«Ad samych «maskavitych» ja dabra nie čakaju»: Da 80-ch uhodkaŭ z dnia naradžeńnia Ihara Dziadkova
Piša Anatol Sidarevič.
11 krasavika spoŭniłasia 80 hadoŭ z dnia naradžeńnia rasijskaha krytyka i litaraturaznaŭca Ihara Dziadkova, čałavieka, jaki šmat uvahi nadavaŭ biełaruskaj litaratury, aŭtara knihi pra Vasila Bykava (druhim vydańniem vyjšła ŭ 1990-m), karespandenta nie adnaho našaha piśmieńnika.
U 2000-m ja źmiaściŭ u časopisie «Nioman» svoj artykuł-uspaminy pra Ihara Dziadkova. U tym artykule cikavaść Ihara Alaksandraviča da biełaruskaj litaratury ja patłumačyŭ i hienietykaj, bo krytyk pachodziŭ z kryvičoŭ-smalanaŭ. Hienietykaj, peŭna, tłumačyłasia i toje, što tvory biełarusaŭ jon čytaŭ, kali jany da jaho dachodzili, i ŭ aryhinale, bieź pierakładu. Tak było, naprykład, z ramanam Vasila Bykava «Znak biady»: svaju recenziju (darečy, samuju pieršuju) Ihar Dziadkoŭ napisaŭ na časopisnuju, pałymianskuju, publikacyju.
Pačać hety tekst, musić, treba z našaj pieršaj sustrečy, što adbyłasia ŭ krasaviku 1983 hoda padčas navukovaj kanfierencyi «Sučasnyja prablemy vajennaj prozy», jakuju ładzili Instytut litaratury Akademii navuk BSSR i Sajuz piśmieńnikaŭ Biełarusi.
Jak i kožnaje mierapryjemstva takoha rodu, kanfierencyja prachodziła z dazvołu CK KPB. Nakiroŭvajučy mianie na kanfierencyju, hałoŭny redaktar «LiMa» Aleś Žuk daručyŭ mnie napisać dla tydniovika spravazdaču ź jaje i dadaŭ, što tekst spravazdačy pierad publikacyjaj buduć čytać u adździele kultury CK KPB. Nie vyklučana, što sam zahadčyk adździeła Ivan Antanovič.
Ivan Antanovič i saviecki humanizm
Doktar fiłasofskich navuk prafiesar Antanovič byŭ voraham «abstraktnaha humanizmu». Jon byŭ za «sacyjalistyčny», a dakładniej za saviecki humanizm. Sutnaść ža savieckaha humanizmu, kali koratka, zaklučałasia ŭ lubovi da savieckich ludziej — budaŭnikoŭ kamunizmu, da pracoŭnych usiaho śvietu, jakija zmahajucca z uładaj kapitału i kałanijalnym panavańniem, a taksama ŭ nianaviści da vorahaŭ kamunizmu, ekspłuatataraŭ pracoŭnych, kałanizataraŭ dy ich pamahatych.
«Padkavany» čytač adrazu ž ubačyć rodnaść pamiž savieckim humanizmam i nacyzmam. Dastatkova savieckich ludziej pamianiać na niemcaŭ, budaŭnikoŭ kamunizmu — na budaŭnikoŭ III Rajchu i h.d.
Ivan Antanovič, pavodle śviedčańnia Alesia Adamoviča, razvažaŭ tak: atamnaja vajna zabiare žyćci mnohich miljonaŭ ludziej, ale heta nie pavinna nas biantežyć, bo bolš važna, kab paśla hetaj vajny zastalisia savieckija ludzi, jakija buduć praciahvać spravu kamunistyčnaha budaŭnictva.
Z taje pryčyny, što dakład na kanfierencyi mieŭsia rabić «abstraktny humanist» Aleś Adamovič (što ni kažy, partyzan, aŭtar «vajennych» knih i člen-karespandent), a vystupić mielisia nie mienš «abstraktnyja humanisty» Vasil Bykaŭ, Łazar Łazaraŭ, Juryj Karakin, Viktar Kaźko, jakimi adździeł kultury nie moh nadta pakamandavać, maja zadača jak hazietčyka zaklučałasia ŭ tym, kab nie kidacca ŭ krajnaści i zrabić maksimalna niejtralny tekst. Toj, chto budzie čytać maje natatki z kanfierencyi «Praŭda vajny — suprać vajny» (LiM, 6 traŭnia 1983 h.), pierakanajecca, što mnie heta ŭdałosia. Asadka Ivana Antanoviča praktyčna nie dakranułasia da majho tekstu. A jašče zaŭvažyć čytač, što ŭ tych natatkach ja nieadnarazova cytavaŭ Ihara Dziadkova. Tekst jahonaha vystupleńnia ja paprasiŭ u krytyka admysłova.
