Na vulicy była viasna. Vakoł usio kvitnieła. Zaćvili čatyry višni, jakija tata pasadziŭ pazaletaś: kupiŭ u dziadźki Šantyki pa try rubli. Mama skazała jamu paśla: “Lepš by dzieciam bułački kupiŭ albo cukierak”. Ale ž višni – da kanca žyćcia. Jany buduć raści, raści. Minie šmat času, a višni buduć. Nas nie budzie, a višni buduć. Tata kazaŭ praŭdu. I mama zhadziłasia...
Kali sonca ŭźniałosia nad carkvoj i stała horača navat pad staroj hrušaj ciotki Łatčychi, tatavaj stryječnaj siastry, ja pačuŭ, jak mocna zahaŭkali sabaki ŭ Todara i Saška. Hetyja dziadźki časta prychodzili da taty i ŭsio abmiarkoŭvali, šaptalisia, ci chutka pryjduć amierykancy. Było b niakiepska. Tata ŭspaminaŭ, što kali jany viarnulisia ŭ dvaccatym hodzie ź biežanstva, to niejki amierykanski korpus miru daŭ na kožnuju dušu pa dva pudy žyta. Vajna daŭno ŭžo minuła, ale ŭ pavietry adčuvałasia jaje dychańnie.
U našaj vioscy, dyj, mnie zdajecca, usiudy, niekali panavaŭ car, haspadaryli palaki, a paśla pryjšli balšaviki. Potym byli niemcy. Znoŭ pryjšli balšaviki. Jozia Kantuša, jaki vymušany byŭ stać sołtysam na našaj vulicy za niemcami, na dvaccać piać hadoŭ adpravili da biełych miadźviedziaŭ. A što jon zrabiŭ? Ničoha. Baraniŭ susiedziaŭ ad niemcaŭ i partyzan. Chto haspadar na hetaj ziamli? Nieviadoma. Hitler – vurdałak, heta zrazumieła. Ale čamu my pavinnyja słužyć Stalinu? Mo zaŭtra pryjduć amierykancy? Tak kazaŭ tata, a Saško i Todar chitali hałovami, zhadžajučysia ź im.
Ja siadzieŭ na hanku i jeŭ akrajčyk chleba. Pa vulicy prajšli karovy. Nieba ažno bliščeła, byccam pačyścili jaho dzierkačom. Mnie zdavałasia, što žyćcio biaskoncaje, tata i mama – viečnyja. Tolki ŭ chacie nad nami ŭvieś čas visieła niejkaja hustaja niabačnaja koŭdra, što pieraškadžała dychać, śmiajacca.
Uviečary tata i mama, a ź imi my, dzieci, na kaleniach la łožka šaptali paciery i prasili ŭ Boha dapamohi, zdaroŭja i kab nas nichto nie kryŭdziŭ. Tamu što ranicaj zalaskajuć na dvare kalosy bryhadzira Małachieckaha, jaki hučna, z maciukami budzie kryčać, zahadvać mamie i tatu iści ŭ kałhas.
La Saška pačułasia łajanka, ruskaja mova. Tak nichto na našaj vulicy nie havaryŭ. Mama kranuła mianie za plačo:
-- Synok, kali spytajuć, mianie niama. Zamkni za mnoj kamoru.
Ja zamknuŭ za mamaj kamoru i schavaŭ kluč pad hankam. U naš dvor zachodzili ludzi. Napieradzie išoŭ čarniavy mužčyna ŭ čyrvonaj kašuli, jaki maciukaŭsia i plavaŭsia. Za im – učastkovy milicyjant Padchvostaŭ z čyrvonym, by cehła, tvaram, i stareńki dziadok pa mianušcy Sakrataryk z tečkaj. Taksama z čyrvonym tvaram. Mabyć, padmacavalisia ŭ Saška samahonkaj ź jaječniaj. Ja sam čuŭ, jak stary kazaŭ tatu, što trymaje zapas dla načalnikaŭ. Adnak strach usio adno byŭ u jahonych vačach, bo nieviadoma, što možna čakać ad tych, u kaho ŭ rukach tečki.
