Jak Kitaj stanovicca navukovaj zvyšdziaržavaj
Ad bijałohii raślin da fiziki zvyšpravadnikoŭ — Kitaj staŭ lidaram u roznych halinach navuki, piša The Economist. Heta mianiaje stary navukovy suśvietny paradak, u jakim daminavali Amieryka, Jeŭropa i Japonija.
19.06.2024 / 12:32
Płaścina z aksidu haliju ŭ Mižnarodnym centry navuki i inavacyj Čžeczianskaha ŭniviersiteta ŭ Chančžou, Kitaj. Fota: CFOTO Future Publishing via Getty Images
U 2019 hodzie časopis The Economist praanalizavaŭ situacyju z navukovymi daśledavańniami ŭ śviecie i zadaŭsia pytańniem, ci moža Kitaj adnojčy stać navukovaj zvyšdziaržavaj. Siońnia na hetaje pytańnie možna dać adnaznačny adkaz — «tak».
Adzin sa sposabaŭ acanić jakaść navukovych daśledavańniaŭ u toj ci inšaj krainie — heta padlik kolkaści artykułaŭ, jakija najčaściej cytujuć inšyja navukoŭcy ŭ svaich ułasnych, paźniejšych pracach. Pavodle danych navukova-analityčnaj kampanii Clarivate, u 2003 hodzie ŭ ZŠA vyjšła ŭ 20 razoŭ bolš vysokacytavanych rabot, čym u Kitai, ale ŭ apošnim vypusku danych, u jakim razhledžany artykuły za 2022 hod, Kitaj abahnaŭ jak ZŠA, tak i ŭvieś Jeŭrapiejski sajuz.
Viadoma, mietrykami, zasnavanymi na cytavańniach, možna kiravać. Navukoŭcy mohuć znajści i znachodziać sposaby pavialičyć kolkaść zhadak pra ich pracu ŭ inšych daśledavańniach. Ale Kitaj lidziruje i pa inšych pakazčykach, jakija mienš paddajucca falsifikacyjam. Tak, naprykład, jon uznačalvaje rejtynh Nature Index, jaki ŭličvaje ŭniosak krainy ŭ napisańnie artykułaŭ, što publikujucca ŭ prestyžnych časopisach. Hrupa ekśpiertaŭ-recenzientaŭ aceńvaje jakaść, naviznu i patencyjnuju značnaść daśledavańnia. Da 2023 hoda Kitaj zaniaŭ u hetym rejtynhu pieršaje miesca.
Akramia hetaha, šeść-siem kitajskich VNU traplajuć u roznyja rejtynhi jak tyja, što ŭvachodziać u dziasiatku najlepšych u śviecie. Heta Šanchajski ŭniviersitet transpartu, Čžeczianski i Piekinski ŭniviersitety, a taksama Cinchua, jaki niekatoryja ličać navukova-techničnym univiersitetam numar adzin u śviecie.
Kitaj lidziruje ŭ śviecie ŭ halinie fiziki, chimii, raślinavodstva, navuk ab ziamli i navakolnym asiarodździ. Adnak Amieryka i Jeŭropa pa-raniejšamu zajmajuć pieršyja pazicyi ŭ ahulnaj bijałohii, a taksama ŭ miedycynskich navukach.
Prykładnyja daśledavańni — mocny bok Kitaja.
U krainie pieravažajuć publikacyi, pryśviečanyja, naprykład, pieraŭskitavym soniečnym panelam, efiektyŭnym pry pieratvareńni soniečnaha śviatła ŭ elektryčnaść. Kitajskija chimiki raspracavali novy sposab zdabyvańnia vadarodu z marskoj vady, i letaś u mai było abvieščana, što navukoŭcy ŭ supracoŭnictvie ź dziaržaŭnaj enierhietyčnaj kampanijaj Kitaja raspracavali ekśpierymientalnuju płyvučuju vadarodnuju fiermu la paŭdniova-ŭschodniaha ŭźbiarežža krainy.
Akramia taho, siońnia ŭ Kitai vydajecca bolš patentaŭ, čym u luboj inšaj krainie (choć mnohija ź ich datyčać pastupovych źmianieńniaŭ u dyzajnie, a nie sapraŭdy aryhinalnych vynachodak). Novyja raspracoŭki, jak praviła, raspaŭsiudžvajucca i ŭkaraniajucca ŭ Kitai pavolniej, čym na Zachadzie. Ale jaho mahutnaja pramysłovaja baza ŭ spałučeńni z tannaj enierhijaj dazvalajuć chutka razharnuć bujnamaštabnuju vytvorčaść inavacyjnych fizičnych materyjałaŭ. Mienavita ŭ hetym Kitaj sapraŭdy maje pieravahu pierad zachodnimi krainami.
