Adbitki impieryj. Čamu Polšča palityčna dzielicca pa kolišniaj hranicy Rasii i Hiermanii
Vyniki parłamienckich vybaraŭ u Polščy znoŭ vyjavili palityčny padzieł krainy pa miažy, jakoj nie isnuje ŭžo bolš za stahodździe. Razabralisia, čamu tak adbyłosia i ci možna adšukać niešta padobnaje ŭ Biełarusi.
Spačatku varta źviarnucca da historyi kanca XVIII stahodździa, kab zrazumieć, što paŭpłyvała na takija adroźnieńni ŭ polskim hramadstvie ŭ zaležnaści ad rehijona.
Historyja hetaja pačynajecca ŭ časy padziełaŭ Rečy Paspalitaj, kali try jeŭrapiejskija dziaržavy, Prusija, Aŭstryja i Rasija, całkam pahłynuli asłabłuju krainu. Karonu Polskuju, to-bok etnična polskija ziemli, pieršapačatkova padzialili pamiž saboj Aŭstryja i Prusija (u polskaj histaryjahrafii ich pryniata nazyvać aŭstryjskim i pruskim zaborami), ale ŭ 1807 hodzie ŭsio źmianiłasia.
U hety čas armija Napaleona razhramiła čaćviortuju kaalicyju, u jakuju ŭvachodzili Rasija, Prusija, Vialikabrytanija, Šviecyja i Saksonija. Pavodle padpisanaha z Napaleonam Tylzickaha miru na terytoryi pruskaha zaboru była adrodžanaja polskaja dziaržaŭnaść u vyhladzie Varšaŭskaha hiercahstva, pratektaratu Francyi. U 1809 hodzie Napaleon raźbiŭ vojski šostaj kaalicyi, u vyniku čaho da Varšaŭskaha hiercahstva byli dałučanyja ziemli, adabranyja kaliści Aŭstryjaj.
Ale paražeńnie Napaleona ŭ ruska-francuzskaj vajnie 1812 hoda znoŭ pierakroiła kartu Jeŭropy: bolšaja častka hiercahstva była dałučanaja da Rasijskaj Impieryi, a zachodniaja častka viarnułasia ŭ skład Prusii. Mienavita pa hetaj rasijska-pruskaj miažy prachodzić siońnia padzieł polskaha hramadstva.
Paśla Pieršaj suśvietnaj vajny i revalucyjnych padziej, jakija źniščyli jak Rasijskuju, tak i Hiermanskuju impieryi, palaki zdoleli adbudavać svaju dziaržaŭnaść. Vielikapolskaje paŭstańnie, jakoje razharełasia ŭ 1918 hodzie ŭ adabranaj pruskaj pravincyi Pozen, viarnuła rehijon u skład Polščy. Pavodle Viersalskaha dahavora palaki taksama atrymali «kalidor» da Bałtyjskaha mora praz byłyja ziemli Prusii. A taksama ŭ vyniku plebiscytaŭ pad nahladam Lihi Nacyi da maładoj Polskaj Respubliki dałučylisia niekatoryja rajony Varmii, Mazuraŭ i Silezii, nasielenyja pieravažna palakami.
Z ulikam nabyćcia na ŭschodzie tak zvanych «kresaŭ uschodnich» Polšča stała adnoj z najbujniejšych jeŭrapiejskich dziaržaŭ svajho času.
Ale hetyja miežy Polskaj Respubliki nie pakinuli amal nijakaha śledu na siońniašniaj karcie Polščy. Pryčyna tut palahaje ŭ ekanamičnym płanie, bo raźvićcio Rasijskaj Impieryi mocna adroźnivałasia ad raźvićcia Hiermanii.
U Hiermanii adrazu paśla napaleonaŭskich vojnaŭ z mocnym spaźnieńniem, ale pačałasia pramysłovaja revalucyja. Imklivamu ekanamičnamu raźvićciu krainy paspryjała aktyŭnaje budaŭnictva sietki čyhunki. Raźvićcio ciažkaj pramysłovaści i mietałurhii patrabavała vialikaj kolkaści pracoŭnych ruk, jakija byli mabilizavanyja ź sielskaj miascovaści, hetamu paspryjała ŭzbujnieńnie miascovych haspadarak u Prusii. Chutka pačali raści harady, razbudoŭvacca z cehły i kamieniu, pačaŭ farmiravacca šyroki kłas haradskoha nasielnictva z adpaviednym ładam žyćcia i kulturaj.