-- Dzie baćka, dzie maci? – pytaje mianie mužčyna ŭ čyrvonaj kašuli.
– Kudy schavali sała, jaci vašu dušu!..
Jon łajecca, łajecca, a ja płaču i bajusia, kab nie pačali łamać zamok u
kamory, dzie schavałasia mama. Narešcie jany vychodziać z dvara, i milicyjant u złości łamaje došku ŭ našym płocie. Tresk ad złamanaha dreva -- niby streł, jaki pałochaje ptušak i mianie.
Nazaŭtra ja baču, jak mama spałochana kłaniajecca pierad Małachieckim. U jaje kałocicca ruka, u jakoj jana trymaje viadro, i jano dzynkaje, laskajučy ab žaleznuju trubu la hanka. U mamy bieły by pałatno tvar i na vačach ślozy. Jana chucieńka źbirajecca i biažyć z košykam u kałhas.
Strašna mamie, tatu, mnie, bratam i siostram. Małachiecki papiaredziŭ: “Abrežam sotki pa chatu”. Što ž my budziem jeści, kali abrežuć aharod?
Letaś tata doŭha chadziŭ da staršyni kałhasa i prasiŭ viarnuć sotki. Tady my pasadzili bulbu tolki ŭ červieni. Nam nie dali kania, i my kapali rydloŭkaj usie tryccać sotak.
Mnie zdajecca, strach panavaŭ u kožnaj chacie. Adna spadziavanka była na amierykancaŭ, jakich usio nie było. Nikoha nie bajaŭsia tolki Šura z prabitaj na vajnie i zaviazanaj chustkaj hałavoj. Jon z łaza ciahaŭ na plačach, niahledziačy na zabaronu, viazkami siena. Jaho abychodziŭ bokam Tonia, kałhasny nahladčyk, jaki byŭ u pašanie ŭ načalstva. Tonia słužyŭ nahladčykam za palakami, za niemcami i zajmaŭ tuju ž pasadu ciapier, za balšavikami. U vajnu, kali jon z adnaviaskoŭcami viartaŭsia ź sienakosu na Jasieldzie, jaho chacieli zastrelić partyzany, ale ludzi nie vydali Toniu. Jon ad strachu nakłaŭ poŭnyja štany, zastaŭsia žyvy i potym zrabiŭsia bizunom novaj ułady, kab pałochać i ździekavacca.
Tonia nie sumniavaŭsia, što robić pravilna, jak patrebna načalstvu. Niezdarma jano davieryła jamu takuju adkaznuju pasadu. Nahladać nie za kałhasnymi palami i sienažaciami, a za ludźmi, jakija pasprabujuć spakusicca na nošku travy dla svaich śviniej ci karovy.
Toniem apiakujecca sam staršynia pa proźviščy Krul, jaki adčuvaje siabie tut karalom: jon uznaharodžvaje i karaje. Niama na jaho nijakaj upravy. Našaha susieda Kasača źbiŭ pałkaju na horki jabłyk. Usia vioska viedaje pra heta i ad strachu prycichła, naściarožyłasia ŭ čakańni niečaha błahoha, ździeklivaha, jak za niemcami, kali jaŭrejaŭ vahonami vieźli na Bronnuju haru i rasstrelvali z kulamiota, ci ŭ tryccać dziaviatym i sarakavym, kali balšaviki siemjami vyvozili ludziej ź vioski ŭ Sibir za ich zamožnaść i haspadarlivaść.
