U miežach čałaviečaha žyćcia — ci navat u žyćci niekalkich pakaleńniaŭ — isnujuć svojeasablivyja punkty adliku, jakija dzielać śviet na «da» i «paśla». Zvyčajna heta niejkaje ŭsieahulnaje uzrušeńnie, viadomaje i zrazumiełaje kožnamu. Možna skazać: da revalucyi, da vajny, da razvału SSSR… Paśla Druhoj suśvietnaj minuła bolš za 70 hadoŭ, a my, dzieci i ŭnuki paślavajennaha pakaleńnia, kažam: jašče da vajny, i razumiejem, pra što havorka.
Byli takija punkty adliku i ŭ našych prodkaŭ. Na ich možna natrapić u aktavych knihach. Padobnyja «zasiečki» na časie kažuć bolš za suchija daty, i ty łoviš siabie na dumcy, što ŭžo značna lepš razumieješ toje kankretnaje pakaleńnie i ich naščadkaŭ. Razumieješ: jakaja padzieja adyhrała hałoŭnuju (časta fatalnuju) rolu ŭ žyćci hetych ludziej.
Dvaccać hadoŭ rabstva
16 vieraśnia 1680 hoda. Zasiadaje Mienski mahistrat — orhan samakiravańnia. Zhodna z Mahdeburhskim pravam, mienskija miaščanie sami vybirali tych, chto budzie kiravać horadam: burmistraŭ, łaŭnikaŭ. Idzie rucinnaja praca, u aktavyja knihi mahistrata ŭnosicca zvyčajnaja kupčaja krepaść:
«…pierad nami Tamašom Janam Rukjanskim lentvojtam, …Paŭłam Alisievičam Filipovičam, burmistram, …ratmanami i łaŭnikami… źjaviłasia asabista mienskaja miaščanka Hanna z Salcevičaŭ u zamužžy Stanisłavava Narcišeŭskaja i viačysta prodažny zapis … panu mienskamu burmistru Janu Fursu Ułasaviču vydadzieny, asabistym pryznańniem zaćvierdziła, i prasiła toj zapis unieści ŭ knihi Mienskaj haradskoj mahdeburhii».
Viačysta pradažny zapis — heta prodaž na viečnyja časy. U dadzienym vypadku, ździełka na ŭčastak ziamli pad Mienskam u rajonie ciapierašniaj Vieśninki. Pakupnik — mienski burmistr Jan Ułasavič Furs, pradaviec — mienskaja miaščanka Hanna Narcišeŭskaja. Pačatak dakumienta adrazu zadaje tyja samyja časavyja aryjenciry, zrazumiełyja ŭsim zasiadalnikam: «… što za našeściem u 1655 hodzie niepryjaciela maskvicina u horad Miensk».
Forma «maskvicin» ciapier praktyčna nie vykarystoŭvajecca, jana zachavałasia, chiba ŭ proźviščach, vycieśnienaja bolš chadavym varyjantam «maskal». Ale mienavita «maskvicinam» paznačaŭ siabie ŭ knihach drukar Ivan Fiodaraŭ, mienavita tak jon nazvany na nadmahilnym kamieni — heta vyznačeńnie nie mieła abraźlivaha charaktaru i vykarystoŭvałasia nie tolki jak nazva, ale i jak samanazva.
Va ŭtvareńni hetaha słova možna pravieści prostuju paralel: Vialikaje Kniastva Litoŭskaje — lićvin, Vialikaje Kniastva Maskoŭskaje — maskvicin. Pa sutnaści, anałah sučasnaha słova «rasiejec». Ale
ŭźnikła słova tady, kali Rasii jašče nie było, i jano nadoŭha stała vyznačeńniem žycharoŭ susiedniaj dziaržavy na ŭschodzie — čaściej, na žal, nie drukara, a sałdata, ahresara.
Słova «maskvicin» pastupova vyciaśniałasia z užytku, ale jaho vykarystaŭ jašče Adam Mickievič. Naprykład, u paemie «Dziady» naš paet ukłaŭ u vusny viaźnia takija słovy:
Što, budu volny ja? Adkul pryjšła navina?
