Śmiachovič U.M. i inš. Historyja biełaruskaj dziaržaŭnaści ŭ kancy ChVIII — pačatku XXI st. U 2 kn. Kn. 2. — Minsk: Biełarus. navuka, 2012. 654 s.
U 1990-ja hady Instytut historyi Akademii navuk byŭ adnym z najvažniejšych «punktaŭ zborki» tahačasnaha biełaruskaha nacyjatvareńnia. Pad kiraŭnictvam Michaiła Kaściuka i Michasia Biča instytut intensiŭna ŭdzielničaŭ u biełarusizacyi, a potym — u abaronie jejnaj spadčyny.
U 2000-ja hady mnohija z udzielnikaŭ biełarusizacyi pakinuli ci svaje pasady, ci naohuł ścieny ŭstanovy. Šmat pra tahačasnuju atmaśfieru pisaŭ Hienadź Sahanovič. Kab pakazać sutnaść palityki novaha kiraŭnictva instytuta (u 2004-m dyrektaram staŭ Alaksandr Kavalenia), jon užyŭ mietafaru «vajny ź biełaruskaj historyjaj».
Instytut nie źnik, jon praciahvaje pracavać, rehularna vydaje raznastajnyja pracy, ładzić mierapryjemstvy, stvaraje «šeryja zony», u jakich pracujuć i hieroi apošniaj nacyjanalistyčnaj mabilizacyi, i ambitnyja pradstaŭniki novaj hienieracyi.
Paśla 2002 hoda instytut pačaŭ doŭhuju pracu nad tym, kab dapasavać nacyjanalnuju kancepcyju historyi Biełarusi (jana była aformlenaja ŭ 90-ch) da novaha ideałahičnaha zapytu z boku Łukašenki. Praduktam toj raboty byli, miž inšaha, vydańni pa historyi biełaruskaj dziaržaŭnaści. Prestyžnaja, dvuchtamovaja «Historyja biełaruskaj dziaržaŭnaści» vyjšła ŭ 2012 hodzie.
Heta davoli cikavaja kniha, z roznych punktaŭ hledžańnia. Časam jana prapanuje małaviadomyja fakty, časam — śpiecyfičnyja interpretacyi padziej. Pierakazvać jaje całkam nie mieła b sensu, ale možna źviarnuć uvahu na niekatoryja vuzłavyja momanty hetaha apaviadańnia.
Ci nie najbolšuju čułaść aŭtary vyjavili da historyi niezaležnaj Biełarusi. Heta niadziŭna: heta nie tolki ideałahična ŭsio jašče aktualny adcinak času, ale i kulminacyja vyniesienaj u zahałovak knihi prablemy. Kab nadać sens sabranym materyjałam, aŭtary ŭžyvajuć šerah cikavych paniaćciaŭ.
«Hramadzianskaje hramadstva» i pravavaja dziaržava
U saviecki čas historyki nie mieli prablem z tym, jak tłumačyć sabrany imi danyja. Usie adkazy byli padrychtavanyja panujučaj daktrynaj. Sproby vyjści za pradpisanyja miežy — navat datyčna źmiestu, — byli ryzykaj.
Paśla 1991-ha saviecki histaryčny materyjalizm nie źnikaje całkam, ale hublaje raniejšaje stanovišča. Mnohija raniejšyja paniaćci (kłasavaja baraćba, vytvorčyja siły i pradukcyjnyja adnosiny, inš.) byli pieravažna zabytyja. Na ich miesca pryjšli novyja.
Vyniki hetaha možna nazirać i ŭ knizie «Historyja biełaruskaj dziaržaŭnaści».
Jašče ŭ lipieni 1990-ha Biełaruś upieršyniu abviaściła ab namiery pabudavać pravavuju dziaržavu. Aŭtary «Historyi» detalova prasočvajuć, jakija zachady rabilisia dla hetaha.