U hety čas Rasijskaja Impieryja, jakaja praciahvała handlavać vyklučna syravinaj, kuplajučy amal usie pramysłovyja vyraby z-za miažy, krytyčna stała adstavać ad zachodniaha śvietu. Hetaja ekanamičnaja adstałaść jaskrava prajaviłasia ŭ Krymskaj vajnie ź jeŭrapiejskimi krainami.
Adzinaj halinoj, jakaja aktyŭna raźvivałasia ŭ Carstvie Polskim pad rasijskim vaładarstvam, była sielskaja haspadarka. Ale navat u hetaj halinie lidziravała Prusija, dzie isnavali bolš efiektyŭnyja i bujniejšyja haspadarki. U 1860-ja hady ŭ Rasijskaj Impieryi da taho ž pačaŭsia ekanamičny kryzis. Aktyŭnaja industryjalizacyja krainy pačałasia tolki ŭ apošniaj čverci XIX stahodździa, rasło čyhunačnaje budaŭnictva, ale hetyja pracesy ŭžo nie mahli skaracić razryŭ.
Niešta padobnaje nazirałasia i na ŭskrainach Aŭstryjskaj impieryi, pad čyjoj uładaj zastavałasia paŭdniovaja častka Polščy.
Paśla zaviaršeńnia Druhoj suśvietnaj vajny Polšča naŭzamien ahrarnym «kresam uschodnim», jakija adyšli da Savieckaha Sajuza, atrymała jašče bolš pramysłova raźvitych pruskich ziemlaŭ. Dałučeńnie hetych ziemlaŭ było abhruntavana tym, što kaliści jany taksama byli ŭ składzie Polskaj dziaržavy, praŭda, apošni raz až u XII stahodździ. Z hetych ziemlaŭ prymusova byli vyhnanyja 12-14 młn niemcaŭ.
I zdavałasia b, što mienavita ŭ hetym chavajecca sakret padziełu hramadstva na dva supraćlehłyja łahiery. U adnym zastalisia kansiervatary, jakija stahodździami žyli na svajoj ziamli sa svaimi paradkami, a na novych, «vyzvalenych» ziemlach pasialilisia maładyja, mabilnyja palaki, jakija parvali sa svaimi karaniami i tradycyjami, a tamu bolš schilnyja da libieralnych kaštoŭnaściaŭ.
Praŭda, padzieł pamiž «kansiervatyŭnaj» i «libieralnaj» Polščaj musiŭ pralahać pa zachodnich miežach Polskaj Respubliki 1920-1930-ch hadoŭ. Ale heta nie tak, padzieł pralahaje pa miežach 1810-ch hadoŭ. Sapraŭdy, palaki faktyčna nanoŭ zasialali mnohija niamieckija harady i rehijony kolišniaj Prusii, ale značnaja častka palakaŭ zaŭsiody žyła na hetych ziemlach, i mienavita dziakujučy svajoj bolšaści ŭ pačatku XX stahodździa šerah rehijonaŭ dałučyŭsia da Polskaj Respubliki.
Mienavita ŭzrovień ekanamičnaha raźvićcia rehijonaŭ, jakija byli na praciahu XIX stahodździa pad uładaj Hiermanii ci Rasii, vidać, na viaki pradvyznačaŭ śvietapohlad ludziej, jakija tam žyvuć, niezaležna ad taho, aŭtachtonnaje jany nasielnictva ci pryšłaje. Tut najlepšym apisańniem musić być «byćcio vyznačaje śviadomaść».
U polskaj sacyjałohii zachodniuju i paŭnočnuju častki krainy, jakija źjaŭlajucca bolš raźvitymi, nazyvajuć Polščaj «A», a astatniuju, uschodniuju — Polščaj «B». Hetyja «A» i «B» adroźnivajucca pamiž saboj u histaryčnym, palityčnym, kulturnym i ekanamičnym płanie.
Ličycca, što Polšča «B» bolš nacyjanalistyčna nastrojenaja, bolš relihijnaja i tradycyjanalisckaja, a Polšča «A» bolš libieralnaja, adkrytaja i jeŭraaryjentavanaja.