Chiba ž mahčyma volnym stać dy z łaski maskvicina?
Jany bandyty — zdymuć z ruk i noh kajdany,
Kab dušu zakavać, i stanu ja vyhnańnik.
Ale dla siamji Hanny Narcišeŭskaj, jak i dla dziasiatkaŭ tysiač jaje sučaśnikaŭ i ziemlakoŭ, maskoŭskaje našeście skončyłasia mienavita rabstvam.
Nie «dušeŭnym», jak u Mickieviča, a samym naturalnym: «Ja z mužam maim panam Stanisłavam Narcišeŭskim i ź dziećmi maimi ŭ Miensku byli ŭziatyja ŭ pałon maskoŭskim vojskam, i adpraŭlenyja byli razam z pałonnymi za Stalicu, dzie paciarpieli muž i dzieci maje, jakija ŭ ciažkaj niavoli pamierli. A ja, zastaŭšysia žyvaja, praz 20 hadoŭ znachodziłasia ŭ niavoli».
Usiaho niekalki radkoŭ z dalokaha XVII stahodździa… A kolki jany kažuć nam pra toje, pra što doŭhi čas i kazać było nielha. «Niepryjaciel maskvicin» napaŭ na Miensk i advioŭ u pałon až za Maskvu, za tysiaču kiłamietraŭ, siamju Narcišeŭskich. U žyvych zastałasia tolki Hanna. 20 hadoŭ jana prabyła ŭ rabstvie, i tolki paśla niejkim čynam, chutčej za ŭsio, sastareŭšy i staŭšy bieskarysnaj ŭ haspadarcy, viarnułasia dadomu.
Los Narcišeŭskich paŭtaryli tysiačy i tysiačy biełaruskich siemjaŭ. Vajna pamiž Vialikimi Kniastvami Litoŭskim i Maskoŭskim 1654—1667 stała adnym z najciažejšych vyprabavańniaŭ za ŭsiu historyju našaj ziamli.
Ludskija straty biełaruskaj ziamli padčas bajavych dziejańniaŭ, raźni ŭ haradach, jakija advažylisia supraciŭlacca, zvodu ŭ pałon, epidemij skłali, pavodle niekatorych padlikaŭ, kala 1,5 młn čałaviek.
Hetaja vajna była nie najezdam z metaj rabavańnia, a sprobaj zaniać usiu našu ziamlu raz i nazaŭždy. Mienavita tady ŭ tytule maskoŭskaha kniazia Alaksieja Michajłaviča źjaviŭsia dadatak «Haspadar, Car i Vialiki kniaź usiaje Vialikaja i Małyja i Biełyja Rasii Samadzieržac, smalenski, litoŭski, haspadar i vialiki kniaź połacki, viciebski i mścisłaŭski». Toj pretenzii na Biełaruś maskoŭcy ŭžo nie adraklisia.
Mienavita toje našeście skončyłasia padpisańniem u 1667 Andrusaŭskaha pieramirja, pavodle jakoha Reč Paspalitaja straciła vielizarnyja terytoryi na ŭschodzie: Smalenščynu, Branščynu, Čarnihaŭščynu, levabiarežnuju Ukrainu, Kijeŭ…
Maskoŭskaje vojska XVII st. Sučasny malunak.
Vajna biaźlitasna prakaciłasia pa siamji Narcišeŭskich, i Hanna Narcišeŭskaja, jakaja śviedčyła ŭ Mienskim mahistracie pra žudasnyja vyprabavańni, mahła być peŭnaja: jaje zrazumiejuć.
Nichto ŭžo nie čakaŭ, što choć chtości z hetaj siamji vierniecca na radzimu. Siabry i svajaki daŭno padzialili majomaść Narcišeŭskich, i Hańnie davodziłasia praz sudy viartać jaje.
