«Dziaržava Łathalija»: jak u 1918-m Hłybokaje i Brasłaŭ mahli stać častkaj dziaržavy bałtyjskich niemcaŭ
Piša Uładzimir Skrabatun.
Hraf Hustaŭ Adolf Ijachim Rudzihier fon der Holc pavajavaŭ u Finlandyi na baku Manierhiejma, a paśla ŭznačalvaŭ armiju bałtyjskich niemcaŭ. Vystupaŭ za stvareńnie Bałtyjskaha hiercahstva. Fota: Wikimedia Commons.
Niadaŭna mnie padaryli knihu Alaksandra Antonaviča Sabaleŭskaha (1886—1983) «Uspaminy narodnaha nastaŭnika».
Choć uspaminy byli napisanyja na zamovu vydaviectva jašče ŭ 1971—1973 hadach, tady sprava da druku nie dajšła. Vidać, jany nie nadta ŭpisvalisia ŭ ideałahičnuju liniju. Tolki dziakujučy ruplivaści ŭnukaŭ aŭtara ŭ 2018 hodzie kniha narešcie pabačyła śviet. I ja z zachapleńniem umomant pryhłynuŭ jaje ŭsiu.
Ratujučysia ad represij polskich uładaŭ, Sabaleŭski ŭ 1920-m vyjechaŭ z rodnaj Dzisienščyny ŭ Savieckuju Biełaruś i staŭ dyrektaram 20-j biełaruskaj škoły ŭ Miensku. Padčas apošniaj vajny byŭ vykładčykam nastaŭnickich kursaŭ u Hłybokim. Pracavaŭ «pad prykryćciom» — sa zhody 4-j Biełaruskaj partyzanskaj bryhady.
Atrymaŭ na heta ad partyzan adpaviednyja dakumienty. Vielmi ciopła zhadvaje pra vykładčyka emihrancki piśmieńnik Kastuś Akuła (a ŭ tyja časy prosta student Saša Kačan) u ramanie «Zmaharnyja darohi».
Paśla vajny Sabaleŭski mieŭ vialikija prablemy z Hłybockim padpolnym rajkamam KPB(b). U vajnu pra isnavańnie takoha rajkama ŭ Hłybokim nichto i nie čuŭ, adnak paśla vajny hetyja «rajkamaŭcy» zaniali kiraŭničyja pasady. Dakumienty, vydadzienyja Sabaleŭskamu 4-j Biełaruskaj partyzanskaj bryhadaj, jany abjavili niesapraŭdnymi, «nabytymi za samahonku ŭ partyzan». Z-za hetaha Sabaleŭski nijak nie moh uładkavacca na stałuju pracu. Adnak potym usio narmalizavałasia, i jaho navat uznaharodzili miedalami za ŭdzieł u partyzanskim ruchu.
A na nabiarežnaj voziera Kahalnaje ŭ Hłybokim, dziakujučy vysiłkam usio tych ža ŭnukaŭ, nie tak daŭno źjaviŭsia pomnik dziedu-hłybačaninu, pravobrazam jakoha staŭ Alaksandr Sabaleŭski.
Hłybokaje. Pomnik dziedu-hłybačaninu. Fota: Wikimedia Commons.
Va ŭspaminach mianie zaintryhavała padzieja, jakaja adbyłasia ŭ Dzisienskim paviecie vosieńniu 1918 hoda. Alaksandr Sabaleŭski apisaŭ jaje ŭ raździele «Dziaržava Łathalija». Pracytuju:
«U vieraśni 1918 h. akupanty [niemcy — jašče išła Pieršaja suśvietnaja vajna] … vyrašyli stvaryć … samastojnuju maryjanietačnuju dziaržavu Łathaliju, kab utrymać jaje za saboj. Dla pryviadzieńnia ŭ žyćcio hetaj zadumy ŭ horadzie Dzisna byŭ sklikany źjezd. Delehatam ad horada Hłybokaha i vołaści byŭ vyklikany ŭ Dzisnu ŭrač Mikałaj Pulikoŭski. Ja prapanavaŭ hłybockamu vałasnomu staršyni Dajlidzionku zajavić pratest na źjeździe ab tym, što miaščanie horada Hłybokaha i sialanie Hłybockaj vołaści nikoha nie ŭpaŭnavažvali vyrašać pytańnie ab dałučeńni horada Hłybokaha i vołaści da novaj dziaržavy Łathalii. My pajechali ŭ Dzisnu, i tam mnoju na źjeździe byŭ začytany pratest, jaki padtrymali niekatoryja delehaty, zajaviŭšy ab niežadańni narodnych mas Dzisienščyny dałučacca da novaj vydumanaj dziaržavy. Hety pratest byŭ zrobleny ŭ prysutnaści niamieckich aficeraŭ, jakija zajmali miesca ŭ prezidyumie i, pa sutnaści, viali źjezd. Ale źjezd bolšaściu hałasoŭ vynies pastanovu ab utvareńni «dziaržavy Łathalija». Praź niekalki dzion ź Dzisny było atrymana paviedamleńnie na imia miascovaha načalnika palicyi ab uklučeńni horada Hłybokaha i Hłybockaj vołaści ŭ «dziaržavu Łathalija». Paviedamleńnie hetaje było pračytana načalnikam palicyi na vałasnym źjeździe. Ja ŭskočyŭ na bočku i vystupiŭ z pramovaj suprać takoha rašeńnia. Schod sialan hnieŭna adchiliŭ hetaje rašeńnie. Toje ž adbyłosia i ŭ astatnich vałaściach pavieta. Tak novaja buržuaznaja «dziaržava Łathalija», nie naradziŭšysia, pierastała isnavać».