Kali da kanca padychodziŭ pieršy dzień kanfierencyi i staršynia abviaściŭ, što zaŭtra zamiest Barysa Sačanki, jak było praduhledžana prahramaj, pieršy budzie vystupać Aleś Savicki, ja skazaŭ Iharu Alaksandraviču:
— Nie paźniciesia zaŭtra. U kancy vystupleńnia Savickaha vy pasłuchajecie pra suśvietny sijanizm.
U dadatak ja patłumačyŭ krytyku, što bieletryst Savicki ŭ svoj čas zahadvaŭ siektaram mastackaj litaratury ŭ CK KPB.
Suśvietny sijanizm byŭ vinavaty pierad Alesiem Savickim za toje, što amal pierad samaj kanfierencyjaj krytyk Taisa Hramadčanka nadrukavała ŭ «LiMie» artykuł «Čałaviek na vajnie: Čytajučy ramany Alesia Savickaha». Krytyk adznačała adsutnaść u tvorach Savickaha jakraz hetaha «abstraktanaha humanizmu».
Na druhi dzień kanfierencyi, u pierapynku, Ihar Alaksandravič spytaŭsia ŭ mianie, adkul ja viedaŭ, čym skončyć svajo vystupleńnie Aleś Savicki. «Dyk ja ž tut žyvu i zbolšaha viedaju, čaho ad kaho čakać», — byŭ moj adkaz.
Nieafašysty kala «Mira»
Kanfierencyja skončyłasia 20 krasavika. Badaj, ni ŭ kaho z prysutnych u hałavie nie było dumki, što mienavita ŭ hety dzień naradziŭsia Hitler.
Zatoje hetuju datu pamiatała hrupa maładych brytahałovych mienčukoŭ, jakija pad viečar pryjšli da kinateatra «Mir», kab publična ŭšanavać pamiać fiurera.
(Nazvu kinateatra padaju pa-rasijsku, bo nie viedaju, u jakim značeńni ŭžyta tut słova «mir».)
Pra tuju akcyju tutejšych fašystaŭ nazaŭtra mnie stała viadoma ad našaha limaŭskaha ŭsiavieda — zahadčyka adździeła infarmacyi Alesia Marcinoviča. Hod praz dvanaccać, užo ŭ łukašenkaŭskaj Biełarusi, ja ledź nie straciŭ prytomnaść, kali ŭbačyŭ na stancyi mietro «Kastryčnickaja» apranutych i abutych u čornaje małojčykaŭ, jakija pryvitali adzin adnaho vykidam ruk. A što kazać pra andropaŭski čas? Alesieva infarmacyja hučała niepraŭdapadobna. Fašysty? U Miensku? Heta nie ŭkładvałasia ŭ hałavie. Ale infarmacyju paćvierdzili inšyja ludzi.
Pra toje «śviatkavańnie» Hitleravych uhodkaŭ ja napisaŭ Iharu Alaksandraviču. I atrymaŭ ad jaho list. U liście jość słova «potriasion», jakoje lepš pierakłaści nie jak «uzrušany», a jak «ašałomleny». «Ja byŭ ašałomleny, kali ŭpieršyniu pra ich [zboršyčy brytahałovych] pačuŭ, nie pavieryŭ; jak i Vy; ciapier davodzicca vieryć, što takoje mahčyma navat u Miensku!..» Ź lista vynikaje, što zboryščy fašystaŭ adbyvalisia nie tolki ŭ Miensku i što čutki pra ich chadzili ŭ hramadstvie, dachodzili i da Kastramy, dzie žyŭ u toj čas Ihar Dziadkoŭ.
Było b cikava pačytać, jak i što «orhany» paviedamlali pra tyja zboryščy partyjnamu kiraŭnictvu, svajmu niadaŭniamu šefu Juryju Andropavu, jaki ŭ kancy 1982-ha staŭ hienieralnym sakratarom CK KPSS.
«Balavańnie ruskaha duchu»
Toje, što ŭ hramadstvie adbyvajecca palaryzacyja siłaŭ, što ŭ Rasii ŭ niejkaj stupieni adnaŭlajecca supraćstajańnie zachodnikaŭ i słavianafiłaŭ, było niesumnienna. Chiba z toj papraŭkaj, što «słavianafiły» novaha času stali nazyvacca «počvieńnikami» — jak adna z płyniaŭ u słavianafilstvie XIX st. (jaje «baćkam» ličycca Fiodar Dastajeŭski). Štabam novych «počvieńnikaŭ» była redakcyja časopisa «Naš sovriemieńnik».
