Pahromy na Biełarusi. Chto za imi stajaŭ
Na fonie pahromu ŭ Machačkale ŭ tvitary źjaviłasia karta kolkaści pahromaŭ, jakuju adrazu padchapili rasiejcy: maŭlaŭ, najbolš hvałtu suprać jaŭrejskaha nasielnictva było ŭ Biełarusi i Ukrainie, a zusim nie ŭ Rasii. Hetyja śćviardžeńni aburyli biełarusaŭ. My pasprabavali razabracca, kolki pahromaŭ było na našych ziemlach i chto za imi stajaŭ.
07.11.2023 / 23:51
Tvit z nazvanaj kartaj byŭ apublikavany ŭ tvitary Visegrád 24. Jon sabraŭ bolš za 2 tysiačy repostaŭ, mnohija ź jakich byli zroblenyja rasiejcami, kab davieści, što pahromy heta nie «ruskaja tradycyja», a biełaruskaja, ukrainskaja i polskaja. Biełarusy i ŭkraincy ŭ adkaz aburylisia takimi zajavami, nahadaŭšy pra toje, što rasijskimi impierskimi ŭładami była ŭviedziena «miaža asiełaści», jakaja achoplivała Biełaruś, Ukrainu i Polšču, pa-za jakoj jaŭrejam zabaraniałasia žyć bieź śpiecyjalnych dazvołaŭ, tamu zakanamierna, što bolšaść pahromaŭ budzie prypadać na hetyja terytoryi.
Tvitami padobnaha kštałtu prakamientavali apublikavanuju kartu pahromaŭ mnohija rasijskija i prarasijskija akaŭnty
Ale ci takimi talerantnymi i biazhrešnymi ŭ dačynieńni da jaŭrejskaha nasielnictva byli biełarusy? Hruntoŭny adkaz na pytańnie, chto i navošta hramiŭ jaŭrejaŭ na biełaruskich ziemlach za časami Rasijskaj impieryi, dajecca ŭ artykule biełaruskaha historyka Valancina Michiedźki «Ułada, revalucyja i pahromy ŭ Biełarusi ŭ pačatku XX st.»
U pačatku XX stahodździa «Jaŭrejskaja encykłapiedyja» ŭ artykule «Pahromy ŭ Rasii» adznačała adsutnaść pahromaŭ u 1880-ch hadach na terytoryi Paŭnočna-Zachodniaha kraju — h.zn. na terytoryi sučasnaj Litvy i Biełarusi. Pavodle vydańnia, u biełaruskich hubierniach za 1905 hod adbyłosia ŭsiaho 7 jaŭrejskich pahromaŭ, u toj čas jak va ŭkrainskaj častcy «miažy asiełaści» ažno 690.
Michiedźka davodzić, što na siońnia źviestki byli ŭdakładnienyja i možna kazać pra 292 pahromaŭ u kastryčniku 1905 hoda ŭ «miežach asiełaści», ź jakich tolki 23 vypadki adbylisia na Biełarusi. Tłumačeńniaŭ takoj dyspraporcyi niašmat.
Amierykanska-brytanski historyk Džon Klir bačyć pryčynu ŭ adsutnaści na Biełarusi i Litvie «kazackich tradycyj», a francuzskaja daśledčyca Kler Le Fol tłumačyć nizki ŭzrovień antyjaŭrejskaj ahresii zapavolenym charaktaram madernizacyjnych pracesaŭ.
Ale varta źviarnuć uvahu na toje, adkul uvohule na Biełarusi mahli źjavicca antyjaŭrejskija nastroi.
Sielskahaspadarčy ŭchił biełaruska-litoŭskaha kraju z praktyčna poŭnaj adsutnaściu bujnoj pramysłovaści stvaryŭ umovy, u jakich kožnaja etnakanfiesijnaja hrupa zajmała svaju nišu i svoj uzrovień u sacyjalnych i ekanamičnych adnosinach.
Dola jaŭrejskaha nasielnictva ŭ zachodnich hubierniach Rasijskaj impieryi
Jaŭrejam u hetaj sistemie sacyjalna-ekanamičnych adnosin tradycyjna naležała miesca drobnych handlaroŭ i ramieśnikaŭ, što rabiła kankurencyju, a značyć i ŭzajemnuju niepryjaznaść, ź inšymi hrupami minimalnaj.