Jak uzmacnili navuku
Pierabudovu kitajskaj navuki ažyćciavili dziakujučy zasiarodžvańniu ŭvahi na troch halinach: hrošach, abstalavańni i ludziach.
Vydatki krainy na daśledavańni i raspracoŭki z 2000 hoda vyraśli ŭ 16 razoŭ.
U 2006 hodzie Kamunistyčnaja partyja Kitaja apublikavała svajo bačańnie taho, jak pavinna raźvivacca navuka ciaham nastupnych 15 hadoŭ. Z taho času płany raźvićcia navuki byli ŭklučany ŭ piacihadovyja płany raźvićcia. Ciapierašni płan, apublikavany ŭ 2021-m, nakiravany na aktyvizacyju daśledavańniaŭ u halinie kvantavych technałohij, štučnaha intelektu, paŭpravadnikoŭ, niejranavuk, hienietyki i bijatechnałohii, rehienieratyŭnaj miedycyny i daśledavańni «pamiežnych abłaściej», takich jak daloki kosmas, akijanskija hłybini i polusy Ziamli.
Adna z častak płana raźvićcia — heta stvareńnie ŭniviersitetaŭ suśvietnaha ŭzroŭniu i vypłata vialikich premij navukoŭcam (asabliva za publikacyi ŭ mižnarodnych časopisach). Akramia hetaha, ułady zaachvočvajuć kitajskich daśledčykaŭ, jakija atrymali prestyžnuju adukacyju na Zachadzie, viartacca nazad i pracavać na karyść svajoj krainy: danyja Arhanizacyi ekanamičnaha supracoŭnictva i raźvićcia (OECD) śviedčać pra toje, što z kanca 2000-ch hadoŭ u krainu viartałasia bolš navukoŭcaŭ, čym źjazdžała.
Mnohich daśledčykaŭ, jakija viartajucca (ich časta nazyvajuć «marskimi čarapachami», abyhryvajučy kitajski amonim haigui, jaki aznačaje «viartacca z-za miažy»), pryciahvajuć dadomu stymuły. Adna z takich prahram, zapuščanaja ŭ 2010 hodzie, «Tysiača maładych talentaŭ», prapanoŭvała daśledčykam da 40 hadoŭ adnarazovyja bonusy ŭ pamiery da 500 000 juaniaŭ (što ekvivalentna prykładna $150 tysiač) i hranty da 3 miljonaŭ juaniaŭ ($900 tysiač) na stvareńnie łabaratoryj na radzimie. I heta spracavała. Daśledavańnie, apublikavanaje letaś u časopisie Science, pakazała, što za niekalki hadoŭ daśledčyki, jakija viarnulisia, stali viadučymi navukoŭcami i napisali ŭ 2,5 raza bolš navukovych prac, čym tyja, jakija zastalisia ŭ Amierycy.
Tut treba dadać, što jość i inšyja faktary, jakija padšturchoŭvajuć kitajcaŭ da viartańnia na radzimu — siarod ich toje, što ŭ apošnija hady kitajskija navukoŭcy, jakija pracujuć za miažoj, zaznajuć padazreńnie ŭ špijanažy ci prosta dyskryminacyju.
Kitaj taksama patraciŭsia i na navukovyja raspracoŭki. Jašče piać hadoŭ tamu ŭ krainy ŭžo byŭ zajzdrosny nabor sučasnaha abstalavańnia, u tym liku supierkampjutary i najbujniejšy ŭ śviecie radyjoteleskop. Z taho času śpis tolki pavialičyŭsia. Zaraz u krainie jość samy adčuvalny ŭ śviecie detektar kaśmičnych pramianioŭ zvyšvysokich enierhij i samaje mocnaje ŭ śviecie stacyjanarnaje mahnitnaje pole.
U ciapierašni čas na dolu Kitaja prypadaje kala 40% suśvietnych navukovych prac pa štučnym intelekcie, u paraŭnańni z prykładna 10% u Amierycy i 15% u ES i Vialikabrytanii. Adnu z samych cytujemych u hetaj halinie navukovych prac za ŭvieś čas, jakaja demanstruje, jak hłybokija niejronnyja sietki možna navučyć raspaznavańniu malunkaŭ, napisali daśledčyki štučnaha intelektu, jakija pracujuć u Kitai, choć i dla amierykanskaj kampanii Microsoft.
Rost jakaści i kolkaści kitajskaj navuki, padobna, naŭrad ci spynicca ŭ chutkim časie. A da 2025 hoda čakajecca, što kitajskija ŭniviersitety buduć vypuskać amal u dva razy bolš vypusknikoŭ daktarantury ŭ halinie navuki i techniki, čym amierykanskija.
