25 hadoŭ tamu prajšli prezidenckija vybary biez Łukašenki. Kandydat Čyhir byŭ u SIZA, Paźniak — za miažoj
a vy ŭdzielničali?
U mai 1999 hoda biełaruskaja apazicyja pasprabavała ŭziać revanš i praviała alternatyŭnyja vybary. Zhadvajem, jak prachodziła toje hałasavańnie.
16.05.2024 / 11:50
Stary aŭtobus, zadziejničany pad vybarčy ŭčastak na Paŭdniovym Zachadzie niedaloka ad univiersama «Vałhahrad». Fota Vytoki.net
Praz refierendum da dyktatury
Alaksandr Łukašenka ŭ 1996 hodzie pravioŭ čarhovy refierendum pa źmianieńni Kanstytucyi, pastaviŭšy za metu ŭmacavańnie ŭłasnaj ułady, jakoj pahražali tyja deputaty Viarchoŭnaha Savieta, jakija byli ŭ žorstkaj apazicyi da jaho z momantu abrańnia prezidentam.
Staršyniu Centralnaj vybarčaj kamisii Viktara Hančara, jaki supraciŭlaŭsia praviadzieńniu refierendumu, Łukašenka źniaŭ jašče napiaredadni praviadzieńnia hałasavańnia, zamianiŭšy na łajalnuju Lidziju Jarmošynu.
Praviedzieny, jak śćviardžali apanienty Łukašenki, ź vialikim parušeńniami zakanadaŭstva refierendum daŭ biełaruskamu prezidentu bolš šyrokija paŭnamoctvy, što dazvoliła jamu likvidavać niezaležnaść inšych halin ułady — Viarchoŭnaha Savieta, Kanstytucyjnaha suda i Kantrolnaj pałaty. Zamiest adnapałatnaha Viarchoŭnaha Savieta paŭstavaŭ dvuchpałatny Nacyjanalny schod Respubliki Biełaruś, a značyć, skład deputataŭ musiŭ kardynalna abnavicca.
«Hančar nie padpiša pratakoł refierendumu». Vyrazka z haziety
Pieršy skład nižniaj pałaty parłamientu byŭ całkam pryznačany Łukašenkam ź liku deputataŭ Viarchoŭnaha Savieta, jakija padtrymlivali jaho palityku. Takim čynam, deputacki mandat zachavali 110 deputataŭ sa 199 abranych u 1995 hodzie.
Pa-za bortam
Va ŭrezanym składzie Viarchoŭny Saviet praciahvaŭ dziejničać paralelna z Pałataj pradstaŭnikoŭ i ličyŭ siabie adzinym lehitymnym pradstaŭničym orhanam, a dziejańni Łukašenki kvalifikavaŭ jak zachop ułady niekanstytucyjnym šlacham, choć nijakaj realnaj ułady bolš nie mieŭ. Z pačatku 1997 hoda kolkaść deputataŭ na jaho pasiadžeńniach nie pieravyšała 50 čałaviek. Faktyčna «parłamienckija siesii» pieratvarylisia ŭ schody apazicyjnych deputataŭ.
Alaksandr Łukašenka ŭ 1998 hodzie. Fota: Holger Hollemann picture alliance via Getty Images
Z dapamohaj refierendumu-1996 Łukašenka nie tolki pašyryŭ svaje paŭnamoctvy, ale i «abnuliŭ» svoj piacihadovy termin, jaki raniej adličvaŭsia z 1994 hoda. Skarystaŭšysia tym, što pa starym raźliku paŭnamoctvy prezidenta skančalisia 20 lipienia 1999 hoda, reštki Viarchoŭnaha Savieta pryznačyli novyja prezidenckija vybary.
Deputaty naiŭna mierkavali, što na ichniuju inicyjatyvu musiać być zakładzieny srodki ŭ biudžecie na 1999 hod. Viadoma, što ŭ biudžecie łukašenkaŭskaj Biełarusi ničoha padobnaha i być nie mahło. Pravieści paŭnavartasnyja vybary bieź dziaržaŭnych hrošaj i ŭpłyvu na vykanaŭčuju ŭładu na miescach było niemahčyma. Ad idei, adnak, nie admovilisia, vybary vyrašyli pravodzić za košt dobraachvotnych achviaravańniaŭ.