Uviadzieńnie «Časovych pravił» 3 maja 1882 hoda («travieńskich zakonaŭ»), jakija rezka abmiažoŭvali pravy jaŭrejskaha nasielnictva paśla reformaŭ Alaksandra II, akazała mahutny ŭpłyŭ na sacyjalnyja pracesy ŭ biełaruskich hubierniach. Jak adznačaŭ vilenski hienierał-hubiernatar Piotr Śviatapołk-Mirski, stvoranaja ŭradavymi mierami «krajniaja ciesnata… nasielnictva ŭ haradach paniziła kaštoŭnaść… pracy». Vynikam hetaha stała «biednaść, jakaja miažuje z poŭnaj halečaj ahulnaj masy jaŭrejskaha nasielnictva»
Užo z kanca XIX stahodździa ŭ haradach naziraŭsia značny lišak pracazdolnaha jaŭrejskaha nasielnictva. Haleča, biaspraŭje i rospač zamknionych rasijskim zakanadaŭstvam u pieranasielenych haradach i miastečkach rabočych i ramieśnikaŭ stvaryli ŭmovy dla šyrokaha jaŭrejskaha pracoŭnaha ruchu.
Uradavaja zabarona sijanisckich arhanizacyj, zabarona dziejnaści lehalnaj «Jaŭrejskaj niezaležnaj pracoŭnaj partyi», jakija pieraśledavali ekanamičnyja i nacyjanalna‑kulturnyja mety, taksama spryjali palityzacyi i radykalizacyi pracoŭnaha ruchu.
Rasła kolkaść sutyknieńniaŭ jaŭrejskich rabočych z palicyjaj i vojskami. Vulicy biełaruskich haradoŭ i miastečak pieratvaralisia ŭ arenu bajavych dziejańniaŭ. Miascovyja ułady byli niazdolnyja supraćstajać chutkamu razhortvańniu revalucyjnaha ruchu.
U hetaj situacyi ŭ asabliva ŭraźlivym stanoviščy akazalisia miascovaja administracyja, asabliva jaje nizavyja ŭzroŭni, i žandarska-palicejskija struktury, na jakich i lažała štodzionnaja adkaznaść za zachavańnie «paradku». Mienavita hety faktar, na dumku Michiedźki, byŭ asnoŭnym u eskałacyi antyjaŭrejskaha hvałtu na terytoryi Biełarusi na pačatku XX stahodździa.
«Achviara pahromu» raboty Jakava Panina. 1920-ja. Nacyjanalny histaryčny muziej Biełarusi. Fota: Wikimedia Commons
Va ŭsich vypadkach, kali vynikam pahromu byli značnaja materyjalnaja škoda abo čałaviečyja achviary, ichnimi arhanizatarami było miascovaje rasijskaje čynavienstva i žandary.
Paśla zdušeńnia paŭstańnia 1863 hoda čynoŭnicki korpus u krai metanakiravana farmavaŭsia impierskim režymam, praz što da pačatku XX stahodździa značnaja častka miascovych čynoŭnikaŭ ličyła siabie «panami, a jaŭrejaŭ i inšaviercaŭ — vorahami… siabie arystakratami — biełaj skuraj, a jaŭrejaŭ — čornaj». U spravazdačach i daniasieńniach vilenskaha, minskaha, viciebskaha, mahiloŭskaha hubiernataraŭ za 1901—1903 hadoŭ pradstaŭlena vielmi niehatyŭnaja charaktarystyka jaŭrejskaha nasielnictva, jakoje vinavaciłasia ŭ ekanamičnaj ekspłuatacyi miascovaha chryścijanskaha nasielnictva i arhanizacyi antyŭradavaha ruchu.
Mahiloŭski hubiernatar Mikałaj Klinhienbierh, pastaŭleny na čale hubierni ŭ 1902 hodzie, byŭ adnym z hałoŭnych inicyjataraŭ raspraŭ nad jaŭrejami na Biełarusi
Najbolš jarkim pradstaŭnikom kansiervatyŭnaj častki miascovaj administracyi byŭ mahiloŭski hubiernatar Mikałaj Klinhienbierh, jaki prajaviŭ siabie prychilnikam žorstkich, u litaralnym sensie «pałačnych» mietadaŭ kiravańnia.
