Sto hod raskošy, paŭstahodździa zapuścieńnia. Jak skłaŭsia los pałaca Pusłoŭskich — adnaho z samych pryhožych u Biełarusi FOTY
Z arystakratyčnych siadzib hety pałac — siarod samych maładych, ale pa kolkaści lehiendaŭ, jakija sparadziŭ, moža paspračacca ź siaredniaviečnym zamkam.
22.08.2021 / 15:45
«Pad zamkam padziemnyja chady pačynalisia. Adzin vioŭ u Kosava, a druhi — da samaj Vilni», — takuju hutarku možna i ciapier pačuć u navakolli sapiehaŭskich Ružan.
Maršruty narodnaja łohika abrała nievypadkova: Vilnia — staraja stalica, a Kosava — miesca, dzie staić nievierahodnaj pyšnaści i bahaćcia pałac. I ničoha, što jon na dźvieście hod maładziejšy za ružanski.
Biźnies-mahnat
Historyja rodu Pusłoŭskich, jakija pakinuli pa sabie takuju pamiać, nie padobnaja da Radziviłaŭ, Sapiehaŭ, Ahinskich. Nie było zvyčajnaha dla mahnackich familij hienieałahičnaha dreva, jakoje karaniami išło b da Hiedymina. Nie było słužby karalam i vialikim kniaziam, słaŭnych pieramoh u bitvach.
Svaim bahaćciem rod byŭ abaviazany šlachcicu Vajciechu Pusłoŭskamu, jaki zdoleŭ pabudavać sapraŭdnuju biźnies-impieryju ŭ časy, kali ŭsio vakoł rujnavałasia.
Vajciech Pusłoŭski. Partret pracy Valencija Vańkoviča, 1820-ja.
Na adzinym zachavanym partrecie hety dziŭny čałaviek vyjaŭleny ŭ tradycyjnaj biełaruskaj šlachieckaj adziežy, ale z modnaj pieciarburhskaj pryčoskaj.
Choć pa-rusku, kazali sučaśniki, jon havaryŭ ź ciažkaściu — karystaŭsia polskaj i biełaruskaj. Nie viedaŭ taksama ni francuzskaj, ni niamieckaj — taki byŭ uzrovień adukacyi pierad kancom Rečy Paspalitaj.
U spadčynu ad prodkaŭ Pusłoŭski atrymaŭ tolki šlachieckaje proźvišča i familnuju siadzibu Pieski. Na schile žyćcia, u pačatku 1830-ch, jon mieŭ sorak tysiač pryhonnych i dva dziasiatki majontkaŭ.
Paŭstańnie Kaściuški, napaleonaŭskija vojny, vystup 1830-ha — Pusłoŭski dziejničaŭ nasupierak stereatypam i ni ŭ čym z hetaha nie braŭ udziełu. Nielha skazać, što jon nie cikaviŭsia palitykaj, prosta, jak biźniesoviec, abychodziŭ vostryja vuhły.
Ciažka skazać, dzie jon uziaŭ startavy kapitał. Adny kazali, što jamu pazyčyŭ tysiaču dukataŭ mścisłaŭski vajavoda, druhija — što dapamahła supraca z hietmanam Ahinskim, trecija namiakali navat, što Pusłoŭski nakłaŭ ruku na srebra kartezijanskaha klaštara ŭ Biarozie, dzie administrataram byŭ jaho brat.
Pusłoŭski pačynaŭ z sukonnaj manufaktury ŭ miastečku Chomsk, arandavanym u Ahinskich. (Cikava, što ŭ toj samy čas niepadalok ad Maskvy pačynaŭ svoj tekstylny biźnies pryhonny sielanin Sava Marozaŭ — i da 1820-ch zarabiŭ takija hrošy, što vykupiŭ z pryhonu i siabie, i darosłych synoŭ.)
U pačatku 1820-ch u Pusłoŭskaha na fabrykach pracavała bolš za 300 čałaviek. Jon zajmaŭsia nie tolki suknom: vyrablaŭ cehłu, papieru, hadavaŭ koniej dla paštovych stancyj, skupaŭ zadziešava i pierapradavaŭ majontki.
