Karali i tron

22.11.2011 / 14:20

Jak Ispanija z dyktatury transfarmavałasia ŭ demakratyčnaje hramadstva.

22 listapada 1975 kiravać Hišpanijaj — zhodna z zakonam ab pierajemnaści, pryniatym pry žyćci hišpanskaha dyktatara Fransyska Franka — staŭ karol Chuan Karłas I, jakoha dyktatar u 1969 pryznačyŭ kiraŭnikom dziaržavy paśla svajoj śmierci.

Hieneralisimus Fransyska Franka, hałava dziaržavy i rehient Karaleŭstva Hišpanii, jaki karystaŭsia taksama tytułam «pravadyr Hišpanii z Božaj łaski» (Caudillo de España por la gracia de Dios), pamior 20 listapada 1975, nie dažyŭšy dvuch tydniaŭ da 83 hadoŭ. Jon byŭ kiraŭnikom Hišpanii ciaham 36 hadoŭ (z 1939 pa 1975).

Franka abviaściŭ Hišpaniju manarchijaj u 1947, ale tady nie naznačyŭ manarcha. Jon praktyčna moh naznačyć karalom i samoha siabie, pakolki kansalidavaŭ usiu ŭładu ŭ svaich rukach i mieŭ za saboju padtrymku nia tolki armii i carkvy, ale i šyrokich płastoŭ hramadztva. Tyja, chto aktyŭna zmahaŭsia ŭ hramadzianskaj vajnie 1936–1939 na baku respublikancaŭ suprać fałanhistaŭ Franka, abo byli miortvyja, abo hnili ŭ turmach i pracoŭnych lahierach, abo padalisia ŭ emihracyju. Ličycca, što Franka farmalna viarnuŭ manarchiju ŭ Hišpanii, kab zadavolić kanservataraŭ u svaim lahiery, jakija praciahvali zachoŭvać mocnyja manarchičnyja sentymenty.

Hišpanija była karaleŭstvam da 1931, kali ŭźnikła hetak zvanaja Druhaja hišpanskaja respublika (jakuju frankisty pieramahli ŭ hramadzianskaj vajnie 1936–1939). Karol Alfonsa CHIII pakinuŭ krainu ŭ 1931, choć farmalna adroksia ad tronu na karyść svajho syna Chuana (baćki ciapierašniaha karala Chuana Karłasa I) tolki ŭ 1941. Prychilnikaŭ hetaj linii hišpanskich Burbonaŭ nazyvali «alfansistami».

Siarod hišpanskich manarchistaŭ byli jašče i «karlisty», jakija ličyli, što lehitymnaje prava na hišpanski tron majuć adno naščadki Karłasa V (1788–1855), jaki taksama pachodziŭ ź rodu Burbonaŭ, ale ź inšaj linii, čym Alfonsa CHIII.

Franka rasčaravaŭ i «karlistaŭ», i «alfansistaŭ» (paśla Alfonsa CHIII prava na tron mieŭ jahony syn Chuan Burbon). U 1969 hodzie pierajemnikam tronu Franka naznačyŭ Chuana Karłasa, unuka Alfonsa CHIII, a nia syna. Eksperty ŭ pytańniach palityčnaj historyi Hišpanii miarkujuć, što Franka zrabiŭ tak, bo ličyŭ, što Chuan Karłas de Burbon (nar. 1938), jaki ŭ 1948 hodzie viarnuŭsia ŭ Hišpaniju, kab atrymać adukacyju pad vokam dyktatara, budzie bolš schilny da praciahvańnia aŭtarytarnaj palityčnaj systemy, čym jahony baćka Chuan de Burbon (1913–1993).

Karol i prem'jer-ministr

Chuan Karłas I ustupiŭ na tron u palityčnych miežach, jaki jamu vyznačyŭ dyktatar. Jon prysiahnuŭ na viernaść pryncypam Nacyjanalnaha ruchu (adzinaj lehalnaj partyi ŭ frankisckaj palityčnaj systemie), nadzieŭ karonu ŭ frankisckim parlamencie («kartesach») i vyznačyŭ novaha prem'jer-ministra zhodna z frankisckim zakonam. Adno što ŭ svaim vystupie ŭ parlamencie Chuan Karłas I pradeklaravaŭ padtrymku dla transfarmacyi palityčnaj systemy ŭ krainie.