Jon bačyŭ pryčynu abvastreńnia hramadska-palityčnaj situacyi ŭ krai ŭ tym, što «ŭsio jaŭrejskaje nasielnictva vielmi varoža nastrojenaje ŭ dačynieńni da ruskaha». U miascovaj administracyi i palicyi farmiravałasia prezumpcyja «kalektyŭnaj viny» jaŭrejaŭ.
Dziejnaść revalucyjnych arhanizacyj u ruskich kansiervatyŭnych kołach usprymałasia jak abraza nacyjanalnych pačućciaŭ ruskaha naroda i vystupleńnie suprać rasijskaha vaładarstva ŭ krai: «takoha bluźnierstva nad ruskaj uładaj i nacyjanalnaściu, my, ruskija mazyranie, jašče nikoli nie bačyli! O, niama M. M. Muraŭjova!…»
Z 1902 hoda ŭ biełaruskija harady i miastečki značna pavialičyŭsia prytok sialanskaj moładzi ź vioski, jakaja taksama ciarpieła ad ahrarnaha pieranasialeńnia. Ale ŭ haradach jany nie mahli atrymać pastajannuju pracu dy naładzić svoj pobyt – i na hetuju frustracyju vielmi dobra kłałasia antysiemickaja prapahanda.
Asabliva vialikuju padtrymku reakcyjaniery znachodzili siarod ruskich staravieraŭ u Biełarusi, dla jakich praz asablivaści vieravučeńnia i ekanamičnuju kankurencyju było charakterna niehatyŭnaje staŭleńnie da jaŭrejaŭ.
Cieły achviaraŭ Kišynioŭskaha pahromu 1903 hoda
Kišynioŭski pahrom 1903 hoda, u jakim było zabita 50 čałaviek i jašče 600 čałaviek skalečana, a dakładniej pabłažlivaja reakcyja na jaho z boku impieratara Mikałaja II i ministra ŭnutranych spraŭ Viačasłava Plevie, stali abnadziejvalnym sihnałam dla prychilnikaŭ žorstkich mier i ŭ biełaruskich hubierniach.
Pieršaj maštabnaj pahromnaj akcyjaj u Biełarusi staŭ jaŭrejski pahrom u Homieli 1—2 vieraśnia 1903 hoda.
Miarkujučy pa archiŭnych krynicach, pahrom byŭ padrychtavany i arhanizavany sumiesnymi namahańniami pradstaŭnikoŭ vajskova-palicejskich i žandarskich struktur, čynavienstva dziaržaŭnych viedamstvaŭ, čyhunačnych słužboŭcaŭ i drobnaj haradskoj buržuazii.
Śledčyja dakumienty pakazvajuć, što ŭzrovień antyjaŭrejskaj ahresii ŭ Homieli byŭ niedastatkovy dla spantannaha ŭźniknieńnia kanfliktu, tamu vybrali hrupy, jakimi možna było manipulavać.
Antysiemickaja prapahanda pierš za ŭsio znajšła vodhuk u asiarodździ marhinalizavanaj sialanskaj moładzi z pakaleńnia, jakoje vyrasła ŭ biełaruskaj vioscy ŭžo paśla vychadu «Časovych pravił» i nie mieła štodzionnych znosin ź jaŭrejskim nasielnictvam.
Asnoŭnuju masu šarahovych pahromščykaŭ składali rabočyja Libava-Romienskich i Paleskich čyhunačnych majsterniaŭ, sialanskaja moładź, zaniataja ŭ horadzie na padzionnych i siezonnych rabotach, u asnoŭnym na čyhuncy i budaŭnictvie, a taksama «basiaki-załatarotcy» — pradstaŭniki haradskoha lumpien-praletaryjatu. U chodzie pahromu da ich dałučylisia sialanie pryharadnych viosak.