Viktar Hančar.
Reštki Viarchoŭnaha Savieta «viarnuli» na raniejšuju pasadu staršyniu Centralnaj vybarčaj kamisii Viktara Hančara, u jaje ŭvajšli pradstaŭniki Biełaruskaha narodnaha frontu, Abjadnanaj hramadzianskaj partyi, Biełaruskaj sacyjał-demakratyčnaj hramady, Biełaruskaj asacyjacyi žurnalistaŭ, a taksama niezaležnych prafsajuzaŭ.
Praca pa padrychtoŭcy vybaraŭ viałasia padpolna, a «adrodžany» CVK navat nie mieŭ stałaha pamiaškańnia. Byli vyznačanyja terminy zboru podpisaŭ za vyłučencaŭ i farmiravańnia vybarčych kamisij. Aficyjnyja asoby ihnaravali hety alternatyŭny orhan.
Ale zachodnija pradstaŭniki vykazvali padtrymku inicyjatyvie Viarchoŭnaha Savieta, jaki ŭsio jašče ličyli lehitymnym orhanam. U Biełaruś da vybaraŭ viarnulisia zachodnija pasły, jakija pakinuli krainu paśla dypłamatyčnaha skandału ŭ Drazdach u 1998 hodzie.
Michaił Čyhir paciskaje ruku Kiebiču ŭ Viarchoŭnym Saviecie
Hrupa ABSIE praviała sustrečy sa staršynioj Viarchoŭnaha Savieta Siamionam Šareckim, a taksama Viktaram Hančarom i byłym premjeram Michaiłam Čyhirom, jaki abviaściŭ pra namier bałatavacca na hetych vybarach.
Paźniak i Čyhir
Zianon Paźniak u 1996 hodzie. Skrynšot videa
Paźniak, aścierahajučysia aryštu, jašče ŭ 1996 hodzie źjechaŭ razam z paplečnikam Siarhiejem Navumčykam z krainy. KDB Biełarusi sprabavaŭ jaho viarnuć z Ukrainy, ale taja admoviłasia vydać palityka.
Zianon Paźniak, niahledziačy na ryzyku, paśpieŭ jašče raz viarnucca ŭ krainu na Čarnobylski šlach, paśla čaho cudam paźbieh aryštu, kali AMAP akružyŭ i ŭziaŭ šturmam siadzibu BNF. Palityk iznoŭ vyjechaŭ za miažu, paźniej atrymaŭšy prytułak u ZŠA.
Napiaredadni vybarčaj kampanii 1999 hoda ŭ Varšavie adbyłasia sustreča Michaiła Čyhira i Zianona Paźniaka.
Jany damovilisia, što pieramožca abmiažuje prezidenckija paŭnamoctvy i praviadzie novyja parłamienckija vybary, ale miemarandum nie padpisali, bo Paźniak patrabavaŭ unieści punkt ab spynieńni adnosin z Rasijaj, na što Čyhir nie pahadziŭsia.
«U apošni čas ja atrymaŭ dakładnyja ahienturnyja źviestki z hetaj ža arhanizacyi, tak skazać, KDB, što Hančar u Łatvii byŭ zavierbavany FSB. Jany pryjechali da mianie ŭ Varšavu…» — raspaviadaŭ paśla «Našaj Nivie» Zianon Paźniak.
Prychilniki Paźniaka zakidali pierad vybarami infarmacyju pra maskoŭskuju inśpiracyju Čyhira, jakaja nie znachodziła nijakaha paćviardžeńnia. Da taho ž rasijskija ŚMI pakinuli biez usialakaj uvahi alternatyŭnyja vybary, zamiest taho kab aśviatlać mierapryjemstva, na jakim musiŭ pieramahčy ich «staŭlenik».
