21 kastryčnika, praz 70 hadoŭ paśla «kančatkovaha vyrašeńnia habrejskaha pytańnia» ŭ Minsku, ANT pakazała film «Chronika Minskaha hieta». (Scenar B.Hierstena, režysior U. Łucki, pradziusar U. Bokun).
Film stvorany na hrant Claims Conference, habrejskaj arhanizacyi, što raźmiarkoŭvaje niamieckija hrošy siarod byłych viaźniaŭ nacysckich kancłahieraŭ. Biełaruskaja dziaržava na apovied pra Minskaje hieta čamuści nie raskašeliłaś.
Napiaredadni adbyŭsia hramadski prahlad u kinateatry «Pieramoha». Pryblizna za hadzinu da jaho na Minsk abrynułasia zaleva, i horad pieratvaryŭsia ŭ vielizarny zator. Paźniej ja daviedaŭsia, što tyja, chto ŭsio ž zdoleŭ trapić u kinateatr, prasili prytrymać prahlad, kab dačakacca ŭsich. To bok usich, chto, naturalna, čakaŭ ad stvaralnikaŭ filma praŭdy.
…U 22.05 ja ŭklučyŭ televizar… U 22-10 ANT raskazała pra niejkuju novuju cuda-makaronu… U 22.15 ja pačuŭ, jak habrejskija matuli dušyli svaich niemaŭlat, kab jany nie vydali svaim płačam astatnich… A ŭ 22.20 teleekran paviedamiŭ mnie pra novyja leki ad niastraŭnaści…
Prajm-tajm.
Pieršaja ŭ SSSR kniha pra Minskaje hieta (z archiva aŭtara).
Viaźni i mściŭcy hieta.
Kniha, jakaja vytrymała čatyry vydańni ŭ Niamieččynie.
Hanna Krasnapiorka ŭ partyzanach. 1943 h.
Jašče adna kniha Hiršy Smolara pra Minskaje hieta. Pierakład z anhielskaj movy, 2002 h.
Aŭtohraf vierša Ryhora Baradulina «Nad Jamaj» (z archiva aŭtara).
Na nastupny dzień ja znoŭ pahladzieŭ film na partale tut.by. A potym čytaŭ vykazvańni susiedziaŭ pa virtualnaj internet-zale. «Sobraliś jevriei i sdiełali film o jevriejach… Tiepieŕ jeho kupiat prodiusiery jevriei i t.d.», «Spasibo niemcam. Oni sdiełali naš horod čiŝie»…
Para ćviarozych hałasoŭ prosta patanaje va ŭźniataj chvali antysiemityzmu, adkrytaha abo prychavanaha. Uźniataj, pa ŭsim vidać, nie starymi zakaraniełymi antysiemitami, bo staryja pa internecie naŭrad ci šnyrajuć.
Ale čamu ich naščadkaŭ nie napałochali žachi Minskaha hieta, a kranalnyja spoviedzi byłych jahonych viaźniaŭ, uvohule emacyjnaja nasyčanaść filma, nie vymusili strapianucca ad losu ich kolišnich ziemlakoŭ?!
Ja praciahnuŭ ruku da knižnaj palicy i ŭziaŭ adtul nievialikuju knižku ŭ miakkaj zžaŭciełaj vokładcy z malunkam, na jakim bycccam imknucca ŭ boj dziadok u vušancy i dziaŭčyna ŭ chustcy z dubaltoŭkami…
Heta knižka była siarod pieršych, što ja pračytaŭ u dziacinstvie. Dobra pamiataju, jak ja čytaŭ jaje va ŭtulnym kreśle, jašče mała razumiejučy, što tam napisana i što adbyvajecca naŭkoł. «Tata, — pytaŭsia ja, — a što takoje hieta?» Jon tłumačyŭ, ja ŭciskaŭsia ŭ kresła ŭsio hłybiej i hłybiej…
Kolki hod knižka stajała ŭ baćkoŭskaj biblijatecy na bačnym miescy, a potym źnikła.
Źnikła adusiul.