Nianaviść da Zachadu, da katalicyzmu nie była niejkaj navinoj u kulturnym žyćci savieckaj Rasii. Jana była imanientna ŭłaścivaja peŭnaj častcy rasijskaha «adukavanaha hramadstva» va ŭsie časy.
Tolki ŭ saviecki pieryjad jana na karotki čas nabyła sacyjalnakłasavaje adcieńnie: kraina «pieramožnaha praletaryjatu» supraćstaić brytanskamu (francuzskamu, niamieckamu, italjanskamu, polskamu i h.d.) impieryjalizmu. Ale z časam znoŭ adbyŭsia pieravod hetaha supraćstajańnia na cyvilizacyjnarelihijnuju płaščyniu. Ihar Dziadkoŭ nie zmoh nie źviarnuć uvahu, naprykład, na histaryčnyja ramany Dźmitryja Bałašova, jaki idealizavaŭ rańnich maskoŭskich kniazioŭ, a hałoŭnym voraham Maskvy ličyŭ Vialikaje Kniastva Litoŭskaje. I voś u 1986-m jamu ŭ kampanii ź Siarhiejem Załyhinym i z «počvieńnikami» Vasilijem Białovym, Uładzimiram Krupinym dy inšymi daviałosia asabista paznajomicca z hetym aŭtaram. Paśla taho znajomstva Ihar Alaksandravič pisaŭ mnie: «…majo smalenskaje pachodžańnie (? «hołas kryvi») zaminała mnie ź lohkaj dušoj brać udzieł u balavańni ruskaha duchu, addavać pieravahu Ardzie pierad Litvoju i h.d.».
Ja nie chacieŭ by kinuć cień na ŭsich rasijskich «počvieńnikaŭ», ale ź ich łahieru, akramia varožaści da Zachadu i katalicyzmu, patychała smurodam antysiemityzmu. Ja byŭ prosta ŭ šoku, kali čuŭ u Miensku (viedama, u pryvatnaj hutarcy) «adkryćci» litaraturnaha krytyka, jasieninaznaŭcy Juryja Prokušava. Jon vinavaciŭ žydoŭ i ŭ śmierci Jasienina, i ŭ śmierci Majakoŭskaha, i ŭ śmierci Paŭła Vasiljeva… Nie było tolki adkazu na pytańnie: a chto vinavaty ŭ śmierci rasijskich piśmieńnikaŭ z rodu Jakuba-Izraila?
Partyjnyja zachaplalisia Miuleram
U Biełarusi byli svaje «počvieńniki» i «siemity», ale pra ich ja napišu va ŭspaminach pra Alesia Adamoviča.
Tut ža chaču adznačyć, što ŭ partyjnych instancyjach i ŭ savieckim hramadstvie novaja chvala antysiemityzmu padniałasia ŭ čas Šaścidzionnaj vajny (1967). Heta byŭ praciah stalinskaj baraćby z «biazrodnymi kasmapalitami», «lekaramiškodnikami», ale šyrmaju dla antysiemityzmu stała baraćba z tak zvanym suśvietnym sijanizmam. Niekatoryja partaparatčyki sprabavali pierakanać mianie, što biedy biełaruskaj kultury ŭ kancy 1920ch — 1930-ch treba tłumačyć «zasillem» u KP(b)B ludziej peŭnaj nacyjanalnaści, ale jany nie mahli patłumačyć, čamu pad katok teroru trapili i pradstaŭniki hetaj nacyjanalnaści.
Što praŭda, ja nie čuŭ ad našych partaparatčykaŭ choć niejkaha apraŭdańnia niamieckaha nacyzmu.
Nie viedaju, jak u partkabinietach zreahavali na viestku pra zboryšča kala kinateatra «Mir», ale Ihar Dziadkoŭ viarnuŭsia da hetaj temy ŭ jašče adnym liście. I padyšoŭ da jaje ź inšaha boku. 22 červienia (!) 1983 h. jon pisaŭ: «Dniami razmaŭlaŭ z adnym palityčnym dziejačam abłasnoha maštabu. Razmova paviarnuła vypadkova na «17 imhnieńniaŭ viasny»…» Pierarvu cytatu. Dumaju, i ciapierašnim maładym viadoma, što «17 imhnieńniaŭ viasny» — telefilm pra savieckaha raźviedčyka Maksima Maksimaviča Isajeva, jaki pad proźviščam Šcirlic u čynie šturmbanfiurera słužyć u hałoŭnym impierskim upraŭleńni biaśpieki i zdabyvaje dla savieckaha kiraŭnictva vielmi važnuju infarmacyju. Film hladzieli miljony, vulicy savieckich haradoŭ padčas pakazu čarhovaj sieryi puścieli. U hetym filmie navat nie vielmi ŭdumlivyja ludzi mahli ŭbačyć padabienstva pamiž balšavickaj i hitleraŭskaj partyjami, ale, z druhoha boku, ludziej udumlivych biantežyła «ačałaviečvańnie» nacystaŭ i estetyzacyja nacyzmu. Dyk voś, kali havorka zajšła pra film «17 imhnieńniaŭ viasny», Ihar Dziadkoŭ pačuŭ ad palityčnaha dziejača abłasnoha maštabu, što šef hiestapa Miuler i jaho kampańjony byli «razumnyja ludzi», «cudoŭnyja arhanizatary», navat z «niejkim stanoŭčym pačatkam».