Hłybokaje časoŭ niamieckaj akupacyi, paštoŭka 1918 hoda «Haradski krajavid Rasija — Litva».
Na terytoryi, dzie žyvie narod z małaakreślenaj identyčnaściu, možna pa pravie mocnaha źlapić jakuju zaŭhodna dziaržavu. Pra heta śviedčyć abviaščeńnie Łathalii. Kab niemcy zatrymalisia ŭ rehijonie trochi daŭžej, to na pratest Sabaleŭskaha, vidać, nichto nie źviarnuŭ by ŭvahi.
Hłybokaje časoŭ niamieckaj akupacyi, paštoŭka 1918 hoda «Bieraźviecki klaštar pad Hłybokim».
Pakazalna, što «dziaržavie Łathalija» staralisia nadać usie prykmiety lehitymnaści. Prajšoŭ schod u Dziśnie, na jakim byli delehaty. Usio było surjozna! Sama ideja «dziaržavy Łathalija» źjaviłasia «pry sadziejničańni miascovych kontrrevalucyjnych sił», a rašeńnie źjezda delehataŭ było «pračytana načalnikam palicyi na vałasnym źjeździe» ŭ Hłybokim. I kab niemcy zachavali ŭpłyŭ daŭžej, to chto viedaje… Adnak 11 listapada 1918 hoda ŭ Niamieččynie vybuchnuła revalucyja, praciahvać vajnu niemcy ŭžo nie mahli i ŭ śniežni pakinuli Biełaruś. I histaryčny ciahnik «dziaržavy Łathalija» ŭ 1918 hodzie niezvarotna syšoŭ, pakinuŭšy tolki takija voś epizadyčnyja zhadki.
Pra sprobu niamieckich uładaŭ dałučyć častku etničnaj terytoryi Biełarusi da dziaržavy pad uładaj bałtyjskich niemcaŭ pisaŭ i viadomy biełaruski dziejač, ksiondz Adam Stankievič. I choć u interpretacyi Stankieviča havorka idzie nie pra Łathaliju, a pra Kurlandyju, vidavočna, što ŭ abodvuch vypadkach majecca na ŭvazie adna i taja ž źjava.
«U pačatku červienia miesiaca 1918 hoda niamieckija akupacyjnyja ŭłady zahadali nasielnictvu z usich hmin Brasłaŭščyny sabracca ŭ Brasłaŭi, a nasielnictvu z hmin Dzisienščyny ŭ Dzisnu, kab vykazacca, da kaho jano choča naležać: da Rasiei, da Litvy ci da Kurlandyi. Ab Biełarusi nie ŭspaminali zusim. Nie vyjaśniali takža, jakija mieli być našy pravy ŭ Litvie i što heta takoje mieła być heta Kurlandyja. Usie abšarniki [pamieščyki, pany] i blizkija da ich ciahnuli za Kurlandyju. Sialanstvu stała jasna, što jany chinucca da Kurlandyi pad apieku niamieckich baronaŭ, kab abaranić svaje ziemli. Sialanie, pakinutyja sami sabie, pačali niepakoicca. Ale voś na hety samy źjezd źjaviŭsia takža i ja, jaki pa skančeńni navuk u Pieciarburzie, da vyjezdu svajho ŭ Vilniu, prabyvaŭ časova ŭ Baradzieničach. Ja, vidziačy, što sprava tut sapraŭdy nie čystaja, rašyŭ pamahčy sialanam vyjści z duža ciažkaha i adkaznaha pałažeńnia. Pamahčy sialanam i pakiravać imi mnie nie było trudna — byŭ ja tam užo šyroka znany i mieŭ na narod vialiki ŭpłyŭ. Voś ža tysiačnaja hramada sialan na čale sa mnoj arhanizavała vieča prad tym domam, dzie niemcy naradžalisia z abšarnikami. Na viečy adnahałosna była pryniata pastanova: ustrymacca ad adkazu na niamieckija pytańni ab dziaržaŭnaj prynaležnaści Brasłaŭščyny da naležnaha vyjaśnieńnia spravy i da akančalnaha spynieńnia vajny. Žmieńka ž abšarnikaŭ pastanaviła tak, jak hetaha chacieli niemcy — jany vykazalisia za Kurlandyjaj.