Tak pačynałasia druhaja, ideałahičnaja «likvidacyja» Minskaha hieta ŭ miežach «kančatkovaha vyrašeńnia habrejskaha pytańnia» pa-stalinsku.
Ja voś dumaju: čamu ŭ filmie ANT tak niaŭciamna ŭzhadana pra Hirša Smolara i isnavańnie ŭ hieta niejkaha supracivu, a pra jahonuju knižku «Mściŭcy hieta» — ani słoŭca?
Knižku, ź jakoj, darečy, niahledziačy na zabaronu, kolišni Instytut historyi partyi źličaŭ usio, što tajemna daśledvałasia pra Minskaje hieta…
Dyk voś, čamu? Ci nie tamu, što film, tak by mović, trapiŭ u prajm-tajm, to bok u zručny dla jahonych stvaralnikaŭ čas ideałahičnaha «navabudu» ŭ staŭleńni ŭładaŭ da «habrejskaha pytańnia»? Achviary, žachi, pomniki, žałobnyja mitynhi z udziełam aficyjnych asob — kolki zaŭhodna.
Masavy ŭdzieł habrejaŭ, u tym liku z hieta, va ŭzbrojenym supracivie nacyzmu — praz zuby. Dziaržaŭny antysiemityzm u SSSR i na postsavieckaj prastory — kali nie tabu, to maŭčok. Fihura zmaŭčańnia, tak by mović…
U filmie cytujucca «Asablivyja praviły ratavańnia» nieviadomaha aŭtarstva, jakija nibyta isnavali ŭ Minskim hieta: «Nie vysoŭvajsia, siadzi cicha. Prykińsia, što ciabie tut niama. Nie hladzi ŭ vočy nacystam i palicajam.
Dziela vyratavańnia prydatny ŭsie srodki akramia zdradnictva — danosčykaŭ niemcy zabivajuć taksama. Kali ŭ ciabie jość hrošy, pasprabuj vykupić svajo žyćcio, ale nie spadziavajsia, što jaho ciabie pradaduć…» I apošniaje: MALISIA…
Nie viedaju, ci nasamreč isnavali takija praviły, ci heta litaraturnaje padsumoŭvańnie trahičnaha vopytu žyćcia na krai śmierci. Ale dakładna viedaju, jakoje praviła isnavała sapraŭdy, i pra jakoje zabylisia stvaralniki filma: ZMAHAJSIA!
Praktyčna ŭsio, što jość ŭ hetym filmie, jość u knižcy Hirša Smolara. Ale ŭsiaho, što jość u knižcy Hirša Smolara, u filmie niama. Ničoha ź dziasiatkaŭ faktaŭ padpolnaha i partyzanskaha supracivu viaźniaŭ hieta. Ničoha z mnostva ličbaŭ i proźviščaŭ, u tym liku zdradnikaŭ i nacysckich pamahatych z boku habrejaŭ. Ničoha z trahičnych i hieraičnych losaŭ mściŭcaŭ i baraćbitoŭ…
Tak, jość žudasnaja historyja, pavodle aŭtaraŭ filma — «chronika» Minskaha hieta.
Ale jość jašče historyja historyi Minskaha hieta, jakaja pačałasia mienavita z knižki Hiršy Smolara — padpolščyka, partyzana, piśmieńnika, žurnalista — jašče ŭ 1947 hodzie, pieršaj u SSSR.
Historyja zabaron, aficyjnaha zamoŭčvańnia i palityčna-kryminalnaha pieraśledu. Ale nie tolki.
Pa-za miežami zabaron i zamoŭčvańnia heta historyja naličvaje sotni ŭspaminaŭ i dziasiatki navukovych daśledavańniaŭ, mnostva hazietnych artykułaŭ i fotazdymkaŭ…
Niejak dziŭnavata bačyć aŭtaraŭ «Chroniki…» ŭ jakaści pieršaadkryvalnikaŭ, jakija, śćviardžaje Uładzimir Bokun «…Rabotali v archivach Amieriki, Hiermanii, Biełarusi… V koncie koncov, …udałoś vossozdať kartinu trahiedii».