A voś biełaruskija ŭłady na alternatyŭnyja vybary ŭvahu źviartali i ŭsialak sprabavali supraćdziejničać. Biełaruskija partyi, a taksama biełaruskija ŚMI, jakija aśviatlali hetuju padzieju, atrymali aficyjnyja papiaredžańni ad dziaržaŭnych orhanaŭ. Na biełaruskim telebačańni pakazali šerah prapahandysckich pieradač, u jakich na zborščykaŭ podpisaŭ «palavali» supracoŭniki milicyi.
30 sakavika 1999 hoda, za dzień pierad rehistracyjaj kandydataŭ u prezidenty, Michaił Čyhir byŭ aryštavany. Jon byŭ abvinavačany ŭ złoŭžyvańni słužbovymi paŭnamoctvami, pieravyšeńni ŭłady i słužbovych paŭnamoctvaŭ, chałatnaści.
Michaił Čyhir pierad aryštam. Skrynšot videa
Tym nie mienš, Centralnaja vybarčaja kamisija pad kiraŭnictvam Hančara 31 sakavika 1999 hoda zarehistravała abodvuch kandydataŭ u prezidenty. Inicyjatyŭnaja hrupa Paźniaka sabrała 114 tysiač podpisaŭ, a Čyhira — 132 tysiačy.
U hety ž dzień u balnicu z dyjahnazam «kryvaciok u mozh» trapiŭ adzin ź lidaraŭ biełaruskaj apazicyi, namieśnik staršyni Viarchoŭnaha Savieta Hienadź Karpienka, jaki paśla praviedzienaj apieracyi pamier 6 krasavika. Jaho śmierć zdavałasia zahadkavaj i vyhladała jak zastrašvańnie apazicyi.
Pakolki stvaryć vybarčyja ŭčastki ŭ varožych umovach było niemahčyma, CVK vyrašyŭ pravieści hałasavańnie z 6 pa 16 maja šlacham abychodu vybarcaŭ. Heta nijak nie adpaviadała mižnarodnym standartam, ale adstupać užo było pozna.
Adzin kandydat u SIZA, druhi za miažoj — u takich dziŭnych umovach pačalisia alternatyŭnyja vybary.
Hałasavańnie ŭ impraviziravanym aŭtobusnym «učastku». Fota Vytoki.net
Adrazu paśla pačatku hałasavańnia Paźniak admoviŭsia ad udziełu ŭ vybarach i zaklikaŭ čalcoŭ BNF vyjści z vybarčych kamisij. Vybary stali biezalternatyŭnymi i pieratvarylisia ŭ palityčnuju akcyju.
Pra ichniuju masavaść pry tych vyklikach i pahrozach, jakija stajali pierad biełaruskaj apazicyjaj, kazać nie davodziłasia. Tym nie mienš 19 maja na pres-kanfierencyi staršynia CVK Hančar abviaściŭ, što ŭ vybarach udzielničali ažno 53,2% vybarcaŭ, ale potym pryznaŭ ich niesapraŭdnymi z-za parušeńniaŭ.
Hetyja ličby vyhladajuć małarealnymi — z ulikam taho, što paśla źniaćcia Paźniaka BNF faktyčna vyjšaŭ z pracesu hałasavańnia. Ale na «Našaj Nivie» tady znachodzili važkija paćvierdžańni takomu šyrokamu achopu nasielnictva:
«Druhoje pytańnie — pra falsifikacyju liku sabranych hałasoŭ, maŭlaŭ, jany nierealnyja. Varta ŭjavić sabie, što 10 tysiačaŭ zborščykaŭ pa ŭsioj krainie na praciahu 10 dzion chodziać pa kvaterach. Im treba sabrać kožnamu pa 350—400 hałasoŭ, h.zn. usiaho pa 35—40 u dzień. Chto kali-niebudź rabiŭ takija abchody, zrazumieje, čamu jany źbirali bolej. A toje, što chadzili, — pra heta śviedčać represii — zatrymańni, štrafy — pa ŭsioj krainie».