Kali kažuć pra haspadarčuju ruchavaść Pusłoŭskaha, zabyvajucca, jak časta byvaje, zhadać pra žančyn, jakija za im stajali. Jaho žonka Žazefa z Druckich-Lubieckich i žončyna siastra Tereza Scypijonava, što aŭdavieŭšy žyła pry ich, razam z Vojciecham utvarali mazhavy centr usich biźnies-prajektaŭ. Paźniej da ich dałučyŭsia brat žonki, Francišak Ksavieryj Drucki-Lubiecki. Jon, uspaminali sučaśniki, «žyŭ paradami» Pusłoŭskaha i zrabiŭ imklivuju karjeru čynoŭnika Rasijskaj impieryi: zajmaŭ pasady hrodzienskaha dy vilenskaha hubiernatara, byŭ ministram finansaŭ Carstva Polskaha. Impieratar Alaksandr I navat padaryŭ Lubieckamu bryljantavy piarścionak.
Francišak Ksavieryj Drucki-Lubiecki, dziakujučy paradam Pusłoŭskaha, dasiahnuŭ karjernych vyšyniaŭ.
Jość viersija, što mienavita dziakujučy švahru Pusłoŭski ŭ 1812-m, padčas vajny z Napaleonam, atrymaŭ miljonny kantrakt na pastaŭku sukna, zbožža i miasa rasijskamu vojsku.
Niekatoryja sučaśniki nazyvali Pusłoŭskaha «vyciskalnikam limonaŭ», majučy na ŭvazie jaho staŭleńnie da sialan. Ad zachodnich kapitalistaŭ 19 stahodździa, viadomych nam z ramanaŭ Emila Zala, Pusłoŭskaha roźniła toje, što pracavali na jaho fabrykach nie najmanyja rabočyja, a pryhonnyja — ludzi, jakija byli jaho ŭłasnaściu.
Piejzaž, niaźmienny z časoŭ Vajciecha Pusłoŭskaha: vioska Busiaž za Mieračoŭščynaj z kaściołam 1799 hoda.
Takich «novych bahaciejaŭ», jakija dobra znajucca ŭ handli, ale nie majuć arystakratyčnych manier, nazyvajuć «nuvaryšami». Ale Pusłoŭski mieśje Žurdenam nie byŭ. Jaho prodki niekalki pakaleńniaŭ zajmali šlachnickija vybarnyja pasady ŭ rečyckim paviecie, sam jon byŭ deputatam Čatyrochhadovaha sojma Rečy Paspalitaj, paśla pry rasijskaj uładzie taksama ŭvachodziŭ u miascovaje samakiravańnie i navat składaŭ — u 1818-m, za 43 hady da admieny pryhonnaha prava! — prajekt «emansipacyi» sialanaŭ u byłym VKŁ, ale car toj prajekt adkinuŭ.
Heta nie pieraškodziła im praź niekalki hod razam abiedać u majontku Michalin. Kazali, što Pusłoŭski załučyŭ da siabie Alaksandra I, što jakraz prajazdžaŭ pobač, kab vyprasić daravańnie dla syna Uładzisłava. Taho vyhnali z elitnaha kavalerhardskaha pałka za duel.
Jašče adzin syn Vajciecha Tytus kamandavaŭ paŭstanckim atradam na Paleśsi ŭ 1830-m, byŭ abvieščany złačyncam pieršaj katehoryi, ale paśpieŭ emihravać u Paryž. A siamja paśpieła pierapisać zapaviet, kab majontki Tytusa nie kanfiskavali ŭ dziaržaŭnuju kaznu.
Vandalin Pusłoŭski byŭ amataram žyvapisu i redkich knih.
Šanavalnik Kaściuški
Raskošny pałac u Kosavie zbudavaŭ jašče adzin syn Vajciecha — knižnik Vandalin. Miesca abrali niepadalok ad falvarka Mieračoŭščyna, dzie naradziŭsia Tadevuš Kaściuška.
Siońniašni Kaściuškaŭ falvarak — užo nie pieršy na hetym miescy. Aryhinalny pierabudoŭvali ŭ 19 stahodździ, padčas apošniaj vajny budynki zhareli i až da pačatku našaha stahodździa na ich miescy była tolki kamiennaja krušnia.
Falvarak adnaŭlali pa tahačasnych malunkach i abmierach.
Siadzibu Kaściuški i novy pałac malavaŭ Napaleon Orda, kali haściavaŭ u Vandalina Pusłoŭskaha.
Ale zachavałasia i toje-sioje histaryčnaje: pad budynkam — sklapok časoŭ Kaściuški. Pa jaho brukavanaj padłozie stupaŭ mały Tadevuš. U sklepie jaŭna było čym pałasavacca.
