Kali niejki narod zusim pazbaŭleny vybaru, za jaho hetuju pracu ŭrešcie vykonajuć inšyja narody.
Piša Vital Taras.
Tak, na minułych prezydenckich vybarach lider ultrapravych Le Pen u pieršym tury nabraŭ tolki na try pracenty mienš hałasoŭ, čym Žak Šyrak, ale ŭ druhim tury biezahavoračna pieramoh Šyrak. Dyj nia ŭ tekście Kanstytucyi sprava. Jak pakazvajuć apytańni, pałova francuskich vybarcaŭ jaje dahetul nie pračytali. Tut važny sam fakt — pryniaćcie Kanstytucyi budzie symbalizavać novy status Eŭraźviazu — dziaržaŭny ci, dakładniej, nadździaržaŭny.
Ale jak by ni prahałasavali francuzy, jak by ni dramatyzavali eŭrapiejskija palityki mahčymyja vyniki hałasavańnia, jasna, što isnavańniu Źviazu hetyja vyniki nie pahražajuć.
Čałavieku z dośviedam biełaruskaj sučasnaści ciažka pavieryć u niekatoryja rečy. Naprykład, u toje, što demakratyčnyja pracedury — u pryvatnaści, referendum — patrebny nia dziela ŭmacavańnia čyjojści ŭłady ci demanstracyi addanaści hramadzianaŭ krainy ŭładzie, a kab pravieryć, ci adpaviadaje palityka ŭładaŭ žadańniam vybarcaŭ. I nia prosta pravieryć, a kali treba, dyk i ŭnieści ŭ palityku karektyvy, chaciełasia b hetaha kiroŭnym elitam ci nie. A samaje ciažkaje — pavieryć u toje, što ŭ sučasnaj palitycy na Zachadzie niama zahadzia padrychtavanych adkazaŭ, pad jakija možna padhaniać vyniki apytańniaŭ, što sama hetaja palityka, a značyć i historyja, — šmatvaryjantnyja. I zaležać hetyja varyjanty ad vybaru hramadzian.
Toje, što vyhladaje jak słabaść demakratyi, jak biazładździe, nasamreč jość nieasprečnaj pieravahaj. Toje, što pamiž «starymi» i «novymi» siabrami abjadnanaj Eŭropy isnujuć vostryja roznahałośsi pa samych roznych pytańniach, jašče nie aznačaje, što vyniki referendumu ŭ adnoj asobna ŭziataj krainie mohuć zakreślić pašyreńnie Eŭraźviazu. A voś źmianić, u peŭnaj stupieni, uzajemaadnosiny pamiž eŭrapiejskimi dziaržavami možna. Zrazumieła, kali sami hetyja dziaržavy, ich narody dy elity hatovyja pavažać prava inšych. Ab tym, što kansensus pamiž demakratyčnymi dziaržavami nia tolki mažlivy, ale žyćciova nieabchodny, śviedčyć paślavajennaja historyja Eŭropy.
NATO i Varšaŭskaja damova: zaŭvažcie roźnicu
Paśla śviatkavańnia 60-hodździa Pieramohi niejak amal nieprymietna prajšoŭ inšy jubilej. 14 traŭnia spoŭniłasia 50 hod z dnia Varšaŭskaj damovy. Jano j zrazumieła — śviatkavać hetuju datu niama jak. NATO, u procivahu jakomu stvarałasia Varšaŭskaja damova, isnuje j pašyrajecca, a Varšaŭskaha paktu, jak i sacyjalistyčnaha lahieru — niama. Lohka vydavać siabie siońnia za razumnika i kazać, što los Varšaŭskaje damovy byŭ užo tady pradvyznačany. Jašče hady za try da raspadu SSSR mała chto moh pradkazać chutki kaniec savieckaje systemy.
