Dola
U lusterku samahubstvaŭ
A ci dobra my žyviem? “Śmiešnaje pytańnie”— skažuć pesymisty. “Viadoma, dobra!”— skaža BT. “A vuń tyja — jašče horš”, — znojducca aptymisty. Ale jość rečy, jakija śviedčać pra našaje žyćcio lepš za ekanamičnyja raźliki dy subjektyŭnyja nazirańni. Heta zvyčajnaja śmierć i asabliva śmierć pa ŭłasnaj voli, ci pa-navukovamu — suicyd. Uzrovień samahubstvaŭ zaležyć ad nacyjanalnych, klimatyčnych i bijalahičnych asablivaściaŭ. Rekardsmeny tut vuhorcy, davoli vysoki ŭzrovień i ŭ krainach Skandynavii. Siarod mnohich pryčynaŭ, što ŭpłyvajuć na rost kolkaści suicydaŭ, na pieršym miescy stajać sacyjalnyja.
Statystyka samahubstvaŭ u Biełarusi pakazvaje, što najbolš ich było ŭ 1987—88 h., a paśla — u siaredzinie 90-ch. Ciapier zachoŭvajecca stabilna vysoki pakaźnik — 35 vypadkaŭ na 100 tys. čałaviek. Za 1987—96 h. kolkaść suicydaŭ vyrasła amal u dva razy, što možna patłumačyć stanam hramadztva: z adnaho boku vialikija nadziei, entuzijazm i navat eŭfaryja kanca 80-ch, a z druhoha — rasčaravańnie i depresija siaredziny 90-ch, viaršyniaj jakoj byŭ druhi referendum. Kali ŭličyć, što ekanamičny spad paśla 96-ha byŭ pieraadoleny, pik toj tłumačycca, badaj, tolki palityčnymi padziejami. Śviedčyć pra heta i najbolšy ŭzrovień suicydaŭ u toj hod siarod mužčyn, bo mienavita jany, a nie žančyny, macniej zaanhažavanyja ŭ palityku. Uvohule, biełaruskija mužčyny robiać sabie śmierć u 6 razoŭ čaściej za žančynaŭ, na što jość roznyja pryčyny. Pa-pieršaje, mužčyny mienš intehravanyja ŭ hramadztva, mienš abciažaranyja dziećmi, baćkami dy inšymi svajackimi abaviazkami, lahčej źmianiajuć pracu j miesca žycharstva, chutčej mohuć zhubić sacyjalny status. Pa-druhoje, jany čaściej złoŭžyvajuć alkaholem, a heta vielmi istotny faktar suicydalnaj aktyŭnaści. Pa-treciaje, mužčyny — bolš ruchomaja i ahresiŭnaja častka hramadztva, a pakolki siarod biełarusaŭ raspaŭsiudžany intravertyŭny typ, to časta hetaja ahresija skiroŭvajecca nia vonki, a na siabie. Zaležyć uzrovień samahubstvaŭ i ad vieku: siarod mužčynaŭ najbolš samahubcaŭ u vieku 50—59 hadoŭ, siarod žančynaŭ — u asiarodździ tych, kamu za 70. Apošniaje śviedčyć pra bolšy prahmatyzm našych žančynaŭ, dla jakich suicyd časta zamianiaje saboj eŭtanaziju — vyratavańnie ad takoj nievylečnaj “chvaroby”, jak samotnaja staraść.
Roznymi sposabami sychodziać z žyćcia: mocny poł čaściej viešajecca, stralajecca, režacca, słaby — addaje pieravahu atručvańniu i padzieńniu z vyšyni. Viadoma, vialikaja častka samahubstvaŭ ździajśniajecca psychična chvorymi, adnak specyjalisty ličać, što ŭ Biełarusi prykmietnaha rostu psychičnych zachvorvańniaŭ u 90-ch nie adbyłosia. Naziraŭsia tolki padjom narkamanii i alkahalizacyja, što ŭ značnaj miery i paŭpłyvała na suicydalnuju aktyŭnaść.
Jašče ŭ minułym stahodździ było dakazana, što ekanamičnaja i psychapatalahičnaja depresii (a razam z tym i rost suicydaŭ) u lubym hramadztvie ŭzajemaźviazanyja. Vyklikajuć suicydy i takija źjavy, jak pačućcio bieznadziejnaści, biezdapamožnaści i niaščaścia, impulsiŭnaść, nakapleńnie ahresii i zvarot jaje suprać siabie (pa schiemie “pačućcio viny — samapakarańnie”), źbiadnieńnie mižasabovych adnosinaŭ i śvietu kaštoŭnaściaŭ, a taksama rańniaja strata baćkoŭ, vychavańnie va ŭmovach maralnaha hniotu, fizyčnaha i seksualnaha hvałtu. Siońnia ŭ Biełarusi ŭsio heta maje tendencyju da pašyreńnia, što taksama nie dazvalaje budavać zaduža aptymistyčnych prahnozaŭ.