Hišpanskaja transfarmacyja była niezvyčajna ambitnym zadańniem,

pakolki staviła za metu pravieści demantaž frankisckaj systemy mirnym šlacham,

to bok rukami samych frankistaŭ, jakija mieli nia tolki bolšaść u parlamencie, ale i mocnuju padtrymku hieneralitetu ŭ armii.> Da taho pazasystemnaja apazycyja levaha palityčnaha kryła nia nadta daviarała karalu, jakoha vychavaŭ dyktatar. Karalu i jahonamu ŭradu treba było vybrać taki šlach, jaki z adnaho boku nie radykalizavaŭ by damahańniaŭ levaha kryła (asabliva Kamunistyčnaj partyi), a z druhoha nia vyklikaŭ umiašańnia armii ŭ palityčny praces na baku frankistaŭ.

Adolfa Suares (nar. 1932), jakoha karol pryznačyŭ kiraŭnikom uradu, vykanaŭ hetaje zadańnie bliskuča.

Centryscki ŭrad Suaresa ŭ 1976 i 1977 abviaściŭ try amnistyi dla palityčnych viaźniaŭ papiaredniaha režymu, raspuściŭ frankisckuju sakretnuju palicyju, zaćvierdziŭ prava na strajk dy na dziejnaść svabodnych prafsajuzaŭ. Urad taksama padrychtavaŭ zakon ab palityčnaj reformie i ab demakratyčnych vybarach, i ŭ 1977 pravioŭ pieršyja takija vybary ŭ Hišpanii paśla sarakahadovaha pierapynku. U 1977 demakratyčna vybrany parlament Hišpanii pryznačyŭ Suaresa prem'jer-ministram užo całkam demakratyčna. Suares byŭ kiraŭnikom uradu da 1981 hodu.

Samym ryzykoŭnym krokam Suaresa była lehalizacyja Kamunistyčnaj partyi ŭ 1977 hodzie. Usie bajalisia abvastreńnia palityčnaj sytuacyi kamunistami, ale akazałasia, što dziejnaść svabodnych prafsajuzaŭ uraŭnavažyła ŭpłyvy Kamunistyčnaj partyi ŭ hramadztvie.

I jašče Suaresu ŭdałosia pierakanać hieneralitet u armii, što palityčnaja transfarmacyja i svaboda nie aznačaje ni anarchii ŭ krainie, ni revalucyi.

U kastryčniku 1977 ŭrad Suaresa padpisaŭ z pradstaŭnikami najvažniejšych palityčnych i hramadzkich siłaŭ u krainie hetak zvany Pakt Mankłoa, jaki vyznačaŭ sacyjalna-ekanamičnuju palityku padčas palityčnaj transfarmacyi. Heta byŭ pieršy sacyjalny kantrakt demakratyčnaj Hišpanii.

U śniežni 1978 hišpancy na referendumie zaćvierdzili demakratyčnuju kanstytucyju krainy.

U 1981 adzin z aficeraŭ vajenizavanaj «Hramadzianskaj hvardyi» («Guardia Civil») razam z hrupaj uzbrojenych prychilnikaŭ zachapiŭ parlament, ale heta sproba putču pravaliłasia. Hišpanija ŭžo ŭpeŭniena kročyła pa šlachu da demakratyi.

«Hišpanski cud»

Paradaksalna, hetkuju nazvu atrymała nia ŭzornaja va ŭsich adnosinach palityčnaja transfarmacyja Hišpanii ad dyktatury da demakratyi paśla śmierci Franka, a ekanamičnaja transfarmacyja krainy pad kiraŭnictvam dyktatara ŭ 1959–1974. Ciaham hetych 15 hadoŭ frankisckaja Hišpanija sastupała tolki Japonii, što tyčycca tempaŭ rostu ekanomiki. Kaniec «hišpanskamu cudu» pakłaŭ suśvietny kryzys u siaredzinie 1970-ch, kali suśvietnyja ceny na naftu rvanuli ŭharu i vyraśli ŭ dva razy.