Jość, kaniečnie, i prablemy: niahledziačy na toje, što Kitaj vypuskaje bolš vysakakłasnych rabot, jon pa-raniejšamu vyrablaje vielizarnuju kolkaść navukovych prac nizkaj jakaści. Naohuł, što datyčyć fundamientalnych daśledavańniaŭ, zasnavanych na cikaŭnaści (a nie prykładnych), Kitaj pa-raniejšamu hulaje ŭ dahaniałki — u hetaj vobłaści ŭ krainie publikujecca značna mienš artykułaŭ. Fundamientalnyja daśledavańni asabliva biednyja ŭ kitajskich kampanijach, što stvaraje razryŭ pamiž navukoŭcami, jakija robiać adkryćci, i halinami, jakija ŭ kančatkovym vyniku mohuć ich vykarystoŭvać.
Kitaj i Zachad
Uzdym kitajskaj navuki — heta pałka z dvuma kancami dla zachodnich uradaŭ. Navukovaja sistema Kitaja nieparyŭna źviazana ź jaho dziaržavaj i ŭzbrojenymi siłami: u mnohich kitajskich univiersitetach jość łabaratoryi, jakija niepasredna pracujuć u śfiery abarony, a niekatorych ź ich navat abvinavačvali ŭ špijanažy abo kibieratakach.
Pry hetym, niahledziačy na aściarohi, supracoŭnictva z Kitajem — zvykłaja reč dla zachodnich daśledčykaŭ. Prykładna ŭ traciny rabot amierykanskich aŭtaraŭ pa telekamunikacyjach udzielničajuć kitajskija kalehi. U halinie vizualizacyi, dystancyjnaha zandziravańnia, prykładnoj chimii i inžyniernaj hieałohii hetyja pakazčyki składajuć ad 25% da 30%. U Jeŭropie hetyja pakazčyki nižejšyja — kala 10%, ale ŭsio roŭna značnyja. Partniorskija adnosiny vyhadnyja dla abodvuch bakoŭ.
Supracoŭnictva z Kitajem abmiažoŭvajecca ŭ Jeŭropie i Amierycy palityčnym ciskam. Tak, naprykład, u Jeŭropie, za vyklučeńniem ekałahičnych i klimatyčnych prajektaŭ, kitajskim univiersitetam faktyčna zakryli dostup da finansavańnia ŭ ramkach prahramy Horizon — bujnoj jeŭrapiejskaj daśledčaj inicyjatyvy.
Sam Kitaj taksama pačynaje razvaročvacca ŭnutr svajoj krainy. U jaho źjavilisia mety stać samastojnym u mnohich halinach navuki i techniki i admovicca ad mižnarodnych publikacyj jak sposabu acenki vynikaŭ daśledavańniaŭ.
Adna kitajskaja daśledčyca raślin, jakaja pažadała zastacca nieviadomaj, raspaviała, što joj daviałosia prasić u svaich uładaŭ dazvoł na ŭdzieł u zamiežnych kanfierencyjach. «Heta supiarečliva: z adnaho boku, jany ŭstaloŭvajuć abmiežavańni, kab u navukoŭcaŭ nie było takich svabod, jak mahčymaść vyjazdžać za miažu dla padtrymańnia znosinaŭ sa svaimi kalehami. Ale ź inšaha boku, jany nie chočuć, kab Kitaj adstaŭ».
Pieravažnaja bolšaść navukoŭcaŭ Kitaja i Zachadu prytrymlivajucca dumki, što supracoŭnictva pavinna praciahvacca abo, što jašče lepš, pašyracca. Pry hetym zachodnija navukoŭcy redka pryjazdžajuć u Kitaj, kab pracavać i vučycca, što pazbaŭlaje ich mahčymaści vučycca ŭ kitajskich kalehaŭ tak, jak heta robiać kitajskija navukoŭcy na Zachadzie.
«U 2019 hodzie my zadalisia pytańniem, ci mohuć navukovyja daśledavańni kvitnieć va ŭmovach aŭtarytarnaj sistemy. Mahčyma, z časam ich miežy stanuć vidavočnyja. Ale pakul, prynamsi dla dakładnych navuk, adkaz taki: jany mohuć kvitnieć», — kaža aŭstralijski prafiesar Sajman Marhinsan, jaki daśleduje vyšejšuju adukacyju.
Usie jadziernyja dziaržavy letaś pavialičyli svaje arsienały. Pazityŭ jość, ale mała
Kitaj pasadziŭ kaśmičny aparat na advarotnym baku Miesiaca
Kitaj nie budzie ŭdzielničać u «samicie miru» pa Ukrainie