Samahubstvy — biada nia tolki biełaruskaja. Pa ich kolkaści siarod krainaŭ byłoha SSSR my staim (źviestki 1998 h.) na piatym miescy paśla Rasiei i krainaŭ Bałtyi.
Na pytańnie “Jak my žyviem?” tyja try z pałovaj tysiačy čałaviek, što dobraachvotna syšli z žyćcia za minuły hod, užo adkazali. Ale ŭ 10 razoŭ bolš ludziej, jakija sprabavali zrabić hety fatalny krok (na ščaście, pakul niaŭdała), mohuć jašče niešta źmianić i papravić u svaim žyćci. Niechta ź ich, napeŭna, jość i pobač z vami. Budźcie ŭvažlivyja, ciarplivyja i dobrazyčlivyja, nia dajcie parvacca toj apošniaj nitačcy, što trymaje ich u hetym śviecie i, mahčyma, znachodzicca ŭ vašych rukach.
Vasil Aŭramienka, Mahiloŭ
Dzieviacioch ź dziesiaci ratujuć
Biełaruś razam z Vuhorščynaj, Prybałtykaj, Skandynavijaj dy Rasiejaj uvachodzić u hrupu krainaŭ sa zvyšvysokaj kolkaściu suicydaŭ. Štohod u nas sprabujuć samachoć pajści z žyćcia kala 30 tys. čałaviek. Atrymlivajecca nie va ŭsich — na adzin zavieršany suicyd prypadaje 8—9 niezavieršanych. Medyki nazyvajuć niaŭdałyja sproby zahubić siabie parasuicydami. Kožny siomy vyratavany samahubca znoŭku paŭtaraje toje samaje. Jak śviedčyć statystyka, štohod u nas ździajśniajecca prykładna na 200 sprobaŭ samahubstva bolej. U biełaruskaj struktury śmiarotnaści hibiel ad samazabojstvaŭ znachodzicca ŭžo na trecim miescy, paśla sardečna-sasudzistych i rakavych zachvorvańniaŭ. Kožny treci z tych, chto lažyć u biełaruskich bolnicach paśla surjoznych atručeńniaŭ — niaŭdały samahubca. Navat kali achvotnych u hetki sposab raźvitacca z žyćciom adkačvajuć, šmat chto ź ich zastajecca invalidam — ź jazvaj straŭnika ci cyrozam piačonki. Najbolš schilnyja da parasuicydaŭ ludzi da 30 hadoŭ. Časta heta demanstracyjnaje epatažnaje samazabojstva — u adkaz na admovu baćkoŭ kupić matacykł ci mahnitafon abo z-za nieščaślivaha kachańnia. Pavodle statystyki, žančyny čyniać parasuicydy ŭdvaja čaściej, čym mužčyny. Bolš za ŭsio parasuicydnikaŭ siarod rabočych, navučencaŭ PTV i technikumaŭ, a taksama siarod biespracoŭnych, najmienš — siarod asobaŭ z vyšejšaj adukacyjaj i invalidaŭ.
Ihnat Čakacki
Historyja samahubstvaŭ
Čarviakoŭ, Žyłunovič, Adamovič, Haładzied, Ihnatoŭski — usie baćki BSSR skončyli žyćcio samahubstvam
U Biełarusi XVII—XIX st. ludzi bajalisia suicydu, bajalisia hrachu, bajalisia być pachavanym za mohiłkami, nie jak usie. Tre było mieć hramadzianski zapał Ihnata Hryniavickaha, jaki viedaŭ, na što išoŭ, kidajučy bombu ŭ cara Alaksandra ŭ adpłatu za Kastusia Kalinoŭskaha.
20 krasavika 1910 h. zrabiŭ sabie śmierć biełaruski publicyst, krytyk, “našaniviec” Siarhiej Pałujan. Jamu nie było i 20-ci.
U pačatku 20-ch dobraachvotna raźvitaŭsia z žyćciom adzin z kiraŭnikoŭ Słuckaha paŭstańnia Jullan Sasnoŭski. Zmučyła jaho niščymnaje žyćcio ŭ Zachodniaj Biełarusi.
Zabivali siabie navat śviatary. U 1928 h. za prapahandu biełaruskaj movy ŭ kaściole pazbavili parafii ks.Franciška Ramiejku, jaki słužyŭ u Šarašovie (Dzisienščyna). Try hady ksiondz biezvynikova sprabavaŭ adnavicca, adnak kiraŭnictva Vilenskaj dyjacezii było niepachisnaje. 16 červienia 1931 h. Ramiejka pryjechaŭ u Vilniu, u hości da a.Adama Stankieviča. Taho nie było ŭ chacie, i haspadynia prapanavała pačakać jaho ŭ kabinecie. Ramiejka znajšoŭ tam revalver i zastreliŭsia. Pachavali 46-hadovaha ksiandza na vilenskich Bernardynskich mohiłkach.