Jaŭrej, zabity ŭ vieraśnioŭskich pahromach 1903 hoda ŭ Homieli
U vyniku pahromu zahinuli nie mienš za 12 čałaviek — 7 jaŭrejaŭ (pa inšych danych — da 12) i 5 chryścijan. Achviary siarod chryścijan byli vyklikanyja dziejańniami vojskaŭ, jakija abstralali natoŭpy ludziej. Ciažkija kalectvy atrymali 8 čałaviek, usiaho ž było paraniena kala 50 čałaviek. Značnyja materyjalnyja straty byli naniesienyja nie mienš čym 400 jaŭrejskim siemjam, kala 250 žyłych i handlovych pamiaškańniaŭ byli paškodžanyja i razburanyja, pry tym, što najbolš mocna paciarpieła jaŭrejskaja biednata.
Pierad sudom stali 1 dvaranin, 5 miaščan i 38 sialan ź viosak Mahiloŭskaj hubierni, siaredni ŭzrost jakich składaŭ 24,5 hoda.
Mahiloŭski hubiernatar, jaki vystupiŭ pierad pradstaŭnikami jaŭrejskaj abščyny Homiela, abvinavaciŭ ich samich u pravakavańni biesparadkaŭ i stracie «pavahi da ŭłady».
U raparcie Klinhienbierh śćviardžaŭ: «…choć zdareńniu hetamu nadajecca charaktar jaŭrejskaha pahromu, ale liču svaim abaviazkam śviedčyć pierad Vašaj Impieratarskaj vialikaściu, što hałoŭnymi vinavatymi ŭ padziei źjaŭlajucca sami jaŭrei. Padpolnaj antyŭradavaj prapahandaj jany aburajuć pracoŭny kłas, padbuchtorvajučy da biesparadkaŭ, jakija pry pieršym zručnym vypadku adbivajucca na ich ža samich z pryčyny ich aburalna dziorzkaha i hreblivaha staŭleńnia da chryścijan».
Mahiloŭskaja hubiernia sa značnym adryvam lidziravała na terytoryi Biełarusi pa kolkaści i ciažaru pahromaŭ. Homielski pahrom pakłaŭ pačatak cełaj sieryi incydentaŭ, jakija raspaŭsiudzilisia na značnuju častku terytoryi Biełarusi i praciahvalisia, prynamsi, da siaredziny 1906 hoda.
Pahrom ci pahroza pahromu stanovicca dla miascovaj administracyi — pierš za ŭsio nizavoj jaje častki — sposabam štodzionnaha kiravańnia.
Karykatura amierykanskaha časopisa 1904 hoda, jakaja pakazvaje jaŭrejaŭ, jakija ŭciakajuć z Rasijskaj impieryi pad stracham pahromaŭ, i cara Mikałaja II, jaki paturaje hetamu
Ruska-japonskaja vajna adkryła novy etap u razhortvańni antyjaŭrejskaha hvałtu. Uvosień 1904 hoda pa biełaruskich hubierniach prajšła chvala tak zvanych «mabilizacyjnych» pahromaŭ. Jany adbylisia pieravažna na terytoryi Viciebskaj, Mahiloŭskaj i, častkova, Minskaj hubierniaŭ. Na terytoryi Mahiloŭskaj hubierni było nie mienš za 14 pahromaŭ, u Viciebskaj i Minskaj pa 6 pahromaŭ, a voś pa Hrodzienskaj i Vilenskaj hubierniach źviestki pra pahromy nie vyjaŭlenyja.
Mabilizavanyja na vajnu sialanie kancentravalisia na zbornych punktach u siołach, haradach i miastečkach, pry hetym praciahły čas jany byli biez kantrolu, nahladu i charčavańnia, pjanstvavali i chulihanili. Šmatlikija vypadki ŭchileńnia jaŭrejaŭ ad mabilizacyi tolki padbuchtorvali biełaruskich sialan-reziervistaŭ.
Pad upłyvam prapahandy, jakaja tłumačyła niaŭdačy Rasii ŭ vajnie ź Japonijaj «zdradaj» jaŭrejaŭ, mabilizavanyja sialanie hramili i rabavali jaŭrejskija damy i majomaść. U paviatovych i hubiernskich haradach rasijskaja administracyja mieła mahčymaść praduchilić pahromy, ale nie stała hetaha rabić.
Karykatura polskaha mastaka Hienryka Navadvorskaha na Biełastocki pahrom 1906 hoda. Pahromščyk pakazany ŭ carskaj furažcy z kukardaj nabakir
Demanstratyŭna karny charaktar mieŭ samy maštabny z «mabilizacyjnych» pahromaŭ, jaki adbyŭsia 10—11 kastryčnika ŭ Mahilovie.