Vidavočna, što šukajučy stanoŭčaje ŭ nacyźmie, partaparatčyki i ludzi ź siłavych strukturaŭ SSSR viali takija razmovy pierš za ŭsio pamiž saboj. I, jak vidać, nie saromielisia inšy raz vychodzić sa svaimi vysnovami «na ludzi». Paźniejšyja padziei (uziać by choć znakamitaje intervju Alaksandra Łukašenki niamieckaj haziecie «Handelsblatt») pakazali, jak hłyboka hetyja vysnovy pranikli ŭ asiarodździe savieckaha aktyvu. Hetaja źjava paźniej atrymaje nazoŭ kamuna-fašyzmu.
Karani kamuna-fašyzmu
Kamunafašyzm vynik ź idejnaha i praktyčnaha kryzisu balšavizmu. Užo da siaredziny 1970ch stała jasna, što płan pabudovy kamunizmu lasnuŭsia, a vypracavać niejkija novyja idei ci «skacicca» da sacyjałdemakratyzmu KPSS z pryčyny svajoj tatalitarnaj sutnaści nie mahła, i mnohim jaje dziejačam ničoha nie zastavałasia, jak źviarnucca… navat nie da nacyjanalizmu, a da idei vyklučnaści rasijskaha naroda. Znoŭ ža, u hetym taksama nie było ničoha novaha, bo jašče ŭ 1945-m Stalin abviaściŭ rasijcaŭ viadučaj nacyjaj Savieckaha Sajuza. Kali być karektnym, dyk adradžeńnie rasijskaha šavinizmu pačałosia navat nie ŭ 1945-m, a raniej — kali balšaviki pačali źviartacca da vobrazaŭ rasijskich caroŭ i vojenačalnikaŭ, kali hetyja vobrazy pačali papularyzavać na scenach, u kino i bieletrystycy («kłasičny», leninski, balšavizm takoha nie dapuskaŭ).
Ad kamunafašysckich vysnovaŭ pra toje, što nacysty — «razumnyja ludzi», «cudoŭnyja arhanizatary», navat z «niejkim stanoŭčym pačatkam» lažyć prosty šlach da taho, što napisaŭ niadaŭna rasijski palitołah Andranik Mihranian.
Jon prapanavaŭ nam adroźnivać Hitlera da 1 vieraśnia 1939 h. i Hitlera paśla pačatku Druhoj suśvietnaj vajny. Byccam u toj, davajennaj, Hiermanii nie było nacyzmu, teroru, byccam z taje Hiermanii nie było masavaj emihracyi…
Tut važna adznačyć, što siabar biełaruskaj kultury Ihar Dziadkoŭ nie tolki adčuvaŭ, ale i razumieŭ usiu niebiaśpieku nacyzmu dla Rasii jašče na samym pačatku harbačoŭskaj pierabudovy. Praz dva hady paśla mienskaj navukovaj kanfierencyi «Sučasnyja prablemy vajennaj prozy», 19 krasavika 1985 h., jon pisaŭ mnie: «U Maskvie vyśviatlajuć, chto za kaho «maskaviciejšy» (nie viedaju, jak utvaryć adpaviednuju formu ad słova «ruski»). Z majho hledzišča, heta małaplonny zaniatak. I ad samych «maskavitych» (svajoj hardyniaj, pychaj i da t.p.) ja dabra nie čakaju. I nichto nikoli jaho nie čakaŭ — va ŭsie časy».
***
Ihar Dziadkoŭ (1934, Smalensk — 1994, Maskva) — rasijski litaraturny krytyk. Doŭhi čas žyŭ u Kastramie, pracavaŭ u haziecie «Sieviernaja pravda», ad 1987 byŭ palityčnym ahladalnikam časopisa «Kommunist» (Maskva). Aŭtar knih pra tvorčaść Vasila Bykava i Siarhieja Załyhina, pisaŭ pra tvory Viktara Astafjeva, Juryja Tryfanava.
«Kali ciapier chierova, značyć, heta jašče nie kaniec». Pahutaryli z epatažnym «śviatarom XXI stahodździa», pra jakoha nie było čuvać piać hadoŭ paśla aryštu
Kamientary