Ale voś na što z vyšyni siońniašniaha dnia nielha nie źviarnuć uvahu. Blok NATO i tady, i ciapier u krainach uschodniaha bloku inačaj jak ahresiŭnym nie nazyvali. Varšaŭski dahavor, zrazumieła, mieŭ vyklučna mirny j abarončy charaktar. Miž tym, jak viadoma, usiaho praz hod paśla jaho ŭtvareńnia SSSR uvioŭ vojski ŭ Vuhorščynu, patapiŭšy ŭ kryvi paŭstańnie ŭ Budapešcie. U 1968 h. adbyłosia zadušeńnie Praskaj viasny.
Paŭnočnaatlantyčny aljans chacia j vioŭ bajavyja dziejańni ŭ Eŭropie (choć, varta zaŭvažyć, užo paśla raspadu SSSR i Juhasłavii), ale ž heta byli vajskovyja aperacyi suprać krain, jakija nie ŭvachodzili ŭ blok NATO. A Saviecki Sajuz za 35 hadoŭ isnavańnia mirnaha dahavoru trojčy pravodziŭ vajennyja intervencyi suprać sajuźnikaŭ! I navat asobnaja pazycyja Rumynii ničoha nie mahła źmianić. Tak zvany «demakratyčny centralizm» dziejničaŭ tady i ŭ dačynieńniach Kramla z sajuźnikami, što aznačała: Maskva zahadała, usie astatnija vykonvajuć.
Niemahčyma ŭjavić, kab Złučanyja Štaty praź niejkija supiarečnaści ź inšymi siabrami aljansu praviali suprać ich vajskovuju aperacyju. Bolš za toje, siabry NATO Hrecyja j Turcyja, varožaść pamiž jakimi nazapašvałasia stahodździami, ani razu nie ŭstupili ŭ surjoznyja sutyknieńni pamiž saboj. I tłumačycca heta tym, što rašeńni ŭ NATO prymalisia j prymajucca kansensusam. Pry ŭsioj adroznaści vajskova-pramysłovaha patencyjału tych samych ZŠA, Brytanii i, skažam, Luksemburhu nichto nia moh źniavažliva pastavicca da pazycyi ŭradu apošniaj u tym abo inšym pytańni palityki Aljansu.
Darečy, supiarečnaści pamiž niekatorymi krainami NATO i ZŠA adnosna vajny ŭ Iraku ŭ niemałoj stupieni byli spravakavanyja nie zusim pavažlivym staŭleńniem, dakładniej, tonam Vašynhtonu što da mierkavańnia šerahu eŭrapiejskich stalic. Razam z tym, pryncyp kansensusu nie pieratvaryŭ NATO ŭ niejkuju amorfnuju strukturu ź niapeŭnymi funkcyjami. U vypadku vajny suprać Juhasłavii ŭsie krainy Aljansu spracavali zładžana, aperatyŭna j efektyŭna. Najpierš u zamiežnapalityčnym planie.
Možna razvažać nad tym, nakolki maralna apraŭdanaj była vajna suprać Juhasłavii abo spračacca na temu — nakolki ŭvohule efektyŭnyja vojny jak srodak palityki ŭ XXI stahodździ? Ale ž jość i nieabvieržny fakt: u Eŭropie voś užo 60 hod panuje mir. Vajna ŭ Juhasłavii, spravakavanaja dziejańniami Miłošaviča, stała tym samym vyklučeńniem, jakoje tolki paćviardžaje praviła. Miž tym u Savieckim Sajuzie, jaki ličyŭ siabie harantam miru va ŭsim śviecie, byli i Karabach, i Abchazija, i Małdova, dy ŭsio jašče praciahvajecca vajna ŭ Čačenii.