Za toj čas, što siamja była ŭ pałonie, śviedčyła Narcišeŭskaja, «usio, što naležała mnie ŭ Miensku, siabry maje i svajaki ŭ staronnija ruki addali, i sami pamierli. Tamu, kali ja vyzvaliłasia z pałonu, i viarnułasia ŭ Miensk …ledźvie adzin sienakos ŭ Krupcy… jaki ciapier znachodzicca va ŭłasnaści Jeŭdakii Dzivovičaŭny Janavaj Kastravickaj, adšukała. Jaho ja ŭ paradku zakonnaj spadčyny pa niabožčyku dziadźku maim Ivanu Radoškoŭku adsudziła. A ciapier, znachodziačysia ŭ vialikaj biednaści, i nie majučy čym prakarmicca, majučy patrebu vielmi ŭ hrošach, tuju sienakosnuju ziamlu ŭ Krupcy… z dobraj majoj voli panu burmistru Mienska Ivanu Fursu Ułasaviču na viečnyja časy za atrymanyja mnoj u najaŭnaści hrošy 12 kop litoŭskich jamu samomu i spadkajemcam jaho pradała…»
Budziem spadziavacca, što staraść Hanny Narcišeŭskaj, zabiaśpiečanaja srodkami ad prodažu ziamli, była choć trochi lahčejšaj za maładość.
Adznačym, jak pracavała tady prava — navat u našy časy čałavieku, jaki raptam źjaviŭsia ź niabytu praz 20 hadoŭ, naŭrad ci ŭdałosia b viarnuć sabie choć niešta z byłoj majomaści.
Vodapadzieł
Los Hanny Narcišeŭskaj — mały epizod vielizarnaj trahiedyi našych prodkaŭ. Apisańni žudasnych karcin spustašeńnia Mienska paŭtarajucca z dakumienta ŭ dakumient. Pryčym u haspadarčych abo majomasnych papierach, dzie nie moža być nijakaj «rusafobii».
Toje, što maskoŭskaja ahresija stała svojeasablivym časavym vodapadziełam, paćviardžaje mnostva dakumientaŭ.
My znachodzim ich navat siarod anałahičnych kupčych na ziamlu vakoł toj ža Vieśninki. Tak, užo viadomy nam pa artykule «Historyja Masiukoŭščyny: ziamla biełarusa-tataryna Musy Abrahimaviča Sialickaha» Alaksandr Sialicki ŭ 1745 hodzie takim čynam apisvaje historyju svajho ziamielnaha vałodańnia, jaki staŭ paśla Masiukoŭščynaj: «Ja Alaksandr Sialicki Abrahimavič, tataryn Mienskaha vajavodstva, vydaŭ hetuju kupčuju krepaść u tym, što ja, majučy viadomuju ziamlu … na adlehłaści adnu milu ad Mienska va ŭročyščy Kołodziežy vosiem vałok za mohiłkami tatarskimi starymi ź lesam, ciapier spustošanymi, ź sienažaciami, zaraśnikami i vornymi palami, ciapier zarosłymi, na jakoj ziamli dzied moj Abraham Hielijašavič pierad uvarvańniem maskoŭskim (Inkursjo Moskiewską) pabudavaŭ falvarak… »
U nastupnym dakumiencie čytajem: «Što ž tyčycca młyna i sažałki, što znachodziacca na rečcy Krupcy, i sienakosaŭ, jakija abapał rečki Krupca lažać. Pakolki tyja sienakosy… jašče da ŭvarvańnia maskoŭskich vojskaŭ naležali roznym ułaśnikam, …a potym Vojciech Bankoŭski abodva sienakosy nabyŭ i, majučy abodva bierahi rečki Krupca, papiarovy zavod i młyn pačaŭ budavać, a za ŭvarvańniem maskoŭskich vojskaŭ nie skončyŭšy budaŭnictva, pakinuŭšy tolki dačku Darotu Bankoŭskuju, u małaletnaści skončyŭ žyćcio».
Jašče adny płany, razburanyja maskoŭskim uvarvańniem, jašče adno žyćcio, abarvanaje ŭ maładości, jašče adna sirata…
«Dziela viečnaj za toje pamiaci»
Navat u dakumientach, składzienych bolš čym praz stahodździe, zachoŭvałasia pamiać pra razburalnaje maskoŭskaje našeście.