Hetaja miaža prasočvajecca absalutna na ŭsich vybarach u Polščy z časoŭ zdabyćcia niezaležnaści. Polšča «B» amal zaŭsiody hałasuje za kansiervataraŭ, u apošnija hady zvyčajna za partyju «Zakon i spraviadlivaść», a Polšča «A» — za libierałaŭ i demakrataŭ.
Niešta padobnaje možna ŭbačyć i ŭ inšych bujnych demakratyjach, dzie sielskaje nasielnictva hałasuje za kansiervataraŭ, a haradskoje — za libierałaŭ. Ale najbolšaje padabienstva prajaŭlajecca ŭ elektaralnym padziele Hiermanii pa linii byłoj HDR. Praŭda, miaža hetaja źnikła adnosna niadaŭna, tady jak u polskim vypadku — bolš jak stahodździe tamu.
Praz heta cikava adznačyć šerah vyklučeńniaŭ. U Polščy «A» takich amal niama, a voś u Polščy «B» adrazu niekalki. Pa-pieršaje, heta bujnyja industryjalnyja centry — Varšava i Łodź, a taksama rehijony, nasielenyja etničnymi mienšaściami — na poŭdni ŭnijackaja Lemkaŭščyna, a na ŭschodzie — biełaruskaje pravasłaŭnaje Padlašša.
Heta lohka vytłumačyć staŭleńniem nacyjanalistyčnych i kansiervatyŭnych polskich kołaŭ da pravoŭ mienšaściej, ušanavańniem asob, da jakich mienšaści majuć, miakka kažučy, nieadnaznačnaje staŭleńnie.
«Linija kašteli» i Viejšnoryja
Ale ci možna niešta padobnaje da polskaha fienomienu padziełu krainy na dźvie ideałahična supraćlehłyja častki pabačyć u Biełarusi? Azirajučysia ŭ tym liku na Ukrainu, pieršaje, što prychodzić, padzieł na zachad i ŭschod. Ale nie ŭsio tak prosta.
Sapraŭdny fienomien Respubliki Biełaruś u tym, što nivodnaja jaje častka nie była adarvanaja ad inšaj častki krainy bolš čym na dva dziesiacihodździ.
Paraŭnajcie sa stahodździem raźvićcia polskich rehijonaŭ u składzie inšych krain. Siońniašnija miežy krainy nadziva blizka paŭtarajuć hranicy Vialikaha Kniastva Litoŭskaha siaredziny XVII stahodździa. U čas padziełaŭ biełaruskija ziemli całkam uvajšli ŭ skład adnoj dziaržavy — Rasijskaj Impieryi i až da jaje raspadu ŭ pačatku XX stahodździa raźvivalisia ŭ adnolkavym rečyščy.
Niekalki hadoŭ Biełaruś była padzielenaja frontam Pieršaj suśvietnaj vajny, ale heta nie mieła vyznačalnaha značeńnia, bo ŭ hety čas abiedźvie častki nie raźvivalisia, a ekspłuatavalisia na karyść armij dziaržaŭ, što vajavali na biełaruskich ziemlach. Paśla situacyja była nieadnaznačnaj, tudy-siudy to prasoŭvalisia, to adstupali roznyja siły, narešcie, novy padzieł praloh u 1921 hodzie na zachad ad Mienska, jak pra toje damovilisia Savieckaja dziaržava i Polskaja Respublika.
Ale Zachodniaja Biełaruś nie stała Biełaruśsiu «A». Hetyja terytoryi ŭ składzie Polščy zastavalisia «miadźviedžym kutom», ahrarnaj uskrainaj, sa słaba raźvitaj pramysłovaściu. Biełarusy mieli ekanamičnyja svabody ŭ składzie Polskaj dziaržavy, ale nie mieli tut kulturnaj aŭtanomii i padviarhalisia palityčnamu pieraśledu.
Va ŭschodniaj, savieckaj Biełarusi była kvazinacyjanalnaja dziaržava, nakolki heta mahčyma było ŭ balšavickim razumieńni, ale intelektualnaja elita była faktyčna začyščanaja ŭ čas stalinskich represij. U toj ža čas u BSSR adbyłasia aktyŭnaja industryjalizacyja.
U 1939 hodzie abiedźvie častki Biełarusi byli ŭźjadnanyja, ale za hetyja dva dziesiacihodździ raźvićcia ŭ roznych režymach karennych źmien adbycca nie paśpieła.