Kasač napisaŭ skarhu na Krula ŭ Maskvu, dzie nibyta možna było znajści praŭdu. Skarha praź Minsk pryjšła da Krula, jaki za čarkaju rahataŭ: “Voś jany ŭsie ŭ mianie dzie!” i pakazvaŭ svoj raspanieły na kałhasnym miasie vałasaty kułak. A čamu? Tamu što najvialikšy načalnik biełarusaŭ u vajnu na Viciebščynie ŭ Krulovych baćkoŭ časta haściavaŭ, jeŭ draniki, a potym apiekavaŭsia synočkam.
“Praŭdy nidzie nie znojdzieš, tolki ŭ Boha!” – kazaŭ tata i maliŭsia, a razam ź im usie my. “Budź durniejšy, synočak!” – prasiła mianie mama, sprabujučy abierahčy ad biaźlitasnaści žyćcia. Ty pavinien być nieprykmietny, niezaŭvažny. Nijakich svaich dumak nie vykazvać. U nas taki los: ciarpieć, maŭčać, schiliŭšy hałavu. Tolki Boh dapamoža! A ja sam? Što ničoha nie varty?
Maja starejšaja siastra, jakaja vybrałasia ŭ horad i začapiłasia tam handlarkaj u maleńkaj kramie, vučyć mianie: “Nie havary na tutejšaj movie. Jana tabie budzie tolki škodzić. Vučysia ruskaj. Jana – hałoŭnaja ŭsiudy...” Ja ździŭlajusia: jak heta admovicca ad matčynaj movy? I što takoje ruskaja? Baćka, kali kačaharyŭ u vajennym haradku, ździŭlaŭsia: aficerskija žonki, namazanyja kaśmietykaj, u razmovie miž saboj praz słova vykarystoŭvali maciuki. Heta, značycca, ruskaja mova?
“Navošta hetaja biełaruskaja mova?” -- pytaŭsia švahier, ałkaholik, jaki štodzień lažaŭ pad płotam, a biednaja maja siastra ciahnuła jaho ŭ chatu, praklinajučy svajo žyćcio. I było dziŭna i strašna. Ja bajaŭsia skazać švahru słova nasupierak, bo raptam jano paškodzić siastry. Maŭčaŭ, a jon ździekavaŭsia ź jaje...
Stojačy ŭ čarzie pa pamidory, ja słuchaŭ, jak mardasty, puzaty dziadźka iržaŭ, by žarabiec, z chłapčuka, jaki havaryŭ pa-biełarusku, raśpinaŭsia, što ŭsie, akramia kaŭkazcaŭ i azijataŭ, -- ruskija. Tolki ruskija, i niama nijakich biełarusaŭ. Azirajučysia pa bakach, z pakorlivaj uśmieškaj na znak zhody, ja maŭčaŭ i chitaŭ hałavoju, niby chvory, nie pramoviŭšy ničoha suprać. I razam sa mnoj maŭčała i ŭśmichałasia vializnaja čarha, dla jakoj samym hałoŭnym było kupić tannyja pamidory.
Ja žyvu pavodle pryncypu “mienš viedaješ - lepš śpiš”. Adnak usio roŭna vymušany prystasoŭvacca da abstavin, vyciahvać hałavu ź piasku, jak toj pievień koliś na našym dvary. Djabał z usim, tolki b mnie było spakojna. Tryvožny stan dušy i ŭdzień, i ŭnačy. Mnie patrebnaja była taja partyja? Ja viedaŭ, što tam šmat złodziejaŭ, asabliva tych, chto z tečkaj. Kaniečnie, biez partyi nielha było atrymać tečku. I ja pajšoŭ u partyju, choć tata amal štodnia praklinaŭ balšavikoŭ, nazyvajučy ich synami Satany. Ja rabiŭ šmat takoha, čaho saromieŭsia ŭ śnie i płakaŭ, ablivajučy ślaźmi padušku. Tata vielmi vieryŭ u Boha, i jaho adnadumcaŭ adpraŭlali ŭ turmy, u paŭnočnyja łahiery. Ja słuchaŭ tatu i sumna chitaŭ hałavoj. Ja im spačuvaŭ. Navat vielmi. Ale mianie cikavili tolki maje prahmatyčnyja pytańni. Mnie było ŭsio roŭna, siadzić Piatro ŭ turmie ci hulaje na vulicy.
