«Što buło, to buło»: baćku Iryny Abielskaj pry Stalinu asudzili na 25 hadoŭ za «antysavieckuju dziejnaść»
Žorstki prysud raskidaŭ siamju Pastajałkaŭ pa ŭsim Sajuzie.
9 sakavika 2007 hoda ŭ kancertnaj zale «Minsk» namienkłaturnaja elita raźvitvałasia ź Ludmiłaj Pastajałkaj. Vianok ad kiraŭnika dziaržavy, hanarovaja varta, salut z artyleryjskaj zbroi, vykanańnie dziaržaŭnaha himna… Pamierłuju pachavali na samych prestyžnych Uschodnich (Maskoŭskich) mohiłkach Minska.
Ludmiła Andrejeŭna ŭ 2002—2005 była ministram achovy zdaroŭja Biełarusi, potym ačolvała kamisiju savieta respubliki. Jaje dačku Irynu Abielskuju, pryhožuju maładuju žančynu, u 1994 vybrali na adkaznuju pasadu — być asabistaj doktarkaj pieršaha prezidenta Biełarusi. Paśla Alaksandr Łukašenka pryznačyŭ jaje kiravać Lečkamisijaj — balnicaj u centry stalicy dla namienkłaturnaj elity.
Tady, u 2007, Iryna išła za trunoj razam ź blizkimi svajakami. Jaje brat, Andrej Pastajałka, raz-poraz uzhadvajecca ŭ presie. Voś jon abaraniŭ u Rasii kandydackuju miedycynskuju dysiertacyju, voś jon pracuje ŭ adździaleńni pramianiovaj dyjahnostyki ŭ Lečkamisii, jakuju ŭznačalvaje siastra…
U toj ža čas ich baćka, Ściapan Pastajałka, zastavaŭsia pa-za ŭvahaj. Imia jahonaha poŭnaha ciozki my raptam vypadkova sustreli ŭ śpisie achviar stalinskich represij: «Ściapan Pastajałka, vioska Batareja Biarozaŭskaha rajona, asudžany na 25 hadoŭ za «antysavieckuju dziejnaść», reabilitavany».
Ci jon heta? A kali mienavita jon, što chavajecca za hetymi karotkimi radkami, jakija sucha apisvajuć čałaviečy los, pałamany savieckaj dyktaturaj?
Karespandenty «NN» vypravilisia ŭ Batareju, kab spraŭdzić źviestki i daviedacca ad miascovych žycharoŭ padrabiaznaści tych trahičnych padziej.
«Antysavieckaja dziejnaść»
U studzieni-sakaviku 1952 u Biarozaŭskim rajonie orhany MHB pravodziać masavyja aryšty viaskoŭcaŭ, schoplena 11 čałaviek.
Zavodzicca kryminalnaja sprava. 31 sakavika 1952 vynosicca chutki prysud. Siamji Drahunoŭ ź Lavošak prypisvajuć zdradu radzimie — udzieł u Arhanizacyi ŭkrainskich nacyjanalistaŭ. Astatnich — siamju Puchoŭskich i Mikałaja Dziemidoviča ź Vialikaha Mižleśsia, a taksama siamju Pastajałak ź vioski Batareja — abvinačvajuć u antysavieckaj dziejnaści.
Dzieviać čałaviek atrymlivajuć standartny vyrak — 25 hadoŭ vypraŭlenčych łahieraŭ z kanfiskacyjaj majomaści. Paśla termin skaračajuć da 10 hadoŭ.
Zusim chutka asudžanych raskidvajuć pa ŭsim SSSR. Chtości adbyvaje pakarańnie ŭ Archanhielskaj vobłaści, kahości zakidvajuć u Karahandzinskuju vobłaść, a niekaha ažno ŭ Mahadan…
Davoli častaja historyja dla Zachodniaj Biełarusi 1940—1950-ch, dzie praciahvajecca zmahańnie biełarusaŭ, ukraincaŭ i palakaŭ z savieckaj uładaj. Na Bieraściejščynie najmacniejšym było ŭkrainskaje padpolle. Mienavita jamu dapamahali i Pastajałki.
