U Mahilovie «rusifikavali» kryž na miescy stalinskich rasstrełaŭ
Zamiest demantavanaha kryža na miescy ŭšanavańnia pamiaci achviar stalinskich represij u Mahilovie źjaviŭsia novy, ale jaho vyhlad vyklikaje pytańni.
10.10.2023 / 21:31
Miesca ŭšanavańnia pamiaci achviar stalinskich represij, karjer kala Mahiloŭskaha miasakambinata zakranuła rekanstrukcyja adnoj z samych ažyŭlenych mahistralaŭ Mahilova — praśpiekta Dzimitrava.
Dubovy pamiatny kryž, pastaŭleny tut kaliści hramadskaściu, byŭ zamienieny na novy čatyrochkancovy. Novy draŭlany kryž vyrableny z masivu sasny, razmalavany i nakryty streškaj z raznym padzoram.
Jak paviedamlaje vydańnie mogilev.media, jakoje apublikavała zdymak novaha kryža, na im jość ruskamoŭny nadpis «Kriestu tvojemu pokłoniajemsia vładyko i voskriesienije tvojo słavim». Forma i afarmleńnie kryža taksama, vidavočna, pierajmajuć rasijskuju tradycyju, a nie biełaruskuju.
Novy kryž u rasijskaj tradycyi. Fota: «Mahiloŭ.media»
Hetaje miesca, tady raźmieščanaje daloka ad horada, było śpiarša viadomaje jak «konskija mohiłki», bo tut byŭ skotamahilnik. Pryblizna ŭ 1932 hodzie byŭ arhanizavany kałhas, jaki praź niejki čas abjadnali ź inšymi haspadarkami i nazvali saŭhasam «Davydaŭka». Pamiery skotamahilnika raśli, terytoryju navat abnieśli aharodžaj i pastavili achoŭnika.
Voś što pisaŭ u respublikanskaj haziecie «Znamia Junosti» ŭ listapadzie 1990 hoda viadomy mahiloŭski hramadski dziejač Michaś Bułavacki pra historyju rasstrelnaha karjera, z aporaj na jašče žyvych śviedkaŭ tych padziejaŭ:
«Pa načach za aharodžu zajazdžali mašyny, čulisia cichija hałasy, niekalki strełaŭ i mašyny adjazdžali. Tak praciahvałasia niekalki hadoŭ zapar, amal kožnuju noč. Miascovyja žychary viedali, što zamiest skaciny tudy pryvozili ludziej. Pa-pieršaje, achoŭniki nie vytrymlivali i raspaviadali pra ŭsio svaim svajakam. Pa-druhoje, cikaŭnyja dzieci zaŭždy znachodzili ŭ płocie dzirki dyj čas ad času nazirali za tym, što adbyvajecca za płotam.
Katy ekanomili patrony — u patylicu achviary tolki adzin streł. I kali jon byŭ niaŭdały i čałaviek jašče dychaŭ, jaho skidali prosta ŭ jaminu pamirać. Krychu prysypvali ziamloj dyj čakali nastupnaha dnia — novaj rasstrelnaj partyi. Dzieci ranicaj potym bačyli, jak tyrčeli z-pad ziamli ruki i nohi, bačyli, jak «dychaje» ziamla, dyj uciakali ad strachu.
Śviedki tych padziejaŭ uspomnili tolki dva vypadki, kali paranienym udałosia źbiehčy. Adnaho nieprytomnaha niebaraku zaciahnuŭ da siabie niechta ź miascovych žycharoŭ, patrymaŭ niekalki dzion, pakul toj nie pazdaravieŭ dyj syšoŭ. Inšamu paščaściła bolej: jon navat nie byŭ paranieny — peŭna, pistalet daŭ asiečku ci jašče niešta spracavała nie tak, ale nočču hety čałaviek sam vypaŭz z mahiły sa źviazanymi zzadu rukami i draŭlanym klapam u rocie (takija klapy rabili, kab «pracedura» prachodziła cicha) i pahrukaŭ u kalitku znajomaha.
Adnym ź pieršych u hetuju ziamlu jašče ŭ pačatku 20-ch hadoŭ minułaha stahodździa lahli relihijnyja dziejačy: ajciec Mikałaj ź blizkaj carkvy, jakaja praz paru hod była razburanaja (ciapier na hetym miescy staić škoła), i niekalki katalickich śviataroŭ. Heta byŭ čas, kali raspačalisia masavyja represii suprać carkoŭnych słužkaŭ.
