Zianon Paźniak tłumačyć, čamu na vybarach 1994 hodu pavinien byŭ pieramahčy lidar BNF, jakim čynam na ich vynik paŭpłyvali falsifikacyi i čamu Biełarusi siońnia patrebnaja parłamienckaja respublika.
U čarhovym interviju z seryi «Kandydaty prezydenckich navuk» — kandydat na pieršych prezydenckich vybarach u 1994 hodzie Zianon Paźniak. Tahačasny staršynia BNF u pieršym tury hałasavańnia, pavodle aficyjnych dadzienych, nabraŭ 12,8% hałasoŭ, zaniaŭšy treciaje miesca paśla Alaksandra Łukašenki i Viačasłava Kiebiča, jakija vyjšli ŭ druhi tur.
— Jak vy ciapier aceńvajecie pieršyja ŭ Biełarusi prezydenckija vybary 1994 hodu, u jakich vy brali ŭdzieł? Ci možna ich nazvać demakratyčnymi i spraviadlivymi?
— Farmalna i na pieršy pohlad vybary vyhladali demakratyčnymi. Ale pa sutnaści byli hrubyja parušeńni z boku namenklaturnaj ułady ŭ vybarčaj kampanii, u hałasavańni i padliku hałasoŭ (falsyfikacyi). Heta paŭpłyvała na vynik vybaraŭ. Vynik musiŭ być inšym. Vybarčaja kampanija i ahitacyja była tady skaročana da dvaccaci dzion. Heta nam (Frontu) na škodu.
U toj čas frontaŭskija naziralniki byli praktyčna na ŭsich učastkach hałasavańnia. My viedali pryblizny vynik pieršaha turu hałasavańnia. Na pieršym miescy Łukašenka, na druhim Paźniak (pryblizna 22–23 adsotki), na trecim Šuškievič, na čaćviertym Kiebič. Potym u vyniku padtasoŭki na druhim miescy zrabili Kiebiča. Technalohija falsyfikacyjaŭ raskryłasia paźniej. Takim čynam, realna hetyja vybary nie byli demakratyčnymi. Ale ŭ tych abstavinach ciažka heta było dakazać, kali dziejničaŭ uradava-kahebiscki tandem, jaki kantralavaŭ usie struktury ŭłady, a čas vybarčaj kampanii byŭ minimalny.
Łukašysty i roznaja «šušara», jakaja tady tajna i jaŭna vystupała suprać Frontu, uvieś čas na roznyja łady paŭtarajuć, što vybary tady «byli demakratyčnyja» (ichny lamant zrazumieły). Nie byli tyja vybary demakratyčnymi. Biełarusaŭ pad zvon i hałas manipulacyjnaj prapahandy sprytna i nachabna abłapošyli. Dy tak, što niekatoryja i pa siońnia taho nie razumiejuć.
— Ci moh vynik tych vybaraŭ być inšym? Ci byŭ u vas asabista šaniec pieramahčy?
— Vynik vybaraŭ pavinien byŭ być inšym. Vychad staršyni Frontu ŭ druhi tur hałasavańnia pakidaŭ mała šansaŭ Łukašenku, jaki nia mieŭ mocnaj kamandy i prahramy ŭłady i ŭsiu kampaniju budavaŭ na krytycy Kiebiča i jahonaha ŭradu.
Adsutnaść Kiebiča ŭ supiernikach zvodziła ŭsiu prapahandu i vybarčuju kampaniju Łukašenki na nul. Jamu nie było b pra što havaryć suprać staršyni BNF, bo abjekt krytyki ŭ nas byŭ ahulny, a pazytyŭnaj prahramy Łukašenka nia mieŭ. Ale, akramia ŭsiaho, u mianie była mahutnaja frontaŭskaja Prahrama ŭłady i raźvićcia Biełarusi pa ŭsich kirunkach i hatovy Cienievy ŭrad, składzieny z elity biełaruskaj nacyi.
U hetaj sytuacyi Łukašenku byŭ by kaniec. My b jaho rasplaskali, i ź im stałasia b histeryka (ja jaho viedaju). Značnaja častka elektaratu Łukašenki «pasypałasia» b. Mnie hety elektarat znajomy. Da tak zvanaha «antykarupcyjnaha» dakładu heta byŭ moj elektarat, padrychtavany Frontam.
Ale toje jakraz dobra razumieli i tandem (Kiebič i Łukašenka), i Maskva, i KHB, i Łubianka. Tamu Kiebiča z čaćviertaha miesca padniali na druhoje, a mianie z druhoha apuścili na treciaje. Sytuacyja była tady takaja (zakanadaŭstva nia dziejničała), što vybić hety falsyfikat možna było b tolki z aporaj na šyroki pratestny ruch. Musili b być masavyja pratestnyja vystupy. Ale revalucyjnych abstavinaŭ nie isnavała. Hramadztva było raskołataje, i balšynia była ŭčadzieŭšy ad papulizmu, ale kantralavałasia ŭładaj i jaje orhanami.