1952 hod byŭ časam, kali śpiecsłužby dabivali apošnija padpolnyja hrupy, jakija pratrymalisia najdaŭžej.
Najlepšy dom — u Pastajałak
Vioska niepadalok ad Biarozy raściahnułasia na niekalki kiłamietraŭ, ale žycharoŭ tut niašmat.
Zastałosia nie bolš za 40 čałaviek. Pieravažna heta adzinokija staryja. Jość tolki šeść siemjaŭ, dzie žyvuć dzied z babaj… Mnohija chaty pustujuć, bo jašče ŭ 1970-ja tut žyli bolš za 200 čałaviek.
Daviedaŭšysia, što my šukajem Ściapana Pastajałku ci chacia b jahonych svajakoŭ, viaskoŭcy kirujuć nas u cahlanuju chatu — najlepšuju ŭ Batarei. Tut žyvie razam z mužam Maryja, siastra Ściapana.
Jana paćviardžaje, što trahiedyja zdaryłasia mienavita ź jaje siamjoj, i z horyčču raskazvaje pra ciažki los svaich baćkoŭ i bratoŭ.
Troje svaich i troje čužych
Jaje baćka, Mikałaj Łukašavič Pastajałka, naradziŭsia i žyŭ u Batarei ad pačatku stahodździa. «Ziamli ŭ nas było niamnoha, tamu baćki z radaściu zapisalisia ŭ kałhas», — uzhadvaje Maryja.
Mikoła padčas Druhoj suśvietnaj vajny dajšoŭ da Hiermanii, byŭ dvojčy paranieny, adnak na hety fakt saviecki sud paśla navat nie pahladzieŭ. Jahonaja žonka Hanna była adnahodkaj muža — jany naradzilisia ŭ 1903.
Starejšy Anatol, siaredni Ściapan dy małodšaja Maryja byli rodnymi dziećmi. Ale, aproč ich, u siamji hadavalisia jašče troje plamieńnikaŭ. U vajnu Hanna ŭhavaryła niemcaŭ addać dziaciej joj, kali baćkoŭ małych rasstralali ŭ klaštary ŭ Biarozie.
Hości, ad jakich nie admovišsia
Biada pryjšła ŭ chatu Pastajałak u studzieni 1952 u vyhladzie supracoŭnikaŭ dziaržbiaśpieki. «Zabrali ŭsich, — uzhadvaje trahičny hod Maryja. — Spačatku aryštavali starejšaha brata Anatola. Praź piać dzion — tatu i Ściapana, a ŭ sakaviku jašče i mamu.
Była strašennaja zavirucha, takaja, što mašyna nie mahła prajechać. Dyk za mamaj na koniach pryskakali i zabrali».
Na svabodzie zastałasia tolki 14-hadovaja Maryja.
Pastajałak, jak i žycharoŭ susiednich viosak, vinavacili ŭ dapamozie partyzanam.
U čym była taja dapamoha? Chtości padtrymlivaŭ padpolščykaŭ z pryncypu, bo byŭ suprać savieckaj ułady i za niezaležnaść. Chtości prosta nie ryzykavaŭ admaŭlać ludziam sa zbrojaj.
Čamu savieckija ŭłady pakarali mienavita siamju Pastajałkaŭ i čamu partyzany pryjšli mienavita da ich? Adkaz na hetaje pytańnie treba šukać u archivach KDB. Daj Boh, kab i Ściapan Pastajałka pakinuŭ uspaminy pra toj čas.
«Braty vučylisia ŭ Biarozie ŭ dziesiacihodcy. Niedzie tam ich siabry paznajomili z ukraincami, — raskazvaje Maryja. — I tyja paśla pryjšli da nas na paru dzion.
