«Мазалі, кроў і пастаянныя ўкусы». Ці можна сёння збудаваць бізнэс на бортніцтве?
Іван Восіпаў — практыкуючы бортнік. Ён клапоціцца пра пчол па старадаўніх метадах, якімі карысталіся нашы прадзеды. Мёд з пчальніка мог бы прыносіць нядрэнны прыбытак і, мабыць, мог бы стаць асновай для бізнэсу. Але хлопец выбірае працаёмкі і рызыкоўны шлях. Ці можна зарабіць бортніцтвам і чым адрозніваецца такі мёд, Іван расказаў сайту Myfin.by.
22.03.2023 / 19:51
Фота: асабісты архіў героя
Борцевае пчалярства ўзнікла на тэрыторыі Беларусі больш за 1000 гадоў таму. Унікальная традыцыя захавалася на Палессі да нашых дзён. Тут жыве больш за 250 бортнікаў, якія здабываюць мёд практычна гэтак жа, як і іх прадзеды ў часы ВКЛ.
Асаблівасць метаду ў тым, што мёд збіраюць не на пчальніках. Бортнікі самі «ахарошваюць» дуплы (борці) у дрэвах або падвешваюць самаробныя драўляныя домікі (вуллі-калоды) высока на лясныя дрэвы, спадзеючыся, што пчолам спадабаецца арганізаванае чалавекам жыллё.
«З сямі ўстаноўленых калод пчолы селяцца толькі ў адну»
— Навошта сёння займацца бортніцтвам, калі даступна пчалярства?
— Палескія бортнікі з пакалення ў пакаленне займаюцца бортніцтвам і не задаюцца такім пытаннем. Думаю, чалавек займаецца сваёй справай, таму што калісьці адкрыў яе для сябе і яна яму падабаецца.
Рыбу можна разводзіць у сажалках, грыбы вырошчваць на лецішчы ці купіць усё ў краме, аднак да гэтага часу рыбакі адпраўляюцца лавіць рыбу на раку, а грыбнікі займаюцца ціхім паляваннем у лясах. У такіх відах дзейнасці людзі атрымліваюць задавальненне ад працэсу, а не толькі набываюць нешта матэрыяльнае.
Пачаткоўцы прыходзяць у бортніцтва галоўным чынам па дзвюх прычынах. Па-першае, яны хочуць захаваць старажытную традыцыю, якая была на мяжы знікнення ў 1990-х гадах, і перадаць яе будучым пакаленням. Па-другое, цяпер трэнд на экалагічнасць, а асноўная мэта сучаснага бортніка — збор мёду з мінімальным умяшаннем у прыроду і захаванне пчалы ў натуральным асяроддзі яе пражывання.
Фота: асабісты архіў героя
Бортніцтва больш адпавядае ўстойліваму развіццю, чым пчалярства. У свой час навукоўцы выявілі наступны феномен. Калі пчальнік стаіць у лесе, то ў радыусе 150—300 метраў утворыцца так званая мёртвая зона: знікаюць усе іншыя віды насякомых (дзікія апыляльнікі). Пакуль што няма адказу, чаму так адбываецца. А вось у бортніцтве сітуацыя захоўваецца на ўзроўні «ўсім хапае» ў тым сэнсе, што і жукі, і матылькі працягваюць мірна суіснаваць на адной тэрыторыі з пчоламі.
Вядома, самы лёгкі спосаб пчалярства — купіць рамачны вулей і засяліць туды пчол. Але бортніцтва — гэта не пра лёгкасць. Гэта пра традыцыі і гармонію чалавека і дзікай прыроды.
— Борцевы мёд і мёд з пчальніка адрозніваюцца адно ад аднаго?
— Мёд адрозніваецца нават у тым выпадку, калі ён сабраны з аднаго пчальніка, але з розных вуллёў. Калі вы дасце мне дзве лыжкі мёду — з пчальніка ў лесе і борцевы мёд, то па смакавых якасцях я не змагу адрозніць, дзе які. Але па хімічным складзе мёд будзе адрознівацца.