Parušalniki vydalajucca z pola
Zrazumieła, pavajennaja Eŭropa zusim nie ziamny raj u sensie mižnacyjanalnych i mižkanfesijnych dačynieńniaŭ. Miežy, ustalavanyja ŭ Jałcie, nie zadavalniajuć — kožnaha ŭ roznaj stupieni — ni niemcaŭ, ni palakaŭ, ni biełarusaŭ, ni vuhorcaŭ, ni baŭhar, ni šmat kaho jašče. I niekatoryja źjavy pavajennaj historyi — naprykład, vysialeńnie sudeckich niemcaŭ abo źniščeńnie banderaŭcaŭ na terytoryi Polščy, vydača Brytanijaj emihrantaŭ-kazakoŭ Rasiei — usio jašče čakajuć maralnaj acenki ŭ śviatle sučasnych kaštoŭnaściaŭ. Adnak pryncyp niedatykalnaści paślavajennych miežaŭ utrymlivajecca ŭ Chelsynskich pahadnieńniach, padpisanych krainami — siabrami ABSE.
Biełaruś, jakaja taksama źjaŭlajecca siabram hetaj arhanizacyi, farmalna trymajecca pryncypaŭ ABSE, bo pajści na razryŭ ź joj značyła b dla režymu pazbavicca adnaho z apošnich lehitymnych apiryščaŭ na mižnarodnaj arenie. Miž tym Chelsynskija pahadnieńni isnujuć u pakiecie. Nielha vykonvać tolki častku ź ich, pryčym advolna. Nieadjemnaja častka hetych pahadnieńniaŭ — vykanańnie pravoŭ čałavieka i pravoŭ mienšaściaŭ. Saviecki Sajuz, čyj podpis staić pad Chelsynskimi pahadnieńniami, sprabavaŭ ihnaravać «treci košyk» (pravy čałavieka). Ale heta jamu nie dapamahło — naadvarot, paskoryła parazu ŭ «chałodnaj vajnie».
I sprava nia ŭ tym, što ŭ ZŠA i Zachodniaj Eŭropie ŭłady apantanyja idejaj pieramohi demakratyi va ŭsim śviecie, a zachodniaje hramadztva byccam by tolki j maryć, kab ułady Biełarusi zabiaśpiečyli hramadzianam pravy j svabody. Usio vyhladaje značna bolš prazaična. Kali niejkaja kraina nia choča pryznać niekatoryja pryncypy, dobraachvotna pryniatyja ŭsimi ŭdzielnikami niejkaj supolnaści, kali kiraŭnictva hetaj krainy systemačna parušaje pravy čałavieka, pravy mienšaściaŭ, u astatnich naturalnym čynam uźnikajuć ciažkija padazreńni. Ci imkniecca jana, hetaja kraina, być paŭnavartasnym siabram eŭrapiejskaj supolnaści? Nakolki ščyraja palityka kiraŭnictva hetaj dziaržavy ŭ adnosinach da inšych siabroŭ supolnaści? Čaho ad jaje možna čakać u dalejšym, ci nia zdradzić jana pry pieršym zručnym vypadku ŭsim astatnim pryncypam ABSE — u tym liku, naprykład, pryncypu nieparušnaści miežaŭ albo mirnaha vyrašeńnia kanfliktaŭ? Padazreńnie j padazronaść, jakija naturalnym čynam uźnikajuć adnosna niaščyraj palityki, vyklikajuć, prynamsi, naściarožanaje staŭleńnie da tych, chto jaje pravodzić. Bolš za toje, nachabnaja palityka vymahaje niejkich preventyŭnych zachadaŭ, kab zaścierahčysia ad roznaha rodu niečakanaściaŭ z boku niaščyraha j niepradkazalnaha partnera. Samo isnavańnie takoha subjektu na miažy Eŭraźviazu stanovicca svajho rodu faktaram destabilizacyi — navat kali ŭnutry jaho panuje nibyta poŭ-naja stabilnaść. Spadziavańni aficyjnaha Miensku na supiarečnaści pamiž eŭrapiejskimi krainami i ZŠA, pamiž «staroj» i «novaj» Eŭropaj vyhladajuć marnymi. Bo ŭ adnosinach da krainy, jakaja nie žadaje hulać pa ahulnapryniatych praviłach u krainach cyvilizavanaha śvietu, zaŭsiody budzie kansensus — uździejańnie hetaj krainy na eŭrapiejskija pracesy treba źvieści da minimalnaha albo prymusić jaje hulać pa praviłach. A inakš — dałoŭ z pola!