Tak, u kupčaj krepaści 1774 h. na ŭčastak ziamli, raźmieščany tut ža — pablizu Vieśninki — zadadzieny tyja ž časavyja aryjenciry: «Jašče da 1655 hoda, za nadychodam niaščasnaj maskoŭskaj vajny». Muž i žonka Ivan Skvarkoŭski i Kryścina z Alisievičaŭ, pa pieršym šlubie Fursava, i jaje dzieci ad pieršaha šlubu Matevuš i Ivan pradavali ziamlu panu mazyrskamu haradničamu Samuiłu Jalenskamu.
Dakumient źmiaščaje fakty, jakija, kali b my nie zhadali vyšej hod składańnia, možna było b paličyć apisańniem našaj ziamli paśla druhoj suśvietnaj vajny:
«Pravincyi Vialikaha Kniastva Litoŭskaha i harady, što ŭ ich znachodziacca, varožym vojskam całkam razrabavanyja i amal va ŭłasnych papiališčach źnikli; u takim usieahulnym spustašeńni pravy, volnaści i pryvilei, polskimi karalami miestu Mienskamu nadadzienyja… nieščaślivym vypadkam byli źniščanyja…»
VKŁ lažała ŭ ruinach i papiališčach. Akramia vielizarnych ludskich i materyjalnych strat hetaja vajna skončyłasia dla našych prodkaŭ i vializnymi stratami dakumientalnaj spadčyny. I siońnia heta nie dazvalaje nam paŭnavarta aśviatlić mnohija staronki našaj historyi, a tady heta mieła i vialikaje praktyčnaje značeńnie.
Horad Miensk apynuŭsia biez dakumientaŭ, u statusie hłuchoha chutara. Jak vieści handal? Jak paradkavać ułasnaść? I voś tady za adnaŭleńnie źnikłych u połymi vajny pryvilejaŭ uziaŭsia mienski burmistr Ivan Furs.
«…kali pačali źbiracca na papiališčy haradskija, tady pradzied naš Fursaŭ, mienski burmistr Ivan Ułasavič Furs, na pierakanaŭčuju prośbu čalcoŭ mahistrata dla chadajničańnia ab kanfirmacyi pravoŭ i pryvilejaŭ… dla atrymańnia volnaściaŭ… i novych dla miesta Mienskaha pryvilejaŭ značnyja mieŭ vytraty. …pa hetaj spravie i na inšyja haradskija patreby pa prośbie čalcoŭ mahistrata z ułasnaj kišeni vydatkavaŭ… 854 złotych, jakija toj ža pradzied naš Ivan Ułasavič Furs, padaryŭ horadu dziela zdabyćcia dzieciam svaim viečnaj za toje pamiaci.
Takim čynam, mienski burmistr biare na siabie kłopaty pa adnaŭleńni haradskich dakumientaŭ i robić heta za košt svaich srodkaŭ, adzina dziela viečnaj za toje dobraj pamiaci. Svaju misiju jon paśpiachova vykanaŭ, ale naščadki apynulisia mienš udziačnymi, i siońnia dobryja spravy hetaha čałavieka zabytyja.
Dziasiatki vulic sučasnaha Minska nazvanyja imionami čužych «hierojaŭ», jakija ničoha dobraha nie zrabili dla našaj krainy i horada, a imiony sapraŭdnych hramadzian i haradžan adyšli ŭ niabyt. Imiem burmistra Ivana Fursa varta nazvać adnu z vulic u novych rajonach pablizu Masiukoŭščyny — tam ža niekali była jaho ziamla.
Jak rujnavańnie stała «viartańniem»
Zrešty, častka vydatkaŭ Fursa była kampiensavanaja jašče pry jaho žyćci: «Miž tym horad, tady razrabavany, i, na ruinach znoŭ budujučysia, pry roznych vytratach svaich, nie majučy čym i tych 230 čyrvonych pradziedu našamu vypłacić, pa supolnaj radzie… viadomy ŭčastak ratušnaj ziamli, pustoj, lesam zarosłaj, z rečkaj Krupcom tamu ž pradziedu našamu prapanavaŭ addać u zakład… na šeść hod ad 1669 hoda…»
Spustošany vajnoj Miensk nie zmoh i praz šeść hadoŭ vykupić zakładzienuju ziamlu, i heta časovaje karystańnie učastkam, raźmieščanym u rajonie Vieśninki, raściahnułasia na stahodździ.