Letam 1905 hoda rezka aktyvizavalisia revalucyjnyja arhanizacyi ŭ paviatovych haradach, miastečkach Mahiloŭskaj i Minskaj hubierniaŭ, dzie ŭłady nie mieli značnych vajennych i palicejskich sił.
Hramadska‑palityčny kryzis interpretavaŭsia jak kanflikt «jaŭrejaŭ» i «ruskich».
Nadzvyčajnaj vastryni dasiahnuła supraćstajańnie ŭładaŭ i revalucyjnych arhanizacyj u Homieli. Akty teroru, uzbrojenyja sutyknieńni stali tut paŭsiadzionnaj źjavaj. Homielski palicmajstar, paśla sieryi zamachaŭ na jaho žyćcio, publična abviaściŭ, što «ŭsiakaha jaŭreja, jaki naležyć da adkidaŭ jaŭrejskaha hramadstva i nazyvaje siabie demakratam» i nablizicca da jaho, buduć rasstrelvać kazaki kanvoju. Situacyja rezka źmianiłasia na karyść ułady. Mahiloŭski hubiernatar z zadavalnieńniem adznačaŭ, što ŭ vyniku «ŭ Homieli zapanavaŭ… poŭny spakoj».
Rynak pierad Vialikaj sinahohaj u Homieli
Aktyvizacyja pahromnych nastrojaŭ uviesnu — uletku 1905 hoda vyklikała niezadavolenaść častki vyšejšaj pieciarburhskaj biurakratyi, jakaja ŭhledžvała ŭ hetym pierš za ŭsio niedazvalalnuju «samadziejnaść» na miescach.
Adnak prychilniki žorstkich zachadaŭ ź miascovaj administracyi nie ŭsprymali ŭsurjoz mierkavańni sa stalicy.
Va ŭradavych viarchach byli ŭpłyvovyja siły, jakija prajaŭlali vidavočnyja simpatyi idei «pakarać jaŭrejaŭ» niahledziačy na niestabilnaść situacyi, a chutčej — mienavita dziakujučy joj. Mienavita na takich ludziej i aryjentavalisia pradstaŭniki miascovaj administracyi — mahiloŭski hubiernatar Mikałaj Klinhienbierh i, zbolšaha, minski hubiernatar Pavieł Kurłoŭ.
Tavaryš ministra ŭnutranych spraŭ, kamandzir korpusa žandaraŭ Dźmitryj Trepaŭ u siaredzinie leta 1905 hoda na daniasieńni Klinhienbierha ab tym, što «… aburalnyja dziejańni jaŭrejaŭ nastrojvajuć chryścijanskaje nasielnictva da pahromaŭ», nakłaŭ krasamoŭnuju rezalucyju «Para».
Piotr Stałypin, jaki damahaŭsia «zaspakajeńnia» krainy pierš za ŭsio vajenna-biurakratyčnym šlacham, uletku 1906 hoda pahražaŭ hubiernataram «miažy asiełaści» piersanalnaj ciažkaj adkaznaściu za kožnuju prajavu słavutaj pahromnaj «stychii», jakoj tradycyjna apraŭdvalisia miascovyja ŭłady.
Novaja mahutnaja ŭspyška antyjaŭrejskaha hvałtu adbyłasia ŭ kastryčniku 1905 hoda i była źviazanaja z abvastreńniem kryzisu rasijskaj samadziaržaŭnaj sistemy. Za hety peryjad na terytoryi Biełarusi adbyłosia nia mienš za 23 pahromy, najbolš — 13 — u Mahiloŭskaj hubierni, u Minskaj zafiksavana 8 pahromaŭ, u Viciebskaj — 2 pahromy ŭ Viciebsku i Połacku, a na terytoryi Hrodzienskaj i Vilenskaj hubierniaŭ pahromy nie adznačanyja.
Sinahoha ŭ Oršy, dzie adbyŭsia adzin z bujnych pahromaŭ
Takim čynam, asnoŭnaja masa pahromaŭ adbyłasia ŭ Mahiloŭskaj hubierni, dzie asabliva vyłučajecca Aršanski paviet, a taksama ŭ Rečyckim paviecie Minskaj hubierni, jaki zaležaŭ u apieratyŭnych vajskova-palicejskich adnosinach ad Mahiloŭskaj hubierni.