Adzinaje važnaje adroźnieńnie — uzrovień relihijnaści na zachadzie, dzie relihija nie pieraśledavałasia, zastaŭsia značna vyšejšym za ŭschod — heta budzie mieć svoj śled.
Siońnia byłuju miažu pamiž BSSR i Polskaj Respublikaj moža prasačyć najbolš jaskrava amal što vyklučna pa žartaŭlivaj «linii kašteli»: zachodniki lubiać «kaštelu», papularny polski zimovy sort jabłykaŭ, a ŭschodniki pra jaje nikoli nie čuli.
Što tyčycca palityčnych pierakanańniaŭ žycharoŭ roznych častak Biełarusi, to padzieł prachodzić zusim nie pamiž uschodam i zachadam. Na žal, u hetym pytańni nie tak šmat na što jość abapiercisia, bo paśla prychodu da ŭłady Łukašenki vybary ŭ krainie stracili reprezientacyjnaść. Ale adny svabodnyja vybary ŭ krainie ŭsio ž byli — prezidenckija vybary 1994 hoda.
Kartahramy vynikaŭ hetych vybaraŭ jaskrava pakazvajuć, što ŭ palityčnym płanie nie isnuje nijakaj demakratyčnaj «zachodniaj» i kansiervatyŭnaj «uschodniaj» Biełarusi.
Na Bieraściejščynie hałasavali hetak ža aktyŭna za Łukašenku, jak i na ŭschodzie Viciebščyny. Naturalna, što za Łukašenku najbolš hałasavali na jahonaj radzimie ŭ Mahiloŭščynie, ale heta, zdajecca, nie stolki palityčny vybar, kolki «tutejšaja» salidarnaść, charakternaja bolšaści ludziej.
Sapraŭdnuju Biełaruś «A» možna vyjavić, kali pahladzieć na vyniki apazicyjnych demakratyčnych kandydataŭ na tych vybarach — Zianona Paźniaka i Stanisłava Šuškieviča. U abodvuch vypadkach heta paŭnočna-zachodniaja častka krainy, kolišniaja Vilenščyna. Mienavita hetaja terytoryja składaje «Viejšnoryju» — vydumanuju ŭ 2017 hodzie biełaruskuju nacyjanalnuju dziaržavu, jakaja supraćpastaŭlajecca astatniaj, nieśviadomaj Biełarusi.
Ekanamična jana ničym asablivym nie vyłučajecca, niekatoryja rajony dahetul zastajucca adnymi z samych nieindustryjalizavanych, u toj čas jak inšyja — bujnyja pramysłovyja centry.
A voś kulturnaje adroźnieńnie tut prysutničaje — heta adziny rehijon Biełarusi, dzie pieravažajuć katoliki, a značnaja častka nasielnictva maje polskuju identyčnaść. Katoliki-biełarusy Šuškievič i Paźniak usprymalisia tut kudy bolš jak svaje (asabliva Paźniak, jaki źjaŭlajecca ŭradžencam hetaha rehijona), čym pravasłaŭny ateist Łukašenka z uschodu. Faktyčna abodva palityki padjadali elektarat adzin adnaho, pa vyniku sastupiŭšy druhoje miesca ŭvohule Kiebiču.
Hetaja asablivaść katalickaj histaryčnaj Vilenščyny ŭ zbolšaha pravasłaŭna-ateistyčnaj Biełarusi vielmi padobnaja da taho, što my možam nazirać u vypadku ź biełaruskim pravasłaŭnym Padlaššam u spres katalickaj Polščy. Hałasujuć pa pryncypie kulturnaj rodnasnaści: adnym bližejšyja kandydaty z takich ža miascovych katolikaŭ, inšym — tyja, chto nie staić na krajnich nacyjanalistyčnych pazicyjach.
Padziei prezidenckich vybaraŭ 2020 hoda pakazali, što hety padzieł Biełarusi nie maje hłybinnaha ideałahičnaha hruntu. Histaryčnaja Vilenščyna aktyŭna hałasavała za apazicyjnuju kandydatku z poŭdnia Biełarusi, a na Mahiloŭščynie bolš nie było toj mahutnaj padtrymki kaliści «svajho» Łukašenki, jakuju jon avansam atrymlivaŭ u 1990-ja hady.
«Naša Niva» — bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆBajpoł nazvaŭ imiony mahčymych zabojcaŭ Andreja Zielcara. I zajaviŭ, što siłavika «Nirvanu» zastreliŭ svoj ža6
Kamientary