U časy Kaściuškaŭ usio navakolle było zasielenaje. Niepadalok, prykładna na miescy siońniašniaj parkoŭki, stajaŭ dom kosaŭskaha starasty. Jašče adzin vialiki padmurak adšukali sprava ad pałaca, dzie ciapier staić haradok z budaŭničych vahončykaŭ. Mieračoŭščyna nie składałasia z adnaho Kaściuškavaha doma.
U časy Kaściuški navakolle mieła zusim inšy reljef. Źmianiać jaho pačali Pusłoŭskija: vykapali try stavy, a z uziataj ziamli nasypali ŭzvyšša, na jakim staić pałac.
A ŭ 1960-ja źjaviłasia jašče vialikaje voziera.
Nieahotyka
Pałac Pusłoŭskich byŭ stvorany ŭ modnym na toj čas nieahatyčnym styli — ź viežami, zubcami, śpičastymi voknami.
Nieahotyka ŭ architektury pašyryłasia ŭ Anhlii, Francyi, Hiermanii razam ź cikavaściu da historyi i ramantyčnymi napramkami ŭ kultury.
Viežy i bajnicy kosaŭskaha pałaca naŭrad ci mahli kaho abaranić — jany čysta dekaratyŭnyja, jak i arki dy vokny.
Viežaŭ, darečy, dvanaccać pa kolkaści miesiacaŭ hoda, i čatyry najbolšyja, što ŭpryhožvajuć centralnuju častku pałaca, nazvanyja ŭ honar samych ciopłych.
Prychilnaść Pusłoŭskich da nieahotyki zaŭvažajecca skroź pa ŭsim Kosavie.
Nieahotyka ŭ navakolli Kosava
Heta kaplica na katalickich kładach, zbudavanaja ŭ 1859-m, u časy Vandalina Pusłoŭskaha.
Jaje admietnaść — umuravanyja ŭ ścieny pomniki raniejšych časoŭ. Niepadalok, pad vialikim dubam, pachavanyja paŭstancy Kalinoŭskaha.
Vandalin Pusłoŭski rupliva źbierahaŭ pamiać pra Kaściušku. Kali ŭ Kosavie zhareŭ stary draŭlany Trajecki kaścioł, Pusłoŭski fundavaŭ novy, kamienny.
U im zachoŭvajecca kupiel, u jakoj Kaściušku chryścili, a taksama cudam acalełyja raźblonyja baročnyja aniołki — na čas pažaru jany byli ŭ domie ksiandza.
Rośpisy taksama aryhinalnyja, padnoŭlenyja ŭ 1990-ja. Kosaŭcy z honaram kažuć, što chram nie začyniaŭsia navat u pieryjad savieckaj baraćby z relihijaj.
Kamiennaja Kaściuškava kupiel biez usiakaha pafasu vystaŭlenaja ŭ kaściole.
Niaŭzbrojenym vokam bačnaje padabienstva kaścioła da pałaca Pusłoŭskich.
Technałahičnaść i dzivosy
Kali ŭ sutareńniach ružanskaha zamka Sapieh zachoŭvaŭsia dziaržaŭny skarb VKŁ, dyk u padvale pałaca Pusłoŭskich stajała pompa, jakaja ruchała haračuju vadu pa mietaličnych trubach, umantavanych u padłohi pieršaha i druhoha paviercha.
Pusłoŭskija mieli ciopłyja padłohi ŭ 1838-m!
Užyvalisia padčas budaŭnictva i staražytnyja technałohii. U adnu sa ścienaŭ pry hałoŭnym uvachodzie byli ŭmuravanyja hałaśniki — hlinianyja harłačy. I kali chtości padymaŭsia pa schodach recha krokaŭ raznosiłasia pa ŭsim domie. Hałaśniki jość u ścienach hrodzienskaj Kałožskaj carkvy 12 stahodździa — adnaho ź pieršych muravanych budynkaŭ Biełarusi.
Tak vyhladajuć ciapier paradnyja schody — hetaja častka pałaca pakul zakrytaja dla naviednikaŭ. U adnu sa ścien byli ŭmuravanyja hałaśniki. Pa paradnych schodach traplaješ u kruhły choł, ź jakoha ŭ roznyja baki razychodziacca kalidorčyki.
Techničnyja dzivosy naradžali lehiendy. Naprykład, što adna sa šmatlikich załaŭ pałaca — Paradnaja, na druhim paviersie, — maje šklanuju padłohu, i pad joj płavajuć ekzatyčnyja ryby.