Hetaj manipulacyjaj (z vynikami pieršaha turu) hulnia ŭłady, jak kažuć, «była zroblena». Antyfrontaŭski tandem zastaŭsia adzin sam z saboj.
Tyja vybary adbyvalisia na fonie palityčnaj niavopytnaści hramadztva. Usia kampanija tandema Kiebič-Łukašenka (paŭtarusia) całkam kantralavałasia Łubiankaj i KHB. Na ahitacyju i dziejańni suprać BNF byli kinutyja cełyja adździeły ahientury, šyroka ŭžyvalisia technalohii raspaŭsiudžvańnia čutak i navat podkupu demakratyčnaha asiarodździa (vystup papa Radamyślskaha).
Usia mašyna specsłužbaŭ i namenklaturnaj ułady pracavała suprać kandydata BNF. Pra heta i pra sumiesnuju ŭ hetym pracu z Łukašenkam suprać kandydata Frontu napisaŭ potym u svaich uspaminach Viačasłaŭ Kiebič (premjer-ministar uradu i staršy aficer KHB). Kiebič va ŭspaminach padkreśliŭ, darečy, što hałoŭnaja zadača jaho i Łukašenki była ŭ tym, kab nie dapuścić da ŭłady BNF. Heta im udałosia zrabić, i va ŭspaminach Kiebič adznačyŭ, što jašče nieviadoma, čyj układ u tuju antyfrontaŭskuju spravu, jaho ci Łukašenki, byŭ «viesomieje».
Tut navat detali byli cikavyja. Naprykład, padstava i ŭvod vialikaha druha Kamitetu Dziaržbiaśpieki Šuškieviča ŭ vybarčuju kampaniju — pa prapanovie inšaha statysta hetaj spravy Mikoły Statkieviča. Pa zadumie, Šuškievič pavinien byŭ zabrać u kandydata Frontu častku hałasoŭ. Častku hałasoŭ jon sapraŭdy zabraŭ, ale zaduma pravaliłasia, i ŭładzie Kiebiča spatrebiłasia falsyfikacyja, kab vyklučyć mianie z druhoha turu hałasavańnia.
Byŭ jašče adzin momant u toj pjanaj kiebičaŭskaj ułady i heboŭskaha tandema (pra heta ja daviedaŭsia nia ŭ Miensku). U vypadku majoj pieramohi na vybarach pavinna była adbycca likvidacyja asoby. (Na heta jany zdolnyja ŭsie.) Ja viedaŭ pra toje (i adnosiŭsia da źviestak surjozna), i tamu paśla majoj pieramohi na vybarach hetyja pany nie paśpieli b nikudy ŭciačy i navat rypnucca. Likvidacyja nie ŭdałasia b. Chaj ličać, što im usim pašancavała dvojčy.
— Padčas toj kampanii vy pasprabavali padkarektavać svoj imidž jak lidera BNF, jaki byŭ sfarmavany ŭ mnohich biełarusaŭ dziakujučy namahańniam aficyjnaj presy. Ci było heta nieabchodna? Ci dapuściła vaša kamanda jakija-niebudź stratehičnyja pamyłki padčas prezydenckaj kampanii?
— Stratehičnych pamyłak nie było. Dyj nie mahło być u toj sytuacyi, jakaja była vyznačanaja i nieskładanaja: z adnaho boku BNF, ź inšaha — tandem Kiebič-Łukašenka i ŭsie astatnija, plus raskołataje dezynfarmavanaje hramadztva pad kantrolem ułady i specsłužbaŭ.
Što datyčyć źmieny imidžu, to škody ŭ hetym nie było. Ale dumaju što kłopat byŭ absalutna nie patrebny.
Kamunisty stvaryli mnie imidž žorstkaha, nieprymirymaha palityka, jaki nia jdzie na kampramisy, nie ŭśmichajecca, budzie kamunistaŭ «rasstrelvać» i «viešać». Maja kamanda prapanavała mnie pakazać vobraz bližej da realnaści — prostaha, adkrytaha, aktyŭnaha ŭ žyćciovym asiarodździ čałavieka, u šapačcy-kiepačcy, uśmichajecca z kabietami i h. d. U pryncypie — heta ŭsio majo, ale ciapier by ja trymaŭsia vobrazu, jaki stvaryli mnie kamunisty. Žyćcio paćvierdziła, što ŭ našaj palitycy heta dobry vobraz. Pry mnie roznyja savieckija źniščalniki Biełarusi, biełaruskaj movy, biełaruskaj škoły, hetakija kamunisty-kalakiny ŭ demakratach nia hojsali b i nie chadzili b. Ja viedaju ichniuju «demakratyju». Chaj jany taksama ličać, što im pašancavała. Zrešty, jašče šmat što napieradzie.