Mama z tatam dryželi, kab nichto nie pabačyŭ, bo heta ž viernaja śmierć była b… Paśla hetych ukraincaŭ niedzie złavili. Tyja i vydali, dzie spynialisia. Nie ŭsich, ale pra niekatorych raskazali. Chłapcoŭ pa vioskach adrazu i paaryštoŭvali», — uzhadvaje jana.
Chto vinavaty?
«Pakinuli mianie małuju adnu, tolki ciotka troški dapamahała. U chacie nie zastałosia ničoha — zabrali i kłuniu, i karovu, i šviejnuju mašynku, — navat praz 60 hadoŭ nie moža strymać śloz Maryja. — I heta ŭsio za toje, što ŭkraincy ŭ nas niekalki dzion pabyli… Jany navat nie načavali, a ŭdzień adpačyvali».
«Samostijna Ukraina», «samostijna Ukraina»… Kab tyja palitykanty prapali da taho, jak da nas pryjšli! — płača ciotka Maryja — Kolki my z-za ich namučylisia, i zdaroŭje zhubili… Bratoŭ na dopytach bili, kab pryznalisia».
«Heta ŭsio rabili Stalin i Bieryja. Kolki vidnych ludziej pierastralali, vučonych…» — razvažaje jaje muž Uładzimir.
A žonka vinavacić samich partyzanaŭ. «Usie žyli cicha, spakojna… A jany pryjšli z ružžami, voś i narabiłasia biady».
Raskidanaje hniazdo
Baćku adpravili ŭ kancłahier u Omskuju vobłaść, jahonuju žonku — u Karahandzinskuju vobłaść.
Navat z katarhi jany staralisia dapamahčy dačce, jakaja zastałasia adna. «Tata prysyłaŭ hrošy, a mama źbirała pasyłki», — uzhadvaje Maryja.
Što zdaryłasia ź niarodnymi dziećmi? Darosły źjechaŭ u Leninhrad, siaredniaha zabrali inšyja svajaki, a mienšy zastaŭsia na joj, 14-hadovaj… Praź niekatory čas małoje dzicia daviałosia addać u prytułak. Paśla jon stanie vajskoŭcam.
Doŭhaja daroha dadomu
Stalinu zastajecca žyć niadoŭha, ale vyzvaleńnie asudžanych viaskoŭcaŭ-palitviaźniaŭ raściahvajecca na doŭhija čatyry hady. Siamju Pastajałkaŭ adpuskajuć uletku 1956. Adnak na radzimu viartajucca nie ŭsie.
Starejšy syn Anatol, jaki adbyvaŭ svoj termin u Nižnieilimsku Irkuckaj vobłaści, dla biaśpieki vyrašaje tam i zastacca. Tady było pamiatna, jak u stalinskija časy vyzvalenych viaźniaŭ na radzimie aryštoŭvali znoŭ i znoŭ. Jon naradziŭsia ŭ 1930, a pierad aryštam paśpieŭ skončyć Mižleskuju siaredniuju škołu, ustupić u kamsamoł i papracavać buchhałtaram.
U Nižnieilimsku Anatol znajšoŭ pracu, a paśla i ŭziaŭ šlub. Viartańnie dadomu raściahnułasia dla jaho bolš čym na 30 hadoŭ.
Pamierła žonka-sibiračka, i jon viarnuŭsia ŭ Batareju, pasialiŭšysia kala baćkavaj chaty. Dziaciej u pary nie było. Niekalki hadoŭ Anatol pažyŭ adzin, a paśla ažaniŭsia ź inšaj «palityčnaj», Maryjaj Puchoŭskaj. U pačatku 1950¬ch ich abvinavačvali pa adnoj «antysavieckaj» spravie.
Los Maryi taksama byŭ hatovym siužetam dla šmatsieryjnaj mieładramy. Dziaŭčyna padčas śledstva ledź-ledź paśpieła stać paŭnaletniaj, tamu taksama atrymała žorstki vyrak — 25 hadoŭ. Paśla amnistyi vyrašyła zastacca ŭ Kazachstanie, dzie i adbyvała pakarańnie. I tolki kali muž pamior, jana pakinuła darosłych syna i dačku i pajechała na małuju radzimu.