«Napierad, Francyja!»
Zrazumieła, zamiežnapalityčny faktar, da jakich naležyć, u pryvatnaści, faktar Biełarusi, u palitycy roznych eŭrapiejskich krain zajmaje nieadnolkavaje miesca. Zusim naturalna, što palityka Miensku ŭjaŭlajecca bolšaj prablemaj dla Varšavy, čym dla Paryžu. Ale raniej ci paźniej sama lohika ahulnaeŭrapiejskich pracesaŭ prymusić usiu Eŭropu jak celny hieapalityčny arhanizm vyrašać prablemu Biełarusi.
Najlepšy vypadak, kali sam narod robić vybar i sam vyrašaje svaje prablemy, — jak heta zdaryłasia va Ŭkrainie. Ale z historyi my viedajem, što kali niejki narod doŭha ŭchilajecca ad vybaru, za jaho hetuju pracu niaredka vykonvajuć inšyja narody.
U Rasiei siońnia bolš mahčymaściaŭ uździejničać na sytuacyju ŭ Biełarusi, čym u Eŭraźviazu. Biaździejańnie biełaruskich palitykaŭ, bolšaść ź jakich čakajuć raźvićcia padziej, zamiest taho kab aktyŭna ŭdzielničać u ich, pryviadzie da taho, što biełaruskaj palityki jak źjavy prosta nie zastaniecca. Ajčynnym palitykam, kali ŭsio budzie iści ŭ raniejšym kirunku, pryjdziecca ź ciaham času zajmać novyja nišy — kamu ŭ SPS, kamu ŭ KPRF, kamu ŭ «Adzinaj Rasiei». Inakš kažučy, vybaru, pa sutnaści, nie zastajecca — albo adstojvać svajo prava być častkaj Eŭropy, albo — nazad, u Vialikuju Rasieju.
Niadaŭniaja dyskusija ŭ prahramie «Časy» na 1-m kanale z nahody Dnia Pieramohi pakazała: rasiejskaja elita ŭžo straciła nadzieju na toje, što jaje krainu kali-niebudź pryznajuć Eŭropaj, tamu rasiejskim intelektuałam zastajecca tolki adzin z dvuch z pychaj stavić siabie… vyšej za jaje. Krainy Bałtyi dy Polšču jany naahuł nia chočuć pryznavać krainami. Pra Biełaruś j havorki niama.
Elity elitami, ale jość jašče takaja prostaja reč, jak futboł. Na jaho chodziać, darečy, usie, u tym liku intelektuały. Sioleta ŭpieršyniu Kubak UEFA zavajavaŭ rasiejski klub. Ale varta źviarnuć uvahu, što za maskoŭski klub hulali brazylcy, charvaty dy inšyja «lehijanery», a sam hety klub naležyć kampanii «Sibnafta». Heta značyć, što CSKA staŭ takim samym klubam, jak i ŭsie astatnija eŭrapiejskija kluby, i vystupaje jon na mižnarodnaj arenie pavodle ahulnych, rynkavych praviłaŭ hulni. Možna ličyć hetyja praviły niespraviadlivymi j hanarycca svajoj «asablivaściu» dy «słavianskaściu». A taksama raźličvać na apiekavańnie dziaržavy. Ale tady niama čaho raźličvać na niešta ŭ eŭrakubkach.
Urešcie, ci stała b zbornaja Francyi čempijonam Eŭropy j śvietu pa futbole biez «afraeŭrapiejcaŭ» Vijera, Ciurama, Desai? Na referendum u Francyi pryjduć, siarod inšych, miljony tamtejšych futbolnych zaŭziataraŭ. Na hety dzień jany mahli b uziać u jakaści lozunhu pačatak Marseljezy, krychu jaho pierarabiŭšy: «Allons enfants de la Union!»