Фота: асабісты архіў героя
Борцевы мёд «спее» ў вуллі з пчоламі доўгі час. Толькі ўвосень бортнік можа залезці на дрэва і паглядзець, што ж адбываецца ў калодзе. Такім чынам, пчала ў лесе збірае мёд з усіх даступных кветак.
Пчальнік жа працуе паводле іншага прынцыпу: апыліць пэўную тэрыторыю і ўзяць мёд з нейкай пэўнай расліны, напрыклад, з грэчкі. У выніку пчальніковы мёд пераважна складаецца з манафлоры, а борцевы мёд — з паліфлоры.
— Вы вешаеце калоду на дрэва, робіце дупло… але дзе гарантыі, што пчолы выберуць вашу пабудову?
— Гэта цэлая навука. Каб знайсці прыдатнае дрэва і месца, можа пайсці некалькі гадоў. Дасведчаны бортнік улічвае ўплыў самых розных фактараў. Напрыклад, як далёка знаходзіцца вада, якія кветкі растуць паблізу і многае іншае. Таму бортнікі — гэта перадусім назіральныя людзі, якія вельмі добра ведаюць і разумеюць мясцовасць. На падставе свайго досведу і прадчуванняў яны прадбачаць, дзе будуць лётаць пчолы.
Фота: асабісты архіў героя
Таксама важныя сродкі для прыцягнення пчол. У кожнага бортніка свой рэцэпт. Выкарыстоўваюць мелісу, маладое лісце і сцёблы бярозы ды алешыны, сухія соты. Хтосьці ўжывае сыту — гэта разведзены з вадой мёд, які забрадзіў і мае кіславаты смак. У некаторых бортнікаў былі модныя анісавыя кроплі. Гэтымі сродкамі мажуць сценкі калоды або дупла. Пах прыцягвае пчол.
Калі пчолы селяцца ў калоду — гэта вялікае шчасце для бортніка, таму што не кожная калода будзе заселена. У даўнія часы і сёння прапорцыі застаюцца тыя ж самыя — з сямі ўстаноўленых калод пчолы селяцца толькі ў адну.
«З 50 кг мёду забіраем толькі 5»
— Дзе вы атрымалі гэтыя веды? Як прыйшлі ў бортніцтва?
— Па адукацыі я эканаміст, працую ў Мінску ў камерцыйнай кампаніі, якая займаецца кансультаваннем па розных эканамічных пытаннях. Мае прадзеды займаліся бортніцтвам, я гэта ведаю па расказах сваякоў. Але ў нашай сям'і гэтая традыцыя была перапыненая. Таму свае веды я спачатку атрымліваў анлайн і ў бібліятэках, а затым знайшоў настаўнікаў-бортнікаў, якія перадалі мне свае веды і сакрэты.
З таго моманту, як я зацікавіўся тэмай, да першай вырабленай калоды прайшло пяць гадоў. Першую калоду рабіў цэлы год, павесіў яе на дрэва ў 2016 годзе і з тых часоў практыкую бортніцтва.
Фота: асабісты архіў героя
Я так доўга займаюся бортніцтвам, што не магу назваць гэта хобі. Для мяне гэта нешта большае. За два дзясяткі гадоў я здзейсніў 15 экспедыцый па Беларусі — збіраў вопыт бортнікаў. Быў удзельнікам працоўнай групы, якая прасоўвала ідэю ўключэння беларускага бортніцтва ў спіс нематэрыяльнай культурнай спадчыны ЮНЕСКА. Мы дамагліся гэтага ў 2020 годзе.
Важным было не толькі траплянне ў гэты спіс, але і тое, што ўсёй краіне мы паказалі, што такі промысел існуе. Бортнікі жывуць сярод нас і дзякуючы ім захоўваецца тысячагадовая традыцыя.
— Колькі ў вас цяпер калод у лесе?
— На Палессі на гэтае пытанне нельга адказваць. Лічыцца, што калі хтосьці даведаецца дакладную лічбу, то пчолы перастануць садзіцца (засяляць). Скажу так: для таго, каб гаспадарка была ўстойлівай, трэба 60 калод. У мяне яшчэ няма і паловы. На жаль, аддалена калоды не зробіш. Я жыву ў Мінску, а мая гаспадарка за 300 км на Палессі.