«Hišpanski cud» — heta, akramia ŭsiaho inšaha, i arhument u karyść tezisu, što ekanamičnaja liberalizacyja mahčymaja i ŭ systemie vielmi žorstkaha palityčnaha aŭtarytaryzmu.

Usio zaležyć ad kiraŭnika systemy.

Pad kaniec 1950-ch Fransyska Franka vyrašyŭ vyvieści krainu z praciahłaha ekanamičnaha tupiku — u jakim jana apynułasia ŭ vyniku kryvavaj i razburalnaj hramadzianskaj vajny dy palityčnaj izalacyi ŭ śviecie — pry dapamozie ekanamičnaj liberalizacyi.

Franka dapuściŭ da ŭradu maładych liberałaŭ dy, pavodle siońniašnich mierak, technakrataŭ, siarod jakich byli bankiry, kiraŭniki pradpryjemstvaŭ i eksperty z arhanizacyi «Opus Dei», źviazanaj z Ryma-katalickaj carkvoj.

Zachodniaja Eŭropa była na toj čas zaniataja farmavańniem Eŭrapiejskaj supolnaści i Eŭrapiejskaj asacyjacyi volnaha handlu. Z palityčnych pryčynaŭ siabroŭstva ŭ hetych arhanizacyjach było dla Hišpanii niemahčymaje, ale vyšej zhadanym technakratam z Madrydu ŭdałosia dałučyć Hišpaniju da Arhanizacyi ekanamičnaha supracoŭnictva i raźvićcia dy MVF i Suśvietnaha banku. Z dapamohaj hetych arhanizacyj i investycyj z-za miažy ŭrad hišpanskich technakrataŭ zdoleŭ zbudavać u krainie niešta nakštałt rynačnaj ekanomiki, u jakoj było značna bolš svabody, čym na vybarach u pałatku, prabačcie, u «kartesy».

Sam pačatak reformaŭ byŭ balučy — u krainie adčuvalna ŭzrasło biespracoŭje i panizilisia realnyja zarobki, bolš za paŭmiljona hišpancaŭ u pošukach pracy vyjechali za miažu.

Ale paśladoŭnaja palityka liberalizacyi ekanamičnaha zakanadaŭstva i pryciahvańnia investycyj zrabiła svajo. Investycyi hałoŭnym čynam napłyvali z ZŠA, Švejcaryi, Francyi i Niamieččyny. Hišpanija ŭ 1960-ch taksama adkryłasia dla zamiežnych turystaŭ — 20 miljonaŭ turystaŭ štohod davali dachod na ŭzroŭni 10% VUP. Hišpanija pry Franku stała zamožnaj krainaj.

Śmierć Franka źbiehłasia z kancom «hišpanskaha cudu» ŭ ekanomicy.

Šmat chto z hišpancaŭ, ščyra vitajučy novyja demakratyčnyja paradki, pacichu jašče j smutkavaŭ z pryčyny kanca dyktatury, jakaja ciaham papiarednich 15 hadoŭ zabiaśpiečvała materyjalny dabrabyt.

Adnak usie hišpancy, biezumoŭna, pahadžalisia, što 35 hadoŭ dyktatury — heta zanadta. Čas užo daŭno pryśpieŭ pasprabavać niečaha inšaha…

A što biełarusy? Jašče i krainy nie pieratvaryli ŭ manarchiju, to bok, u vialikaje kniastva, nia kažučy pra toje, kab pryniać adpaviedny zakon ab pierachodzie ŭłady ad «Baćki» da syna. Adno što kandydat na vialikaha kniazia, jak zdajecca, užo majecca ŭ najaŭnaści. Vyvučaje hramatu, tak by mović, pad vokam aŭtakrata-rehienta. Kali farmalna abvieściać pierachod u vialikaje kniastva, jak dumajecie?

Čytajcie taksama:

Kamientary da artykuła