U savieckaj Biełarusi samahubstvaŭ było bolš, bo ŭ Boha tut nia vieryli. 7 traŭnia 1925 h. u mienskaj turmie zrabiŭ sabie śmierć teraryst-eser Barys Savinkaŭ.
U 1929 h. sprabavaŭ skončyć žyćcio samahubstvam Janka Kupała, jakomu “šyli” kiraŭnictva “Sajuzam vyzvaleńnia Biełarusi”. Paeta adratavali. Usievaład Ihnatoŭski tady kazaŭ Kupału: “Tabie Janka, treba žyć, ty ŭ nas adzin”. Sam Ihnatoŭski zastreliŭsia 4 lutaha 1931 h. u siabie ŭ chacie paśla čarhovaha dopytu ŭ NKVD. Śledam za im zrabili sabie śmierć amal usie baćki BSSR. 11 krasavika 1937 h. u Mahiloŭskaj psychijatryčnaj lakarni skončyŭ žyćcio samahubstvam represavany Ciška Hartny (Źmicier Žyłunovič). 16 červienia 1937 h. padčas 16-ha źjezdu KP(b)B pieršy sakratar Vasil Šaranhovič abvinavaciŭ staršyniu CVK BSSR Alesia Čarviakova ŭ škodnictvie. Čarviakoŭ pajšoŭ u svoj kabinet, sieŭ za rabočy stoł i zastreliŭsia. U ciahniku Ŭładzivastok—Maskva 22 krasavika 1937 h. zastreliŭsia były staršynia SNK BSSR Jazep Adamovič, dyrektar cukrazavodu na Kamčatcy. Adamoviča niečakana vyklikali ŭ Maskvu. Jon cudoŭna razumieŭ, što vyklik aznačaje rasstreł.
Nia vytrymaŭšy dopytaŭ, 21 červienia 1937 h. vykinuŭsia z akna 5-ha pavierchu budynku NKVD Mikałaj Haładzied, staršynia SNK BSSR u 1927—1937 h.
U 1946 h. u mienskaj turmie skončyŭ žyćcio samahubstvam doktar filazofii Francišak Hryškievič, apošni dyrektar Vilenskaj biełaruskaj himnazii.
U žniŭni 1955 h. na chutary pad Pastavami zastreliŭsia apošni biełaruski partyzan Aŭhien Žychar, kab nia zdacca čekistam.
U 1981 h. studenty-filozafy BDU źbirali podpisy za akademičnyja svabody va ŭniversytecie. Pad listom padpisalisia kala 50 čałaviek. Kiraŭnictva fakultetu rascaniła heta jak niefarmalny bunt. Arhanizataraŭ akcyi vyklučyli z universytetu. Student A.Małaščuk paśla niaŭdałych sprobaŭ uznavicca skončyŭ žyćcio samahubstvam, vykinuŭšysia z vakna 6-ha pavierchu hałoŭnaha korpusu BDU. Na akt suicydu jon paklikaŭ znajomych i siabroŭ.
28 žniŭnia 1961 h. u francuskim horadzie Kanie vykinuŭsia z vakna 5 pavierchu piśmieńnik i redaktar časopisu “Biarozka” Ŭsievaład Kraŭčanka, jaki byŭ u Francyi ŭ składzie delehacyi biełaruskich piśmieńnikaŭ. Pryčyny jahonaha samahubstva nieviadomyja.
24 studzienia 1952 h. u Melburnie (Aŭstralija) pajšoŭ z žyćcia Ściapan Šnek (pseŭd. Janka Niaścierpny), pałkoŭnik BKA. Pierad hetym jon źbiŭ žonku, jakaja ŭ ciažkim stanie trapiła ŭ špital. Ad soramu, vidać, Ściapan Šnek paviesiŭsia.
Šmat jakija śmierci achutanyja tajamnicaj. Ci pa svajoj voli zvaliŭsia ŭ leśvičny pralot Janka Kupała? Samachoć ci vypadkova zabiŭsia paet Ryhor Siemaškievič, jakoha znajšli ŭranku pad ułasnym balkonam (1982)? Ci była samahubstvam śmierć paetki Jaŭhienii Janiščyc (1988)? A litaraturaznaŭcu Mikołu Praškoviča (1982), mastaka Lavona Baraznu (1972) źniščyła KDB ci niaščasnyja vypadki? Na hetyja pytańni ciažka adkazać adnaznačna. Adkazy niekali znojducca ŭ archivach sakretnych słužbaŭ.
E.Ł.