Tut jany i vyrašyli žyć razam z Anatolem. Kali jon pamior, sasłabiełaja Maryja znoŭ pajechała ŭ Kazachstan — da dziaciej, dyj zastałasia tam.
Što ŭ abvinavačańni?
Ściapan na 1952 hod skončyŭ Biarozaŭskuju siaredniuju škołu, ustupiŭ u kamsamoł i pačaŭ žyć asobna ad siamji ŭ rajcentry.
Sudzili chłopca razam z baćkami i bratam. 19-hadovaha junaka adpravili ŭ kancłahier u Narylsku.
U jahonym prysudzie paznačanyja artykuły 63-1 i 76 Kryminalnaha kodeksa 1928 hoda.
Pieršy ź ich aznačaje «zdradu radzimie, h. zn. dziejańni, ździejśnienyja … na škodu vajennaj mocy SSSR, jaho dziaržaŭnaj niezaležnaści ci niedatykalnaści jaho terytoryi».
Artykuł 76 maje šyrejšuju traktoŭku. Jon praduhledžvaje ŭdzieł u arhanizacyi ci padrychtoŭcy lubych «kontrrevalucyjnych» dziejańniaŭ — ad špijanažu da dapamohi suśvietnaj buržuazii.
Ukrainskaja niaviesta
Ściapan viarnuŭsia ŭ Biełaruś samym pieršym. Jon pasialiŭsia ŭ Breście dy pačaŭ pracavać na «Brestenierha».
Dasłužyŭsia da kiraŭničych pasad.
Pastajałki byli reabilitavanyja 29 lipienia 1992 hoda rašeńniem prezidyuma Bresckaha abłasnoha suda. Tady ŭžo zhinuŭ Saviecki Sajuz, suprać jakoha jany i zmahalisia ŭ maładości.
Maryja raskazvaje historyju kachańnia Ściapana z budučaj ministarkaj. Jahony siabar vučyŭsia ŭ Kijevie. Ściapan pryjechaŭ da jaho ŭ hości dy paznajomiŭsia sa studentkaj Kijeŭskaha miedycynskaha instytuta Ludmiłaj. Jana była prostaj viaskoŭkaj — naradziłasia na Pałtaŭščynie.
Šlach u ministry
Atrymaŭšy adukacyju, u 1964 Ludmiła pierajazdžaje ŭ Brest i stanovicca ŭčastkovym piedyjatram u dziciačaj paliklinicy. Praź dzieviać hadoŭ jaje pieraviali ŭ abłasnuju balnicu. U hetaj ustanovie jana pracavała ažno da 2001, dajšoŭšy da pasady hałoŭnaha doktara.
Paśla Alaksandr Łukašenka vyklikaje Ludmiłu ŭ Minsk — kiravać ministerstvam. Razam ź joj pierajazdžaje i muž, tady ŭžo piensijanier. Paśla śmierci žonki jon zastaŭsia ŭ stalicy — tam i dzieci, i ŭnuki. Ale ŭ Batareju štohod pryjazdžaje. «Jak zdaroŭje dazvalaje», — pryznajecca jaho siastra.
Maryja dastaje albomy sa zdymkami svajakoŭ. Pa dziŭnym supadzieńni, znachodziacca foty ŭsich, aproč Ściapana. Jašče raz pahladzieŭšy na zdymki baćkoŭ i raspłakaŭšysia, Maryja prosić nie drukavać ich — maŭlaŭ, nie treba varušyć niabožčykaŭ. Strach i praz 60 hadoŭ nie adpuskaje achviaraŭ.
…My chacieli dać słova i samomu Ściapanu Pastajałku. Adnak i jon vyrašyŭ nie ŭzhadvać minułaje. Na naš zvanok na mabilny telefon jon vietliva, ale nastojliva pramoviŭ: «Što buło, to buło» — dy pakłaŭ słuchaŭku.
Kamientary