Takaja łakalizacyja paćviardžaje zaležnaść maštabu pahromaŭ ad palityčnych pazicyj hubiernskaj administracyi.
Mahiloŭski hubiernatar Klinhienbierh sprabavaŭ pradstavić pahromy jak stychijnuju prajavu «narodnaha hnievu», pierakonvajučy načalstva, što «chryścijanskaje nasielnictva sapraŭdy aburanaje revalucyjanierami».
Materyjały spraŭ i śviedčańni dazvalajuć kazać pra palicyjantaŭ, «jakija śpiecyjalizavalisia» na karnych akcyjach, u tym liku i na arhanizacyi pahromaŭ.
U Mahiloŭskaj hubierni takim byŭ pamočnik mahiloŭskaha palicmajstra S. Mizhajła. Jaho prysutnaść i aktyŭnaja dziejnaść adznačanyja padčas pahromu ŭ Homieli 1903 hoda, pry pahromie ŭ Mahilovie ŭ 1904 hodzie, va ŭzbrojenych razhonach demanstracyj u Mahilovie ŭletku 1905 hoda, padčas pahromu ŭ Oršy ŭ kastryčniku 1905 hoda. Z 1906 hoda na pasadzie homielskaha palicmajstra jon zastupaŭsia za miascovych čarnasociencaŭ i atrymaŭ skandalnuju viadomaść praz ździekavańnie i źbićcio miascovych žycharoŭ.
Demanstrancyja čarnasociencaŭ u Adesie ŭ 1905 hodzie
U 1903—1905 hadach na terytoryi biełaruskich hubierniaŭ pry sadziejničańni palicejska-žandarskich struktur źjavilisia manarchičnyja čarnasocienskija hrupoŭki, jakija stali paśla asnovaj dla lehalnych krajnie pravych arhanizacyj.
Pahromy 1903—1905 hadoŭ u Biełarusi byli zavieršanyja pahromam u Homieli 13—14 studzienia 1906 hoda.
Hety pahrom staŭ finalnym aktam u žorstkim supraćstajańni ŭład i revalucyjnych arhanizacyj, jaki razharnuŭsia na praciahu lipienia — śniežnia 1905 hoda. Jon prademanstravaŭ adychod ad raniejšaj taktyki, raźličanaj pierš za ŭsio na zapałochvańnie masy jaŭrejskaha nasielnictva, ciapier hałoŭnaj metaj było spynieńnie finansavańnia revalucyjnych arhanizacyj. Škoda, naniesienaja pahromam, dasiahała biesprecendentnaj dla Biełarusi sumy 4 młn rubleŭ.
Padčas pahromu byli zabity nie mienš za 4 čałavieki, a 11 čałaviek atrymali ranieńni.
Pahrom byŭ arhanizavany sumiesnymi vysiłkami žandarskaha aficera Padharyčyni-Pietraviča, miascovych čynoŭnikaŭ, słužačych i miaščan. Staršynioj Savieta ministraŭ Siarhiejem Vite pa vynikach praviedzienaha rasśledavańnia akaličnaściaŭ pahromu byŭ składzieny i pradstaŭleny caru miemarandum, u jakim vykazvałasia nieabchodnaść pakarańnia arhanizataraŭ pahromu. Adnak Mikałaj II pakinuŭ jaho biez nastupstvaŭ.
U bolšaści vypadkaŭ asnoŭnuju častku pahromščykaŭ składali sialanie, dola jakich, adnak, z 1903 pa 1905 hod skaraciłasia z 96% da 55%, i miaščanie, jak biełarusy, tak i pradstaŭniki ruskaha staravierskaha nasielnictva, asabliva aktyŭnyja ŭ Viciebsku i Połacku. Udzieł u najbujniejšych pahromach pryniali i sałdaty raskvataravanych čaściej rasijskaj armii. Zafiksavany taksama ŭdzieł u pahromach pradstaŭnikoŭ paštova-telehrafnych i čyhunačnych słužačych i rabočych.