— Ci varta demakratyčnym i apazycyjnym siłam udzielničać u prezydenckaj vybarčaj kampanii 2015 hodu?
— Demakratyčnyja i apazycyjnyja siły (u pieršuju čarhu heta naša narodnaja partyja KCHP-BNF) u režymnych vybarčych spektaklach nia ŭdzielničajuć. Toje, što nielha ŭdzielničać u vybarach tam, dzie vybaraŭ niama, heta ŭžo navat maskoŭcy (A. Piantkoŭski) zrazumieli paśla piatnaccaci hadoŭ našych tłumačeńniaŭ.
Tym časam u imitacyi vybaraŭ, jakija pravodzić uładnaja mafija, zaŭsiody buduć udzielničać padstaŭnyja asoby i padstaŭnyja struktury pad vyhladam «demakrataŭ» i «apazycyi». Heta ahienturna apłočanaja publika — pra krytyku-palityku dy durackija idei tut tolki havorać. Hrošy kančajucca — i Papandopuły raźbiahajucca. Pry najaŭnaści takoj aperetačnaj «supraćvahi» — satrap spakojny. CVK tym časam usurjoz razhladaje čarhovaje pytańnie: rehistravać ci nie rehistravać kandydatam na prezydenta štatnaha mienskaha paŭvarjata, jaki ŭjaviŭ siabie «hrafam» (dobra jašče, što nie «Napaleonam Banapartam»).
— Kali ŭdzielničać u vybarach nia treba, to jaki varyjant hramadzianskaha čynu varta ciapier pravodzić?
— Varyjant paralelnaha hramadztva i alternatyŭnaj siły. Abaviazkovyja elementy: bajkot usich režymnych inicyjatyvaŭ i praktykaŭ ułady. Nie chadzić na mierapryjemstvy ŭłady, nie rabić dziela jaje, nia słuchać, nia ŭdzielničać, nie pytać, nie prasić, nie bajacca. Abaviazkovyja dziejańni: nacyjanalna-kulturnaja i infarmacyjnaja aśvieta, salidarnaść ludziej, dapamoha svaim, uzajemadapamoha.
Heta jość metad padrychtoŭki hramadztva da pieramienaŭ va ŭmovach akupacyjnaha režymu i biezzakońnia.
Pamiatajma, što my lićviny-biełarusy — spadkajemcy Vialikaha Kniastva Litoŭskaha i vialikaj kultury, jakoj viečna pahražaje z uschodu maskoŭskaja Arda. Pamiatajma, što my farpost Eŭropy pierad Ardoj.
Dla nacyjanalnaha adradžeńnia i pieramienaŭ nieabchodnaje asiarodździe pieramienaŭ. Treba stvarać takoje asiarodździe. Tut pavinna być metadyčnaja, achviarnaja, pastajannaja praca patryjotaŭ i hramadzkich entuzijastaŭ. Metodyka i źmiest — viadomyja.
Hetkaj spravaj nia buduć zajmacca padstaŭnyja ludzi i struktury, hrantasmoki i ŭsia kalapalityčnaja pseŭdaapazycyjnaja šantrapa. Jany ŭdzielničajuć u tych prajektach (naprykład, imitacyja vybaraŭ), jakija apłočanyja režymam albo levaliberalnym zamiežžam i ŭ intaresach hetaha režymu albo zamiežža.
— U jakoj formie mohuć adbycca źmieny ŭ Biełarusi? Kali ciapierašni režym niemahčyma źmianić šlacham vybaraŭ, to jakim šlacham?
— Formy mohuć być lubyja, viadomyja ŭ našaj historyi i ŭ našaj baraćbie. Režymu nie abaviazkova pra heta viedać.
— Ci patrebnaja Biełarusi mocnaja prezydenckaja ŭłada, albo lepš mieć parlamenckuju respubliku?
— Lepš parlamenckuju respubliku z abaviazkova (i ŭ hetych abstavinach — pryncypova) vialikim parlamentam (330–340 deputataŭ i bolš), vybranym pavodle mažarytarna-praparcyjnaha pryncypu. Vykanaŭčaja ŭłada — u premjer-ministra, jaki pryznačajecca parlamentam.
Prezydent napačatku moža vybiracca ŭ parlamencie. Jon hałava dziaržavy z abmiežavanymi paŭnamoctvami. U perspektyvie (paśla stabilizacyi) prezydent moža vybiracca narodam i atrymać dadatkovyja funkcyi.
Adnačasna musić adbycca reforma sudovaj systemy, pieraasensavana funkcyja prakuratury, orhanaŭ kantrolu i śledztva.
Try haliny ŭłady pavinny być zharmanizavanyja tak, kab dziaržava, abapiertaja na zakon i zakonapasłuchmianych hramadzian, aŭtamatyčna funkcyjanavała i aŭtamatyčna raźvivałasia, niezaležna ad subjektyŭnych čyńnikaŭ ułady. Tak pavinna być, i ŭ budučyni tak budzie.
