20 pomnikaŭ afrykaans.
Dalej — pra suśvietny dośvied manumientalnaha ŭšanavańnia movaŭ.
Litara — dobra, a ałfavit — lepiej
Cełymi skulpturnymi kampazicyjami, pryśviečanymi svajmu ałfavitu, vyznačajecca Armienija. Armianskaje piśmo było stvorana ŭ 405—406 hadach biskupam Miesropam Maštocam. Z taho času armianski ałfavit źmianiŭsia niaznačna.
Adzin ź miemaryjałaŭ znachodzicca ŭ vioscy Ašakan, pobač z carkvoj śviatoha Miesropa Maštoca, dzie pachavany aśvietnik.
U krainie isnuje tradycyja: u pačatku navučalnaha hoda mnohija pieršakłaśniki vyvučajuć pieršuju litaru ałfavita mienavita ŭ hetaj carkvie. Kožnaja litara na miemaryjale vykananaja ŭ vyhladzie chačkara — tradycyjnaj armianskaj kamiennaj steły z vyjavaj kryža. Chač pa-armiansku značyć kryž, a kar — kamień.
Inšaja skulpturnaja kampazicyja, pryśviečanaja armianskamu ałfavitu, — na schile hary Arahac, samaj vysokaj u Armienii, kala vioski Artašavan. Hety park ałfavita byŭ zasnavany ŭ honar jaho 1600-hadovaha jubileju.
Jość pomnik armianskamu ałfavitu i ŭ Kliŭlendzie (ZŠA), u Armianskim kulturnym sadzie. Manumient składajecca z prystupčatych hranitnych błokaŭ, jakija simvalizujuć niaprostuju historyju Armienii i adnačasova — charastvo jaje hornaj pryrody. Na adnym baku hetych błokaŭ — vyjavy litar, na advarotnym — imiony dziejačaŭ armianskaj historyi i kultury.
Hłaholica
U Charvatyi, u haradku Chum (jaki zaniesieny ŭ Knihu rekordaŭ Hinesa jak samy maleńki horad u śviecie), jość «Aleja słužycielaŭ hłaholicy».
Heta nizka z adzinaccaci asobnych manumientaŭ i skulpturnych kampazicyj, što ciahnucca ahułam na siem kiłamietraŭ. Jany ŭšanoŭvajuć hłaholicu, dziejačaŭ kultury, histaryčnyja padziei. Naprykład, tam jość «stoł Kiryły i Miatoda (Miafodzija)». Kirył, vierahodna, źjaŭlajecca aŭtaram hłahaličnaha piśma. Darečy, bratam ustalavana bahata inšych pomnikaŭ: u Safii, Kijevie, Maskvie i inš. Hłaholica najdaŭžej (da kanca XVIII st.) zachavałasia mienavita ŭ Charvatyi. U Chumie možna nabyć suvieniry ŭ vyhladzie litar hetaha ałfavita.
«Słova jadnaje»
Jašče adna hrupa pomnikaŭ — heta manumienty niepasredna movie. Adzin ź ich ustalavany ŭ Estonii na achviaravańni hramadzian.
Formaj pomnik nahadvaje stylizavanuju hałavu pieŭnia z vokładki estonskaha bukvara. Nadpis na pomniku: «Słova jadnaje». A jaki słohan možna napisać na materyjalnym uvasableńni biełaruskaj movy?
Pomnik «Ruskaje słova» jość u Biełharadzie. Jon vykanany ŭ vyhladzie bronzavaj Biblii. Nad Knihaj — hołub z załatym piarom, simvałam Dobraj viestki.
Vobraz razhornutaj knihi na kruhłym pastamiencie vykarystany i ŭ prajekcie małdaŭskaha manumienta, jaki zaraz stvarajecca. Jon budzie mieć dvaccać steł-staronak, na jakich budzie zapisanaja historyja rumynskaj movy. Płanujecca, što dyjamietr pomnika składzie 20 mietraŭ, a vyšynia staronak — 6,5 mietra.
Pomniki rodnaj movie jość i ŭ Azierbajdžanie.
Pomnik pakutnikam za movu
Narešcie, u Dacy, stalicy Banhładeš, jość manumient pad nazvaj Šachid minar, Pomnik pakutnikam.
Heta pomnik studentam, zabitym pakistanskaj palicyjaj za vystup u abaronu movy bienhali 21 lutaha 1952. Siońnia hetaja data adznačajecca jak Mižnarodny dzień rodnaj movy.
Jaki b moh być pomnik biełaruskaj movie?
Najlepšym ušanavańniem movy byŭ by nie materyjalny abjekt, a dasiahnieńnie, jakoje zabiaśpiečyć dalejšaje isnavańnie movy. Naprykład, źmieny ŭ Zakon ab movach, univiersitet ź biełaruskaj movaj vykładańnia, biełaruskamoŭny Windows. Ale i materyjalny znak byŭ by karysnym. Pryčym karyść — i zadavalnieńnie — budzie nie tolki ad vyniku, ale i ad pracesu stvareńnia pomnika. Uvahu hramadstva da moŭnych prablem moža pryciahnuć konkurs na najlepšy prajekt, abmierkavańnie miesca ŭstalavańnia… Mahčyma, u vas užo źjavilisia idei?