Karykatura 1906 hoda na čarnasocienskuju i kazackuju ahitacyju pierad vybarami ŭ Dziaržaŭnuju Dumu, jakaja zvodziłasia da zakliku «Bi…», a kaho treba bić było i tak usim viadoma
Matyvacyja dziejańniaŭ asnoŭnaj masy pahromščykaŭ była raznastajnaj.
Asnoŭnaja masa sialan i miaščan kiravalisia matyvami pomsty pad upłyvam pravakacyjnych čutak, jaki prypisvali jaŭrejam ujaŭnyja zabojstvy chryścijan i razbureńnie chryścijanskich chramaŭ.
Mnohija aścierahalisia, što ŭraŭnańnie ŭ pravach pryviadzie da paharšeńnia stanovišča chryścijanskaha nasielnictva, što było nastupstvam doŭhačasovaj siehrehacyi rasijskimi ŭładami miascovaha hramadstva.
Siarod sialan paŭsiudna byli mocnyja matyvy rabavańnia jaŭrejskaj majomaści i imknieńnie pazbavicca ad pazykovaj zaležnaści ad jaŭrejskich handlaroŭ, lichviaroŭ i kramnikaŭ.
Sałdaty paddavalisia ŭpłyvu abvinavačvańniaŭ jaŭrejaŭ u «zdradzie» Rasii ŭ hady ruska-japonskaj vajny. Pry hetym nielha, viadoma, admaŭlać i taho, što spryjalnuju hlebu dla antysiemickaj prapahandy stvarali i ekstremisckija dziejańni jaŭrejskich revalucyjnych arhanizacyj.
Narešcie, isnavaŭ niepasredny prymus da ŭdziełu ŭ pahromie z boku šerahu čynoŭnikaŭ palicyi i sielskaj administracyi. Antysiemickaja ahresija patrabavała pastajannaha zaachvočvańnia i padšturchvańnia z boku čynoŭnikaŭ i palicyi.
Mienavita ŭ hetym asiarodździ antyjaŭrejski hvałt razhladaŭsia jak vykanańnie «patryjatyčnaha abaviazku», jak «abudžeńnie doŭha «dramałaj» ruskaj nacyjanalnaj samaśviadomaści».
Adsutnaść ahresiŭnaha antysiemityzmu ŭ biełaruskaha nasielnictva dazvalaje rastłumačyć adnosnuju małalikaść pahromaŭ, jakija adbylisia na terytoryi Biełarusi ŭ pieryjad 1903—1906 hadoŭ. Palityčnyja pieramieny ŭ impieryi źviali pahromnyja nastroi ŭ biełaruskich hubierniach na ništo.
Adnavilisia pahromy ŭ revalucyjny 1917 hod, da 1919 hoda jany pravakavalisia pieravažna antysavieckimi siłami — niezadavoleńnie balšavikami, jakich mnohija asacyjavali ź jaŭrejami, było raspaŭsiudžana na ŭsio jaŭrejskaje nasielnictva. Asabliva vyłučajecca pahrom, jaki adbyŭsia ŭ Homieli padčas antysavieckaha «Strakapytaŭskaha» miaciažu 24-28 sakavika 1919 hadoŭ, kali było zabita da 25 kamunistaŭ, bolšaść jakich była jaŭrejskaj nacyjanalnaści.
Paciarpieli jaŭrei, asabliva ŭ Mazyrskim i Rečyckim pavietach, i ad pahromaŭ, arhanizavanych polskimi akupacyjnymi vojskami ŭ žniŭni 1919 — lipieni 1920 hoda. Jaŭrejskaje nasielnictva vymušana było ciarpieć hrabiažy i ździeki, pryciahvałasia na prymusovuju pracu, adznačalisia zabojstvy jaŭrejaŭ.
Farmavańni Stanisłava Bułak-Bałachoviča, siońnia ŭźviedzienaha ŭ ranh nacyjanalnaha biełaruskaha hieroja i zmahara suprać balšavizmu na Biełarusi, arhanizoŭvali pahromy, padčas jakich jaŭrejskaje nasielnictva padviarhałasia masavym hrabiažam, ździekam i zabojstvam. Palityčnyja pryčyny tut spałučalisia z žadańniem parabavać. Usiaho, pa niapoŭnych dadzienych, bałachoŭcami było zabita bolš za 246 jaŭrejaŭ, ź ich 60 u vioscy Michiedavičy, i 70 — u vioscy Vialikija Haradziacičy.