Prajekt adnaŭleńnia Paradnaj zały — biez rybak, na žal.
Zrešty, chto skazaŭ, što heta fantazija? Dakładnych płanaŭ i apisańniaŭ budynka nie zachavałasia.
Tahačasnaja fotatechnika zafiksavała ŭ lepšym vypadku fasady i elemienty interjeru — nakštałt rośpisaŭ u tancavalnaj Biełaj zale.
Tak Biełaja zała vyhladała ŭ 1939-m.
Usie zały pałaca nazyvalisia pa kolerach i mieli roznyja funkcyi: u Ružovaj, naprykład, pracavali, u Čornaj hulali ŭ karty. Pałac mieŭ 132 pamiaškańni, mastackuju halereju, biblijateku ź dziesiaci tysiač knih.
Pamiž pałacam i falvarkam Kaściuški, jaki Vandalin Pusłoŭski rupliva adnaviŭ, raźlahaŭsia park i sady.
Pieršy raz pałac razrabavali ŭ časie pieršaj suśvietnaj. Miž vojnami tut była miascovaja polskaja administracyja i škoła pčałavodstva. U druhuju suśvietnuju niemcy prystasavali pałac pad hieta dla kosaŭskich jaŭrejaŭ. U 1944-m partyzany zapalili jaho.
Pałac hareŭ dziesiać dzion.
Pałajučaja stracha abrynułasia i prabiła padłohi druhoha paviercha. Biez dachu i vakon pałacu Pusłoŭskich było nakanavana prastajać paŭstahodździa.
Ciapier nie vierycca, što jašče trynaccać hod tamu, u 2008-m, vakoł pałaca, ščylna da ścien, šumieli chvoi. Uzdymacca na haru pieraškadžali zaraśniki barščeŭnika.
Adna z adnoŭlenych bakavych bram — za joj vysicca hara, na jakoj stajała pachavalnaja kaplica. Taki les jašče ŭ 2008-m padstupaŭ da samych ścien pałaca.
Pakul druhi pavierch zakryty dla naviedvańnia, samaja vysokaja kropka miascovaści — pahorak, na jakim stajała kaplica-pachavalnia Pusłoŭskich. Praŭda, u joj nikoha nie paśpieli pachavać — i Vojcach, i Vandalin Pusłoŭskija, i ich rodnyja znajšli supakoj u inšych miescach. Dyj pałac niadoŭha byŭ u rukach rodu: užo syn Vandalina zmušany byŭ pradać jaho, kab zapłacić kartačnyja pazyki.
Park byŭ taksama źniščany. Pra jaho nahadvajuć staraja lipa i try listaŭnicy, što pieražyli ŭsie niahody XX stahodździa.
Ni ŭnikalnaja sistema ciopłych padłoh, ni «muzyčnyja» ścieny padčas adnaŭleńnia nie zachavalisia. Zatoje ŭ pałacy źjavilisia restaran i hatel, a ŭ adnoj z centralnych viežaŭ źbirajucca zrabić lift.
Biełaja zała
Adnoŭlenaja pavodle raniejšych vyjaŭ pakul tolki Biełaja zała. U časy Pusłoŭskich tut tančyli.
Pakolki zała była pryśviečanaja mastactvu i tancam, na ścienach — rośpisy z vyjavami Apałona i muzaŭ.
Niekatoryja muzy vielmi padobnyja miž saboj. Ale nie dziva — jany ž siostry:)
Puskajuć naviednikaŭ taksama ŭ jašče dva mienšyja pamiaškańni z eklektyčnym naboram mebli, jakija supracoŭniki muzieja ŭmoŭna nazyvajuć «vitalnia» i «stałovaja».
Za Biełaj załaj jość maleńki kruhły pakojčyk — były šlach na viežu.
Stol upryhožvajuć mietaličnyja kavanyja žyrandoli.
Vid z akon Biełaj zały.
Darečy, mnohija pamyłkova ličać, što ciapierašni padjezd da pałaca z boku Mieračoŭščyny — z kavanaj bramaj, vysokimi prystupkami, hankam — heta i jość paradny ŭvachod u pałac. Nasamreč paradny — z advarotnaha boku. Jon pakul upirajecca ŭ les, taja častka zakrytaja dla naviednikaŭ. A ŭsio, što my bačym — heta taki sabie maleńki zadni dvoryk Pusłoŭskich.
Jak toj kazaŭ — my bačym daloka, bo staim na plačach tytanaŭ.