«Užo katoruju hadzinu jon lažaŭ na dachoŭcy, uzirajučysia ŭ biezdań zornaha nieba, zabyŭšysia na choład. Sam-nasam z cełym Suśvietam.
Kolišnija dumki, pieražyvańni, pačućci, žadańni, ułasny dośvied, čužyja viedy i naviazanyja kaštoŭnaści adyšli ŭ niabyt. Jaho nie isnavała. Jon jość bieśśmiarotny. Zastavałasia tolki pamierci. Spačatku viarnułasia ŭśmieška, u kutočkach jakoj schavałasia Viedańnie. Jano pryjšło ź niaŭłoŭnaha sumiežža zorak i akalajučaj ich čerani, potym viarnuŭsia i Jon (?).
Pieratrus daŭno skončyŭsia, u pakoi panavała cišynia i zamiest raniejšaha biezupynnaha ruchu dumak źjaviŭsia ŭśviadomleny spakoj upeŭnienaści».
Hety ŭryvak z majoj apovieści «Na vyšyniu našych mahił» — sproba dać tłumačeńnie dumkam Kanstancina Kalinoŭskaha, jaki śviadoma imknuŭsia stać lehiendaj dla naroda, navat imia jakoha pierastała da taho času być jaho ŭłasnaściu.
Siastra Marysi Jamant, jaho naračonaj, Ludvika Radzievič pakinuła nam uzhadku pra nievialički epizod, jaki zdaryŭsia naprykancy listapada 1863 hoda. Tady žandarmy vyjšli na kanśpiratyŭnuju paŭstanckuju kvateru na Zarečnaj vulicy Vilni, akružanuju sałdatami i palicyjaj. Ale ŭ apošniaje imhnieńnie Kalinoŭski ściudzionaj pieradśniežańskaj nočču ŭ adnoj bialiźnie vyśliznuŭ u akienca i, pakul doŭžyŭsia pieratrus, pralažaŭ uvieś čas na dachu: «Tolki takaja maralnaja i fizičnaja siła, jak u jaho, zdoleła vytrymać hetaje strašennaje vyprabavańnie».
Jon nie paddaŭsia spakusie vypravicca na emihracyju navat tady, kali adna za adnoj pastupali viestki pra straty najlepšych jaho siabroŭ: spačatku pryznačanaha im načalnikam Kovienskaha vajavodstva ksiandza Antona Mackieviča, paviešanaha na muraŭjoŭskaj šybienicy 16 śniežnia ŭ Koŭnie, a zatym i aryštavanych najlepšych siabroŭ Ihnata Zdanoviča i Cita Daleŭskaha, na paviešańniach jakich jon prysutničaŭ 21 i 30 śniežnia. Jamu zastavałasia prabyć na voli ŭsiaho miesiac, z apošnich sił padtrymlivajučy zhasłaje połymia paŭstańnia, pakul, narešcie, u noč na 29 studzienia 1864 hoda jon nie byŭ aryštavany pad imiem Ihnacija Vitaženca ŭ Śviatajanskich murach sa źničkaju ŭ rukach. Jamu zdradziŭ Vitold Parfijanovič, jaki ŭvajšoŭ u historyju, pakinuŭšy ŭ svaich pakazańniach parol paŭstancaŭ:
—Kaho lubiš? — Lublu Biełaruś! — Tak uzajemna!
Vytrymka z pratakoła dopytu V.Parfijanoviča, u jakim zhadvajecca parol paŭstancaŭ: «Kaho lubiš?» — «Lublu Biełaruś».
Sam ža Kalinoŭski praź ciotku svajoj naračonaj Jadźvihu Makryckuju pieradaŭ na volu nievialiki arkušyk ź pieradśmiarotnym zapavietam, «kab znaŭ śviet Božy, jak mužyki Biełarusy hladziać na maskaloŭ i paŭstańnie polskaje, čaho jany chočuć i čaho pa svajoj sile dabivacisia buduć». Uvajšoŭ u historyju toj dakumient pad nazvaj «Listy z-pad šybienicy». Adnačasova dla ŭładaŭ Kalinoŭski piša «Tłumačalnuju zapisku», u jakoj zaznačaje: «Ja nie protivnik sčasťja narodnoho, nie protivnik i Rośsii, jeśli ona dobra nam žiełajet, no protivnik tiech biedstvij, kotoryje posiahajut kraj naš niesčastnyj».