Hramili jaŭrejaŭ i bandy antysavieckich atamanaŭ, siarod jakich asablivaj žorstkaściu vyłučajecca banda Ivana Vasilčykava, bolš viadomaha jak «ataman Hałaka». Hetaj i inšymi hrupoŭkami ŭ 1921-1922 hadach, pa niapoŭnych danych, było zabita bolš za 400 jaŭrejaŭ.
Šyldy na čatyroch dziaržaŭnych movach, siarod jakich i idyš, u savieckim Minsku
Ale ź inšaha boku pakazalna, što i pieršaja i druhaja Ustaŭnyja Hramaty BNR dekłaravali roŭnaść usich narodaŭ i moŭ. U adkaz na heta jaŭrejskaja frakcyja Minskaj haradskoj Dumy zajaviła pra padtrymku biełarusaŭ, pra ŭdzieł u stvareńni BNR i vydatkavańnie hrošaj na biełaruskija spravy. Prychilna stavilisia da jaŭrejstva i ŭ maładoj Savieckaj Biełarusi, dzie idyš byŭ adnoj ź dziaržaŭnych moŭ, stvaralisia jaŭrejskija presa, škoły, teatry.
U 1921 hodzie Rada i ŭrad BNR u vyhnańni vydali adozvu pra supracu ź jaŭrejskim narodam, u jakoj zaklikali abjadnać biełaruskuju i jaŭrejskuju nacyi ŭ adzin dziaržaŭny biełaruski narod.
BNR musiła stać pieršaj dziaržavaj, u jakoj jaŭrei, upieršyniu za dva tysiačahodździ isnavańnia dyjaspary, pryznavalisia supolnaj dziaržaŭnaj nacyjaj.
Natatka pra vizit ministra BNR na suśvietny sijaniscki kanhres u Karłsbadzie ź vilenskaj haziety «Biełaruski zvon» za 1921 hod
U toj čas ministram pa spravach nacyjanalnych mienšaściej BNR byŭ jaŭrej Samuił Žytłoŭski. Kab zaručycca dapamohaj jaŭrejskaj dyjaspary ŭ śviecie ŭ budaŭnictvie niezaležnaj Biełarusi, jon naviedvaŭ roznyja krainy Jeŭropy i braŭ udzieł u 12-m sijanisckim kanhresie ŭ Karłsbadzie, dzie mieŭ narady ź jaŭrejskimi dziejačami Chaimam Viejcmanam, uradžencam paleskaha Motala i budučym pieršym prezidentam Izraila, Nachumam Sokałavym i Lea Mockinym, prapahandystam iŭrytu.
Hetyja fakty kažuć pra toje, što biełaruskija masy i nacyjanalny ruch nie supraćstajali miascovamu jaŭrejstvu i nie mieli mocnaj antyjaŭrejskaj matyvacyi.
Akaličnaści pahromaŭ na biełaruskich ziemlach u časy Rasijskaj impieryi dazvalajuć śćviardžać, što krynicaj antyjaŭrejskaj ahresii, a taksama pieršapačatkovy i asnoŭny «pahromny» impuls zychodziŭ nie ad biełaruskich mas, a ad pradstaŭnikoŭ miascovaj rasijskaj administracyi i žandarska-palicejskich struktur.
Pakazalna, što słova pogrom stała adnym z najbolš viadomych rusizmaŭ u inšych movach, bo jomista apisvaje źjavu, jakaja najbolš jaskrava prajaviłasia ŭ rasijskich realijach. Siońnia da jaho dadalisia takija ž charakternyja słovy, jak soviet, bolshevik, troika, apparatchik dy apošniaje — siloviki.
Čytajcie taksama:
U Dahiestanie prachodziać pratesty pad antysiemickimi łozunhami, pahromščyki ŭvarvalisia ŭ aeraport
Adbitki impieryj. Čamu Polšča palityčna dzielicca pa kolišniaj hranicy Rasii i Hiermanii
Jak źbiralisia likvidavać savieckuju Biełaruś. Płan, jaki pamior razam ź jaho inicyjataram