Učastak nieadnarazova mianiaŭ ułaśnikaŭ, i voś amal praz 200 hadoŭ, ŭ 1855-m čarhovy ŭłaśnik, pamieščyk Minskaha pavieta adstaŭny kapitan rasijskich vojskaŭ Alaksandr Ivanaŭ syn Dareŭski-Viaryha sutyknuŭsia z prablemami: horad raptam uspomniŭ, što hetaja ziamla nie była pradadzienaja, a addadzienaja u zakład na čas: «Ivan Furs, a potym jaho pierajemniki, uziaŭšy ŭ kiravańnie zakładzienuju ziamlu, pustuju, zarosłuju, rasčyścili takuju, uhnaili, u mnohich miescach zabudavali tak, kab jana mahła prynosić karyść i prybytak, čaho raniej nie było, ale horad nie tolki ŭ akreślenyja ŭ ździełcy, ale ciaham amal 200 hadoŭ zakładzienaj ziamli nie vykupiŭ i jak zaniatych hrošaj, tak i vytračanych na rasčystku, uhnajeńnie i zabudovu hrošaj nie vypłaciŭ, a nasuprać taho da 1780 hoda, samavolna i hvałtam adabraŭ zakładzienuju ziamlu ad votčyńnikaŭ majontka Vieśninki i jašče spadčynnaj taho majontka častku ziamli, addaŭ roznym asobam va ŭtrymańnie, ab čym znachodziacca pad spravaj dokazy i skarhi votčyńnikaŭ; narešcie, za viartańniem Zachodniaha kraja da Rasii, adnaviłasia sprava pra hetu sprečku…»
Historyja majontka Vieśninki — tema dla asobnaha artykuła. Ale
varta źviarnuć uvahu, jak źmianiłasia leksika ŭłaśnikaŭ hetaj ziamli. Kali 200 hadoŭ tamu Hanna Narcišeŭskaja, Alaksandr Sialicki, Ivan Furs i inšyja mienčuki pisali pra žudasnyja niaščaści i spustašeńnie, pryniesienyja maskoŭskimi vojskami Miensku i Vialikamu Kniastvu Litoŭskamu, a ich naščadak Viaryha (z prysvojenym prydomkam Dareŭski) biez zhryzot sumleńnia nazyvaje našu ziamlu «Zachodnim krajem », a anieksiju — «viartańniem».
Ciažka skazać, jakimi mifami naščadki maskvicinaŭ abhruntavali svajo prava vałodańnia našaj ziamloj, bo z histaryčnaha punktu hledžańnia heta nie maje nijakich padstaŭ. Biełaruś da taho «viartańnia» nikoli nie ŭvachodziła ŭ skład Maskoŭskaha kniastva ci Rasii, kali nie brać u raźlik niepraciahłyja pieryjady akupacyi padčas šmatlikich vojnaŭ. Ale «historyju pišuć pieramožcy», i pišuć jany jaje mienavita takim čynam, kab zavajavanyja narody zabyvali svaju sapraŭdnuju historyju i byli ŭdziačnyja akupantam za «vyzvaleńnie».
Prajšło 200 hadoŭ paśla źniščeńnia VKŁ, i naščadki tych, chto cudam vyžyŭ paśla maskoŭskich našeściaŭ, chto viarnuŭsia z pałonu, chto zastaŭsia sirotami, upeŭniena pramaŭlajuć bluźnierskuju frazu: «My zaŭsiody byli razam»…
* * *
Źmicier Drozd — historyk-archivist, aŭtar knih «Ziemleŭłaśniki Minskaj hubierni 1861—1900», «Ziemleŭłaśniki Minskaj hubierni 1900—1917». Paśla Płoščy-2010 byŭ asudžany za ŭdzieł u «masavych biesparadkach» na try hady kałonii ŭzmocnienaha režymu. Vyjšaŭ na volu ŭ žniŭni 2011.