Skončyłasia bojnia na skotamahilniku ŭ 1938-m albo 1939 hodzie. U 1941-m Mahiloŭ zachapili niemcy. Karjer im spadabaŭsia dobrym piasočkam dla budoŭlaŭ, i faktyčna jany praviali pieršyja raskopki. Fašysty akazalisia niebłahimi psichołahami. Jak śviedčyli vidavočcy tych padziejaŭ, jany, vykapaŭšy vializnuju haru čałaviečych kostak, pobač pastavili vializnuju šyldu z nadpisam «Posmotritie, čto s vami diełał Stalin».
Kryž pamiaci achviaram balšavickaha teroru. 1990 h. Fota: Michaś Bułavacki
Paśla vajny z karjera praciahvali zdabyvać piasok, razvoziačy na budoŭli razam z kostkami achviar.
Brackaja mahiła była znojdziena padčas budaŭničych rabot u 1987 hodzie. Svajaki tych, chto zaznaŭ pieraśled, pačali ŭskładać na hetym miescy kvietki na ŭspamin pra pamierłych, chacia los tych, chto byŭ pachavany tut, spačatku nie byŭ vyśvietleny.
Stvoranaja ŭ 1989 hodzie kamisija pa daśledavańni hetaha pytańnia ekshumavała z brackaj mahiły reštki bolš jak 500 achviar. U vyniku hetych rabot było paćvierdžana padazreńnie, što hetyja reštki naležać ludziam, rasstralanym u 1920—1930-ch hh. u ramkach stalinskaha teroru.
Dalejšyja pošuki ŭ archivach zaśviedčyli, što pieršymi rasstralanymi na hetym miescy byli pradstaŭniki katalickaj i pravasłaŭnaj cerkvaŭ. Pačynajučy z 1989 hoda ŭ hetym miescy na dzień pamiaci prodkaŭ roznyja arhanizacyi, a taksama Carkva i Kaścioł ładziać paminalnyja mierapryjemstvy.
Pieršy miemaryjalny kryž achviaram represij na hetym miescy byŭ uračysta adkryty 4 krasavika 1989 hoda na Radaŭnicu, dzień pamiaci prodkaŭ. Inicyjatyva ŭstalavańnia vaśmimietrovaha pamiatnaha kryža zychodziła ad abjadnańnia «Martyrałoh Mahilova» i jahonaj staršyni Tamary Ramańkovaj. Razam z tym u spravie brali ŭdzieł pravasłaŭnaja i katalickaja abščyny horada. U 1998 hodzie struchleły kryž byŭ adrestaŭravany hrupaj mastakoŭ.
Stary šaścikancovy kryž. Fota: 6tv.by
Kryž, jaki stajaŭ tut da rekanstrukcyi, byŭ šaścikancovym — jaki šanujecca jak biassprečny nacyjanalny simvał roznymi častkami biełaruskaha hramadstva. Jon adnačasova i pierajmańnie formy kryža Jeŭfrasińni Połackaj, i varyjacyja kryža Jahiełonaŭ, jaho možna adšukać i na ščycie vieršnika na hierbie «Pahonia», na simvolicy Biełaruskaj pravasłaŭnaj carkvy i nacyjanalnych arhanizacyj.
Padčas praviadzieńnia rekanstrukcyi praśpiekta Dzimitrava ŭ Mahilovie źmieny zakranuli taksama miesca ŭšanavańnia pamiaci achviar stalinskich represij.
Hod tamu, na vosieńskija Dziady, pradstaŭniki hramadskaści tradycyjna ŭskładali kvietki da hetaha kryža. A sioleta ŭ lutym pradstaŭniki pravasłaŭnaj hramady arhanizavali da pamiatnaha kryža chresny chod z kazakami, choć zvyčajna Carkva, śledam za dziaržavaj, ihnaruje miescy masavych zabojstvaŭ 1920—1930-ch hadoŭ.
Chresny chod u lutym 2023 hoda. Fota: «Mahiloŭ.media»
Ciapier na miescy vialikaha biełaruskaha kryža staić nievialiki kryž, byccam naŭmysna pazbaŭleny biełaruskaha nacyjanalnaha abličča.
Jašče adzin kryž, nievialiki, pastaŭleny hramadskaściu, zastaŭsia na raniejšym miescy. Da jaho pieranieśli tabličku z nadpisam «Kryž Pamiaci ab biaźvinna zabitych u 20-ch-30-ch hadach XX stahodździa».
Čytajcie taksama:
Sa staličnaha parku Čaluskincaŭ źnikła zhadka pra achviar stalinskich represij