— Ці можна ў сучасным свеце зарабіць на бортніцтве? Якія тут могуць быць падводныя камяні для прадпрымальніка?
— Калісьці борцевы мёд і воск былі асноўнай экспартнай сыравінай у нашым рэгіёне. Сёння з эканамічнага пункту гледжання бортніцтва — гэта рызыкоўны від дзейнасці. Як правіла, бортнікі збіраюць мёд для сябе і сваёй сям'і. Калі застаюцца лішкі, то прадаюць іх. Трэба разумець, што ў гэтым відзе дзейнасці немагчыма зрабіць бізнэс-план на 1—3 гады наперад. Мёд на продаж бывае не кожны год. На колькасць мёду ў калодзе ўплывае дзясятак прыродных фактараў.
Фота: асабісты архіў героя
Акрамя таго, бортнік можа забраць з калоды толькі лішкі мёду. Нават калі ў калодзе 50 кг, то адбіраецца прыкладна 5. Мёд у першую чаргу пакідаюць пчолам. Калі грэбаваць гэтым правілам і забіраць больш, то высокая імавернасць, што пчолы загінуць зімой ці вясной. Лішкі мёду таксама дрэнныя для пчол, бо прыцягваюць шкоднікаў — куніц, мышэй.
Па сабе скажу, што за апошнія пяць гадоў я яшчэ ні разу не прадаваў мёд. Таму што збіраю столькі, што яго хапае толькі, каб самому паесці і пачаставаць сваіх блізкіх і сяброў.
Паставіць сотні калод — таксама не варыянт. Адзін чалавек не паспее іх усе абслугоўваць.
«Будуць мазалі, кроў і садраная скура»
— Што значыць займацца бортніцтвам? Да чаго рыхтавацца?
— Калі ўжо хтосьці вырашыў займацца бортніцтвам, то трэба быць гатовым да таго, што першыя тры гады мёду можа не быць наогул. Мая першая калода правісела пяць гадоў, перш чым у яе ўсяліліся пчолы. Вядома, у ёй было шмат памылак, але я ўжо не здымаў яе.
Бортніцтва ў чымсьці падобна да аўстралійскага золаташукальніцтва. Золата ёсць, але патрэбна вытрымка і ўпартасць, каб яго знайсці.
Я кожны год прыцягваў пчол да першай калоды. Здавалася, яны ўжо ніколі не прыляцяць. І вось, летась яны нарэшце прынялі маю прапанову.
Фота: асабісты архіў героя
Таксама трэба не баяцца вышыні, бо каб сабраць мёд, прыйдзецца лазіць па дрэвах. І, вядома, прыйдзецца навучыцца карыстацца інструментамі і тэхніцы вырабу калод. Гэта нескладаны працэс, але трэба шмат практыкавацца. Будуць мазалі, кроў, здзёртая скура. Калі не ведаеш, з чаго пачаць, то можна звярнуцца ў супольнасць бортнікаў у сацсетках або сустрэцца асабіста. Яны заўсёды радыя падзяліцца досведам і даць параду.
— Кажучы пра цяжкасці, вы нічога не сказалі пра ўкусы пчол. Вас часта кусалі?
— Кожны раз пры зборы мёду. Бортнік на дрэва лезе без пальчатак. Працуе голымі рукамі, таму што баіцца задушыць пчалу, асабліва пчаліную матку.
Страх перад пчоламі ёсць толькі спачатку. Памятаю, першы раз бортнік-настаўнік сказаў мне: «Давай, лезь на дрэва і глядзі пчол». У мяне трэсліся рукі і ногі. Але калі цябе пару дзясяткаў разоў укусілі пчолы, ты перастаеш іх баяцца.
Наогул ёсць такі час восенню, калі пчолы ўжо ў паўсонным стане. Калі паспець сабраць мёд за 5—7 хвілін, то яны нават раззлавацца не паспеюць, а значыць, могуць ні разу не ўкусіць бортніка.
Фота: асабісты архіў героя
— Атрымліваецца, бізнэс на бортніцтве не пабудуеш?