Ja časta išoŭ pa horadzie, uhladajučysia ŭ ludziej, i čamuści va ŭsich tvary byli padobnyja. Niby źleplenyja pavodle adnaho trafaretu. Choć va ŭsich mužčyn i žančyn, zdajecca, byli roznyja vočy, nasy, vałasy. Ja adčuvaŭ, što hetyja ludzi takija ž, jak ja. Heta mianie supakojvała. Ja byŭ nie horšy za inšych. U kožnaha trymcieła ad strachu duša. Jany nie vychodzili na sonca, nie śmiajalisia, nie žartavali. Ratavalisia ŭ cieni. Čym bolšy byŭ cień, tym lepš.
Išli hady. Ja staleŭ, pa tvary papaŭźli marščyny. U vałasach tam-siam sivizna. Ja pačaŭ bolš zaŭvažać, byccam navat dumać. Zredku ŭ dušy ŭźnikaŭ ahoń, jaki vielmi chutka has. Abyjakavaść znoŭ zapaŭniała ŭsiu maju istotu.
Niejak letam ja panura ciahnuŭsia damoŭ, prykidvajučy, kolki ŭ mianie zastałosia ŭ kišeni, kab kupić butelku tannaha vina. Pažadana “faŭst” —siemsotpiacidziesiacihramovuju butelku. Paŭlitrovaj mnie mała. Ja vypivaju hetuju butelku i da mianie viartajecca viesiałość. Tady chočacca pahladzieć televizar, u jakim pryhoža žyvuć ludzi inšych krain, i ŭ marach apynucca tam.
Hrošaj na vialikuju butelku nie chapała, i ja ŭ rozdumie spyniŭsia na tratuary niedaloka ad kramy. Znajomych nie było vidać. Mo nie paškadavali b mnie rubiel-druhi ŭ doŭh? Zzadu pačuŭ niejki mahutny ruch, šum mnostva hałasoŭ. Ja paviarnuŭsia i ŭbačyŭ vialikuju kałonu ludziej, jakaja sa ściahami ruchałasia mima mianie. Daŭno nie naziraŭ takoha vidovišča: z časoŭ pieršamajskich i kastryčnickich demanstracyj.
Ludzi išli, viesieła hamanili, i tvary ŭ ich byli nibyta aśvietlenyja soncam. Jany nie svarylisia, nie maciukalisia, nie byli pjanyja. Čysta i pryhoža apranutyja, nie takija, što stajać la kramy, kab paprasić sto hramaŭ. Nie parušali paradku, nie łamali drevaŭ, nie psavali mašyn. Jany niekudy kročyli...
Ja ŭbačyŭ, jak z-za budynka vyskačyli ŭ skuranych kurtkach chłopcy-macaki z adnolkavymi biaźlitasnymi tvarami i pačali łupcavać hetych ludziej. Zusim blizka ad mianie vializny hramiła schapiŭ śvietłavałosuju dziaŭčynku, jakaja była mienšaja za jaho ŭ try razy, i paciahnuŭ ŭ čornuju z kratami na voknach mašynu. Ja, zdranćvieły, dryžučy rukami i nahami, stajaŭ i moŭčki naziraŭ. Molačy Usiavyšniaha, kab tolki nie začapili mianie. Dyj škada budzie niavypitaj butelki vina. Urešcie, jakaja mnie sprava da niejkaj dziaŭčyny. Ci mała dziaŭčat na śviecie, a ja adzin. Treba chutčej adsiul uciakać...
Nazaŭtra mianie vyklikali pa telefonie ŭ pakoj numar 1191, dzie znachodziŭsia adździeł unutranaj biaśpieki našaha pradpryjemstva. Niepryjemny typ z chudym, zaŭsiody niezadavolenym tvaram, nie hledziačy na mianie, spytaŭ:
-- Vy byli ŭčora na demanstracyi?