Z prysutnych na hetym viečy nichto nie znaŭ nastolki niamieckaj movy, kab hramatna ŭłažyć pastanovu. Niekatoryja ž uznoŭ niemcy lepš znali rasiejskuju, jak biełaruskuju movu. Dziela hetaha pastanova heta zredahavana pa-rasiejsku.
Charakterna, što vielizarnaja bolšaść hetaha vieča vykazałasia nie tolki prociŭ pryłučeńnia Brasłaŭščyny da Rasiei, Litvy i Kurlandyi, ab čym pytali niemcy, ale da vyjaśnieńnia spravy i da akančeńnia vajny — takža i prociŭ pryłučeńnia da… Biełarusi. Hetak zrabić dyktavaŭ zdarovy sialanski instynkt aściarožnaści, bo ž i ŭ biełaruskim Miensku byli tady jašče niemcy, i Biełarusi, zaležnaj ad Niamieččyny, biełaruskija sialanie nie chacieli.
Hetak ža sama była ahułam nastrojena i taja intelihiencyja, jakaja išła razam ź sialanstvam. Ja asabista ŭvažaŭ, što, niahledziačy na ništo, treba vykazacca za prynaležnaść Brasłaŭja da Biełarusi. Adnak maje pierahavory ź intelihiencyjaj i z vybitniejšymi sialanami nie daviali ŭ hetaj spravie da ničoha, i pryjšłosia paddacca ahramadnaj bolšaści».
Adam Stankievič. «Biełaruski chryścijanski ruch»
***
Vajna za niezaležnaść Łatvii, vyjhranaja z dapamohaj Estonii
Litva i Estonija, dzie niemcaŭ žyło mienš, a nacyjanalnyja ruchi byli macniejšyja, zdoleli stvaryć niezaležnyja dziaržavy pieršymi. U Łatvii ŭsio było składaniej.
Niezaležnaść Łatvii była abvieščanaja tolki ŭ listapadzie 1918-ha (dla paraŭnańnia: Biełaruś abviaściła jaje ŭ sakaviku 1918-ha, Litva i Estonija — u lutym 18-ha).
Niemcy chacieli stvaryć na terytoryi Łatvii i sumiežnych rajonaŭ padkantrolnuju sabie dziaržavu ci dziaržavy (Kurlandyju, Livoniju, Łathaliju abjadnać u Bałtyjskaje hiercahstva). Jany abapiralisia na bałtyjskich niemcaŭ i, kali raźbili balšavikoŭ, nie puścili ŭ Ryhu ŭrad Karlisa Ułmanisa, a stvaryli novy, praniamiecki łatvijski ŭrad na čale ź luteranskim pastaram Andreŭsam Niedre.
Akramia taho, u Bałtyi dziejničali rasijskija biełahvardziejskija atrady Mikałaja Judzieniča i Paŭła Biermont-Avałava.
Adnak armija Estonii raźbiła łandśvier, armiju bałtyjskich niemcaŭ, u červieni 1919 hoda i pryviała da ŭłady ŭrad Ułmanisa, jaki abapiraŭsia na Brytaniju, Francyju i Estoniju.
Navastvoranaj armii Łatvii, u jakuju ŭvajšli i častki byłoha łandśviera, daviałosia druhi raz pavajavać z «čyrvonymi łatyšskimi strałkami» — balšavikami, jakija chacieli zrabić Łatviju savieckaj.
Usiaho vajna za niezaležnaść Łatvii doŭžyłasia hod i vosiem miesiacaŭ, u joj zahinuła kala 8000 čałaviek, a kala 14 000 było paraniena.
Jašče kala 5000 čałaviek zahinuła ad čyrvonaha teroru i 3000 — ad biełaha teroru.