Hetymi svaimi sprobami Kalinoŭski pakidaŭ «apošniaje słova», adrasavanaje nie stolki sučaśnikam, kolki naščadkam, jakija kaliści daznajucca na toje, naradžeńniu čaho va ŭłasnaj dušy Kastuś byŭ adnym ź pieršych śviedkaŭ. Jaho zapał padtrymała «pakaleńnie 1863-ha» ŭ asobach kštałtu Franciška Bahuševiča, jakoje stvarała Biełaruś. Błytanaść litaraturnaj spadčyny Kalinoŭskaha, jakaja ŭ vypadku «Mužyckaj praŭdy» źjaŭlajecca kalektyŭnaj pracaju, tłumačycca toj razhublenaściu, jakuju na ŭzroŭni padśviadomaści adčuvaŭ jon, bačačy adroznaść «tutejšaha» nasielnictva ad susiedziaŭ. Kalinoŭski akreśliŭ jaho imiem «biełarusy», pradbačyŭšy našaje adradžeńnie, u imia jakoha prynosiŭ siabie ŭ achviaru: «Horka pakinuć ziamielku rodnuju i ciabie, darahi moj narodzie. Hrudzi zastohnuć, zabalić serca, — ale nie žal zahinuć za tvaju praŭdu».
I jon zahinuŭ z kličam na vusnach «U nas niama dvaran, usie roŭnyja». 26-hadovy junak, u samym roskvicie, jaki śviadoma admaŭlaŭsia ad prostaha žyćcia ŭ imia vyšejšaj mety — «praŭda, svaboda i bahaćcie» ŭłasnaha naroda — biełarusaŭ. Niezdarma jaho sučaśnik polski paŭstaniec Janoŭski nazyvaŭ Kalinoŭskaha «sapraŭdnym apostałam biełaruskaha naroda», a piśmieńnik Uładzimir Karatkievič adznačaŭ, što Kalinoŭskaha možna nazvać biełarusam, uzhadaŭšy tolki adnyja jaho pieradśmiarotnyja słovy, jakija čałaviek nikoli nie napiša na čužynskaj movie. A tolki svajoj.
Adnak siońnia, kali biełaruskaje słova pierastała być admietnym pakazalnikam biełarusa — heta ŭžo nie arhumient. Naadvarot, siońnia jak nikoli mocnyja siły, jakija imknucca sšalmavać śviatoje imia Asoby, pieratvoranaj u simvał zmahańnia našaha naroda, jaki prychodziŭ na dapamohu ŭ samyja składanyja časy najnoŭšaj historyi — mižvajennaha nacyjanalna-vyzvalenčaha ruchu ŭ Zachodniaj Biełarusi, zmahańnia z voraham u Vialikaj Ajčynnaj vajnie.
U 1959 hodzie historyk Hienadź Kisialoŭ pisaŭ: «Razharnicie knihi — heta navat nie sprečka pra Kalinoŭskaha, heta sapraŭdnaja bitva za Kalinoŭskaha». I siońnia, kali ŭ im adčuvajecca patreba jak postaci, jakaja spryčyniłasia da paŭstavańnia niezaležnaj Respubliki Biełaruś, Kalinoŭskaha namahajucca vycisnuć ź biełaruskaha panteona.
Čas biažyć letuciennaj chadoju i za apošnija hady imia Kastusia Kalinoŭskaha pieratvaryłasia ŭ sapraŭdny brend i svojeasablivuju łakmusavuju papieru ŭsprymańnia svajoj identyčnaści. Ale ni ŭ jakim vypadku nielha pierabolšvać z tymi katehoryjami, jakija ŭ časy paŭstańnia mieli zusim inšaje hučańnie, kštałtu «pan» i «maskal».
Kalinoŭski naradziŭsia 2 lutaha (21 studzienia pa starym styli) 1838 hoda. Heta značyć, 179 hadoŭ tamu. U nastupnym hodzie spoŭnicca 180. Ci budzie taja časina znakavaj — zaležyć ad nas užo siońnia, bo asoba Kalinoŭskaha maje značeńnie nie stolki ŭ tym, što jon abjektyŭna zrabiŭ u historyi, kolki ad taho, jak jaho imia ŭvasobiłasia ŭ našaj historyi i stała adnoj z krynicaŭ natchnieńnia dla tysiačaŭ i tysiačaŭ tych, chto stvaraŭ Biełaruś, chto pracuje i pracavaŭ u jaje imia i chto skłaŭ dy hatovy ŭ vypadku patreby skłaści svajo žyćcio ŭ imia Biełarusi.