U mianie pierachapiła dychańnie, pačaŭ niamieć jazyk. Ja ledź prašaptaŭ:
-- Nie, nie, nie byŭ... Ja tolki išoŭ u kramu...
-- Ładna, -- moj śledčy padniaŭ vočy i, zdajecca, praciaŭ imi naskroź. –
Hetaha chłopca bačyli?
Jon pakazaŭ fotakartku chłopca z kampjutarnaha ŭčastka, ź jakim my pazaŭčora pili piva. Jaho zvać Vasil, rodam z susiedniaj vioski. Jon viasioły chłopiec, sprytny harmanist. Jak ihraŭ letaś na kancercie, ažno duša śpiavała.
-- Bačyli ci nie? – pytajecca moj śledčy.
Što mnie kazać? Ja sapraŭdy bačyŭ Vasila ŭ kałonie demanstrantaŭ.
Navat pamachaŭ jamu rukoj. Ja padumaŭ jašče: što jon tam, durań, robić?
Mianie dušyć cišynia ŭ hetym pakoi, i strach aplataje svaimi viaroŭkami ŭsio macniej i macniej. Ja nizka schilaju hałavu i pramaŭlaju, vyciskaju ź siabie słova pa litary:
-- Bačyŭ...
-- Małajčyna. Padpišycie, -- śledčy padsunuŭ papierku, jakuju ja chucieńka
padpisaŭ i praz chvilinu amal bieh pa kalidory, praklinajučy siabie za słabaść, pakorlivaść, nikčemnaść i, mahčyma, za zdradu dobramu chłopcu. Jon mnie ničoha kiepskaha nie zrabiŭ, a ja...
Ranicaj la ŭvachodu ŭ budynak našaha pradpryjemstva visieŭ zahad ab zvalnieńni Vasila za sistematyčnaje parušeńnie ŭnutranaha rasparadku. Ludzi abyjakava prachodzili mima hetaj papiery. Kožny dzień na stendzie byli roznyja zahady: adny zdymali, inšyja prymacoŭvali. Mabyć, nichto nie viedaŭ, što da hetaha zahadu dačynieńnie mieŭ ja. Ale śledčy viedaŭ, u adździele kadraŭ viedali. Što ja narabiŭ? Što narabiŭ? Jak budu hladzieć u vočy Vasilu? Ładna, niejak pieražyviem.
U kalidory ja sustreŭ Vasila, pacisnuŭ jamu ruku i paspačuvaŭ. Chłopiec uśmichnuŭsia:
-- Jany dumajuć, jany mianie napałochali!.. Praŭda za mnoj. Jašče pavajujem...
Uvieś dzień ja zajzdrościŭ jahonaj śmiełaści, maładości i ŭpeŭnienaści ŭ svaich dumkach. Mnie tak chaciełasia być padobnym da Vasila, što ja pajšoŭ u tualet i papłakaŭ, škadujučy siabie. Ja płakaŭ i adnačasova radavaŭsia, što ŭsio-tki jość takija ludzi, jak Vasil, zdolnyja zmahacca za svaju praŭdu. Jany, peŭna, nikoli nie daravali b ni Krulu, ni Małachieckamu svajoj kryŭdy. Mahčyma, lepš pamierli b. A ja?.. Što ja... Paśla raboty zajdu ŭ kramu, kuplu “faŭst”, vypju ŭ telefonnaj budcy, kab milicyjanty, kryj Boža, nie zaŭvažyli, i budu siadzieć na łaŭcy pad domam z susiedam Ivanam, jaki lubić razvažać i dakazvać, što žyviem my zamožna, spakojna, viesieła i nam zajzdrościać žychary ŭsich susiednich krain Jeŭropy, Azii i navat praklataj Amieryki. I ŭsio-tki škada, što nie pryjšli amierykancy...
