Прамова Сяргея Навумчыка
з нагоды атрыманьня прэміі Беларускага ПЭН-цэнтру імя Алеся Адамовіча
Калі гаворка ідзе пра такія падзеі, як аднаўленьне Незалежнасьці дзяржавы, роля аўтара зводзіцца да ўменьня як мага дакладней зафіксаваць тое, што ён бачыў.
Калі гаворка ідзе пра такія падзеі, як аднаўленьне Незалежнасьці дзяржавы, роля аўтара зводзіцца да ўменьня як мага дакладней зафіксаваць тое, што ён бачыў. У мяне хапае цьвярозасьці разумець, што сёньняшняй высокай прэміяй адзначаная менавіта тэма. І гэта важна, бо працяглы час пэрыяд найвышэйшага нацыянальнага ўздыму падаваўся ледзьве не як параза. Бадай што толькі ў нас, у беларусаў, стварэньне дзяржавы можа быць аднесенае да катэгорыі палітычнай няўдачы – тым часам як у сьвеце гэта прынята лічыць вяршыняй праявы нацыянальнай волі.
Сёньня важна прыгадаць тых, дзякуючы каму мы маем Беларусь – яшчэ ня вольную, але ўжо незалежную, хто працягнуў распачатае Каліноўскім, Купалам, стваральнікамі БНР.
Гэта, найперш, дзясяткі тысячаў людзей самага рознага ўзросту, якія ўставалі пад сьвяты Бел-Чырвона-Белы Сьцяг – і на плошчы перад Домам ураду ў Менску, і на вуліцах гарадоў ды мястэчак. Кожны зь іх мог бы ўласным вопытам абвергнуць тэорыю, што нібыта «Незалежнасьць на Беларусь звалілася зь неба». Вартай гэтых беларускіх патрыётаў была і інтэлектуальная эліта. У кастрычніку 1988-га тут, у Чырвоным касьцёле, аргкамітэт Народнага Фронту стваралі лепшыя прадстаўнікі творчай інтэлегенцыі. Хацеў бы, каб сёньня ў гэтых сьценах прагучалі імёны тых, хто ўжо пайшоў ад нас – Янкі Брыля, Васіля Быкава, Артура Вольскага, Яўгена Глебава, Міхася Дубянецкага, Яўгена Куліка, Валер’я Масьлюка, Пімена Панчанкі, Стэфаніі Станюты, Максіма Танка, Міхася Ткачова…
Мяркую, што са мной пагодзіцца Зянон Пазьняк, -- бязь іх падтрымкі, як і падтрымкі Уладзімера Арлова, Рыгора Барадуліна, Генадзя Бураўкіна, Сяргея Законьнікава, Віктара Казька, Алеся Разанава, Валянціна Тараса (тут называю толькі сяброў ПЭН-Цэнтру), нам было б значна цяжэй працаваць у суседняй з Чырвоным касьцёлам Авальнай залі.
Праўда, аднойчы спроба аднаго выдатнага пісьменьніка дапамагчы нам у той залі скончылася драматычна.
Шаноўны Алег Трусаў у «Нашым Слове» закінуў мне папрок, што ў сваёй кнізе я недастаткова поўна асьвятліў ролю КПСС і камуністаў у працэе нацыянальнага Адраджэньня. Мне цяжка ўявіць, што яшчэ можна дадаць пра камуністаў пасьля Аляхновіча і Салжаніцына – але паспрабую.
У сьнежні 1990 году Алесь Адамовіч прыехаў з Масквы ў Менск, і я запытаўся, ці не жадаў бы ён прыйсьці на сэсыю Вярхоўнага Савету. Абмяркоўваўся закон аб зямлі. Апазыцыя БНФ прапанавала свой праект, з правам прыватнай уласнасьці на зямлю. У беларусаў нарэшце зьявіўся шанец зьдзейсьніць коласаўскую мару -- «прыдбаць свой кут». Камуністычная ж большасьць настойвала на захаваньні калгасна-саўгасны ладу. Алесь Міхайлавіч сказаў, што ня толькі прыйдзе, але і выступіць – балазе статус народнага дэпутата СССР даваў яму такую магчымасьць. Неабходныя па паводле рэглямэнту 20 подпісаў дэпутатаў я сабраў сярод «фронтаўцаў» за пяць хвілінаў.
Адамовіч яшчэ не падышоў да трыбуны, а дэпутаты-камуністы ўжо ажывіліся. Адны прачнуліся, другія прыбеглі з буфэту, іншыя адклалі паўпарнаграфічныя газэткі. Прамову Адамовіч пачаў у цішыні, але ўжо праз хвіліну ягоныя словы нельга было пачуць з-за абуральных воклічаў; нехта нават грукаў пюпітрам. На галёрцы ў трэцім сэктары крывіўся самы малады дырэктар самага адсталага саўгасу. У крамлёўскім Палацы зьездаў Адамовіча зганялі з трыбуны не сакратары райкамаў, а члены Палітбюро, не генэралы, а маршалы – ды вось жа нашыя, беларускія, былі хай і тытуламі драбнейшыя, затое нейкія больш злыя ды аўчарыстыя. Дагаварыць Адамовічу не далі – ён сышоў з трыбуны ў роспачы, глытаў нейкія таблеткі. Сумую, што мая ініцыятыва забрала ў яго колькі дзён жыцьця.
Калі сёньня нас папракаюць, што мы не шукалі альянсу з камуністамі і не абапіраліся на кіраўнікоў калгасаў – мне прыгадваецца сагнаны з трыбуны Алесь Адамовіч.
Дзякую за ўзнагароду і шкадую, што не магу адзначыць яе з сябрамі ПЭНу традыцыйным чынам. Сучасныя сродкі камунікацыяў дазваляюць у эміграцыі ня толькі сачыць за падзеямі ў Беларусі ў рэжыме рэальнага часу, але, у пэўным сэнсе, нават рабіцца іх удзельнікамі. Праз Інтэрнэт можна пераслаць кнігу, радыёперадачу, фільм, гэтую прамову, але, на жаль, не гарэлку. Але я спадзяюся быць у Беларусі значна раней, чым прагрэс ліквідуе гэтую тэхнічную недасканаласьць.