Treba było pracavać u zamiežnych archivach, kab «vossozdať kartinu trahiedii» šyrokaviadomymi kadrami z Varšaŭskaha hieta. Pra heta, praŭda, aŭtary papiaredžvajuć, spasyłajučysia nibyta na zabaronu niemcaŭ zdymać u Minsku. Kamu zabarona — samim sabie? U Varšavie možna, u Minsku — nielha? Navat kali była takaja zabarona, navošta voś tak?
Treba było pracavać u zamiežnych archivach, kab spasyłacca na daŭno viadomyja źviestki, fakty i dakumanty kštałtu «cukierak Kube» i zahadaŭ akupacyjnych uładaŭ…
Pradbaču piarečańnie: viadomaje starejšym ludziam moładzi nieviadoma, tamu pra žachi hieta treba raspaviadać znoŭ i znoŭ. Biezumoŭna, treba. Ale čamu tak, jak byccam nichto nikoli pra hieta nie raspaviadaŭ?
Ja znoŭ ciahnu ruku da knižnaj palicy i biaru adtul «Piśmy majoj pamiaci» Hanny Krasnapiorki. Knižka vydadziena ŭ 1984 hodzie i stała viadomaj u śviecie. Tolki ŭ Niamieččynie jana vydavałasia čatyry razy.
Ja znoŭ ciahnu ruku da knižnaj palicy i biaru adtul kasietu ź filmam śvietłaj pamiaci Samsona Palakova «Jama…», što byŭ stvorany im u videacentry PEN-centra jašče ŭ 1999 hodzie, ale pakazany tolki raz u minskim chesiedzie. Musić, tamu, što ŭ žachlivyja ŭspaminy troch byłych viaźnic uryvajucca zvarjaciełyja antysiemickija zakliki sumnaviadomaha hienierała Makašova…
«Chronika Minskaha hieta» ci nie pačynajecca z vyjavy davajennaha hierba BSSR i zamiłavanaj zhadki nibyta pra čatyry movy, na jakich zaklikalisia na im jadnacca praletaryi ŭsich krain.
Byccam aŭtary filma nie viedajuć, što chavałasia za hetaj dekaracyjaj internacyjanalizmu. Dekaracyi, jakaja i była vykinuta jakraz da vajny, u 1938 hodzie, kali idyš i polskaja mova źnikli z hierba kančatkova.
Dyk ci maralna siońnia raskazvać pra hieta i ničoha nie kazać pra narodžanuju Stalinym ci nie ad samaha pačatku vajny palityku dziaržaŭnaha antysiemityzmu, što stvaryła hlebu dla budučaha słaviana-fašyzmu?
Pra bieźlič achviaraŭ hetaj palityki — ad zabaronienych knižak da padpolščykaŭ, što z hieta dy kancłahieraŭ traplali ŭ stalinski HUŁAH; ad byłych frantavikoŭ da partyzanaŭ, što amal usio dalejšaje žyćcio pražyli pad ciskam 5-j hrafy…
Ci maralna siońnia zhadvać pra biełarusaŭ, jakija, ryzykujučy žyćciom, ratavali habrejaŭ, i ničoha nie kazać pra antysiemityzm peŭnaj častki ich suplamieńnikaŭ, za jakim ciahniecca kryvavy śled nie tolki palicejskich, ale i partyzanskich raspravaŭ?
Dziela čaho — kazać?
Dziela praŭdy.
Bo antysiemityzm vielmi ŭtulna pačuvaje siabie ŭ «prajm-tajmie», chavajecca za paŭpraŭdaj dy siłkujecca atrutaj chłuśni.
A dziela čaho taja praŭda?
Adkaz ja znajšoŭ u knižcy Hirša Smolara. Usio ž baćka schavaŭ jaje nie zusim.
Dźvie rečy ja zachoŭvaju ŭ hetaj knižcy — ułasnuju pamiać i vierš «Nad Jamaj», padorany Ryhoram Baradulinym.
«Hałovy schilim
Nad žachlivaj Jamaj.
Jana niamaja,
Bo nia maje dna.
…Pa radaści i pa biadzie braty,
My ŭsie staim
Nad apramietnaj Jamaj…»
Usie?