Paźniak da apošniaha vieryŭ, što hetyja vybary mohuć źmianić situacyju:
«Kali b my praviali hetyja vybary, kali b, skažam, raźviedka nie spracavała, to my mieli b realnaha prezidenta. My b u hetym hodzie Łukašenku vyhnali.
Ale jany heta ŭsio pałažyli na nul. Ichnaja zadača była vykarystać Narodny Front, bo niama inšaj arhanizacyi, sami b jany nie arhanizavali. Čamu jany da mianie pryjechali? Tamu što treba, kab ja pajšoŭ, i treba kab Front padklučyć, bieź mianie niemahčyma. Jany adkryta pra heta skazali».
Nastupstvy
Vybary, jakija musili kali nie zrynuć Łukašenku, — na što sił, vidavočna, było niedastatkova, — to choć by zamacavać lidarstva ŭ apazicyjnym ruchu i padtrymać da jaho ŭvahu nasielnictva, pryviali da raskołu.
Jašče 17 maja Paźniak rezka raskrytykavaŭ dziejnaść CVK i jaho staršyni Hančara, abvinavaciŭšy arhanizataraŭ u pravakacyi.
Ivonka Surviła, Zianon Paźniak, Vasil Bykaŭ, Siarhiej Navumčyk na śviatkavańni 85-hodździa abviaščeńnia BNR u Prazie ŭ sakaviku 2003 hoda. Fota: narodnaja-partyja.org
«Pakolki kiraŭnik CVK Hančar, u luboj situacyi jany robiać prezidentam Čyhira. Jak tolki Čyhir robicca prezidentam, jamu stvarajuć infarmacyjnaje pole adpaviednaje mižnarodnaje i pad jaho pačynajuć padciahvać usiu hetu marhinalnuju kryklivuju masu, usich hetych tam Šuškievičaŭ, Šareckich dy ŭsiu hetuju dziŭnuju publiku, za jakimi ničoha nie staić. I abjaŭlajecca što vot utvaryłasia apazicyja, vot užo jość prezident», — tłumačyŭ zadumy źniešnich siłaŭ Paźniak.
Sam palityk, adnak, padvierhsia krytycy za aŭtarytaryzm z boku svaich byłych paplečnikaŭ pa BNF. Hety kryzis pryvioŭ da raskołu partyi na Kansiervatyŭna-chryścijanskuju partyju BNF na čale ź Zianonam Paźniakom i Partyju BNF na čale ź Vincukom Viačorkam.
Na dumku biełastockaha historyka Jaŭhiena Miranoviča, «vybary zakončylisia čarhovym paražeńniem antyrežymnaha łahiera. Uzajemnyja abvinavačańni abodvuch kandydataŭ u prezidenty Paźniaka i Čyhira źviali vybary da farsu. Pasvaranaja apazicyja jašče raz pakazała brak arhanizavanaści i rašučaści ŭ zachadach na źviaržeńnie dyktatury».
Pikietoŭcy trymajuć u rukach partrety Viktara Hančara i Anatola Krasoŭskaha. Fota: belaruspartisan.by
U vieraśni 1999 hoda Viktar Hančar razam sa svaim siabram biznesoŭcam Anatolem Krasoŭskim źnikli bieź źviestak. Jak stała viadoma ŭ apošnija hady — abodvuch vykrali i zabili supracoŭniki śpiecpadraździaleńnia MUS Biełarusi.
Michaiłu Čyhiru paščaściła bolš. Praz hod jon byŭ asudžany da troch hadoŭ pazbaŭleńnia voli z adterminoŭkaj vykanańnia prysudu na dva hady. Ale ŭžo ŭ kancy 2000 hoda hetaje rašeńnie było admieniena. U 2001 hodzie Čyhir sprabavaŭ pryniać udzieł u aficyjnych prezidenckich vybarach, ale nie zdoleŭ sabrać nieabchodnuju kolkaść podpisaŭ vybarščykaŭ.