— На мёдзе, думаю, не. Але на культурным феномене і турызме — магчыма. Я ведаю толькі адзін прыклад камерцыялізацыі гэтага промыслу з такім падыходам. У Башкірыі ёсць запаведнік «Шульган-Таш». Туды прыязджаюць турысты на адукацыйную экскурсію, якую праводзяць бортнікі.
Калі падчас экскурсіі ў калодах знаходзяць лішкі мёду, то турысты могуць яго купіць. Каштуе такі мёд у разы даражэй, чым пчальніковы на рынку. Такім чынам, прадаецца не столькі мёд, колькі турыстычная паслуга.
— А як вы выкарыстоўваеце пчаліны воск?
— Воск — каштоўны прадукт. З яго, калі ёсць настрой, я вырабляю свечкі. Раблю іх так, як мяне навучылі ў адной сям'і патомных бортнікаў. Атрымліваецца свечка тры-чатыры сантыметры дыяметрам і вагой 200—250 г, гарыць 20—25 гадзін. Такія свечкі па традыцыі разлічаныя на цэлы год, каб людзі запальвалі іх у гадзіны радасці і суму.
Але гэта адзінкавыя прадукты. Гэта не бізнэс, а рамесніцтва. Борцевы воск нялёгка знайсці, а значыць, шмат свечак не зробіш.
Фота: асабісты архіў героя
— Колькі трэба ўкласці, калі вырашыў заняцца бортніцтвам?
— Трэба не менш за 5000 рублёў, каб з нуля купіць інструменты для вырабу калод і для закупкі піламатэрыялаў. Нам сёння пашанцавала. 150 гадоў таму давялося б цяжка працаваць над калодай. Былі б толькі сякера і пешня — спецыяльнае долата. Сёння ў бортніка ёсць бензапіла, ручная піла і іншыя інструменты. Я паспрабаваў розныя варыянты і прыйшоў да высновы, што каваныя інструменты лепш за ўсё, але яны і каштуюць даражэй.
Фота: асабісты архіў героя
Таксама патрэбны транспарт для развозу калод па лесе. Сучасныя бортнікі выкарыстоўваюць мотаблокі і машыны з прычэпамі. Я развожу возам. У нас у вёсцы ў адной гаспадарцы яшчэ ёсць конь.
— Як купіць борцевы мёд жыхару Мінска?
— Палескія бортнікі жывуць у сваім асяроддзі і ў Мінск не ездзяць. Калі вы прыедзеце да мясцовага бортніка, магчыма, ён вам прадасць лішкі мёду. А вось у Мінску нікога парэкамендаваць не магу. Ведаю, што на фермерскіх выставах у сталіцы і на сайтах у інтэрнэце можна сустрэць прапанову борцевага мёду, але пытанне ў тым, наколькі можна давяраць прадаўцам. Сказаць і напісаць можна што заўгодна, але гарантый няма.
У Беларусі добра адладжанага рынку мёду няма. Людзі не ведаюць пчаляроў, не могуць ім давяраць. Ужо колькі разоў у Акадэміі навук уздымалі пытанне аб спецыялізаваных выставах. На іх, як правіла, пара сапраўдных пчаляроў і дзясятак тых, хто прадае незразумела што.
Таму парада такая. Трэба купляць мёд толькі ў знаёмага чалавека або па рэкамендацыі знаёмых. На жаль, пакуль толькі так.
— Ці можна казаць, што ў Беларусі адбываецца адраджэнне бортніцтва?
— Думаю, у гэтым пытанні мы выйшлі на плато. У краіне засталіся дасведчаныя бортнікі, існуюць цэлыя дынастыі, у супольнасць уліваюцца маладыя людзі. Тэндэнцыя добрая. Старажытны промысел захоўваецца дзякуючы людзям.
Але ў мяне ёсць асцярогі, што калі пра гэту традыцыю не гаварыць, маральна не падтрымліваць бортнікаў, то бортніцтва паступова будзе адыходзіць. Таму я стараюся распавядаць пра гэта пры любой магчымасці.
Чытайце таксама:
«Дамашні мёд не ідзе ні ў якое параўнанне з дзікім». Як палескі бортнік захоўвае старажытны промысел
Эканаміст Іван Восіпаў захапіўся бортніцтвам і адрадзіў старадаўні промысел