U krasaviku 1992-ha Viarchoŭny Saviet uchvaliŭ pastanovu «Ab kancepcyi sudova-pravavoj reformy». Siońnia hety prajekt vyhladaje davoli radykalna. Jon praduhledžvaŭ prysiažnych, vybarnyja miravyja sudy, zasnavańnie Śledčaha kamiteta i Słužby nacyjanalnaj biaśpieki, pieraŭtvareńni ŭ MUS i Ministerstvie justycyi.
Usio heta byli źmiastoŭnyja inavacyi. Naprykład, KDB musiŭ nie tolki źmianić svajo adyjoznaje savieckaje najmieńnie. Refarmatary płanavali pazbavić słužbu nieŭłaścivych joj funkcyj: palityčnaha vyšuku, baraćby z arhanizavanaj złačynnaściu.
Ale reforma išła marudna. «Sistema justycyi i jaje asnoŭnaje źviano — sudovaja sistema — jašče daloka nie adpaviadali kryteryjam pravavoj dziaržavy, ahulnapryznanym u śviecie demakratyčnym pryncypam arhanizacyi i dziejnaści pravaachoŭnych orhanaŭ». Dahetul u Biełarusi niama vybarnych miravych sudoŭ ci prysiažnych, dahetul KDB funkcyjanuje tak, jak funkcyjanavaŭ.
Važnaja vysnova, jakaja žyvicca z hetych i niekatorych inšych razvažańniaŭ, prymušaje zadumacca pra adekvatnaść dziejnaj biełaruskaj kanstytucyi. Jana ŭžo ŭ 1994-m vyznačyła Biełaruś jak pravavuju dziaržavu. Ale hetaje paniaćcie abstraktnaje tolki na pieršy pohlad. U sapraŭdnaści za im chavajucca praktyčnyja vykliki i prablemy. Aktualnaść u hetym sensie zachoŭvaje Dekłaracyja 1990 hoda, jakaja źmiaščała pravavuju dziaržaŭnaść u Biełarusi ŭ niapeŭnuju budučyniu.
U knizie dumka ab tym, što Biełaruś jašče nie stała pravavoj dziaržavaj, vykazvajecca pra pieršuju pałovu 1990-ch. Padkreślivajecca adsutnaść padziełu ŭład, naprykład. Ale pra pieryjad paśla 1994 hoda apaviadańnie nabyvaje aptymistyčny kirunak.
Biezumoŭna, heta apałahietyka isnujučaj ułady. Krytykujecca režym prezidencka-parłamienckaj respubliki, ustanoŭleny ŭ 1994-m (jana «choć i zabiaśpiečvała praz suviaź deputataŭ ź miascovymi vybarščykami vysoki ŭzrovień demakratyi, była niežyćciazdolnaja va ŭmovach ekanamičnaha kryzisu»), adznačajecca adsutnaść padstaŭ dla impičmientu ŭ 1996-m i h.d.
Asabliva cikava pry hetym aŭtary abychodziacca z paniaćciem «hramadzianskaje hramadstva» (na dobraj biełaruskaj movie lepš było b kazać «hramadzianskaja supolnaść»). Spačatku jany raźbirajuć zachodniaje ŭjaŭleńnie pra jaho. «Niealibieralnaja teoryja», na ich dumku, pradpisvaje jamu mierkantylnuju metu: «pošuk efiektyŭnaha miechanizmu kantrolu hramadstva za dziejnaściu palityčnaj ułady z metaj abarony pryvatnych intaresaŭ indyvida ŭ ekanamičnym žyćci, inšych śfierach biźniesu».
Adnak, praciahvajuć aŭtary, nidzie takoj hramadzianskaj supolnaści niama. Hety arhumient jany nijak nie ŭdakładniajuć. Takaja stychijnaja aksijoma zručna apraŭdvaje śpiecyfiku biełaruskaj madeli. Praŭda, hetaha apraŭdańnia ŭ knizie niama. Apisańnie nibyta asablivaha biełaruskaha «hramadzianskaha hramadstva» źmiastoŭna ni ŭ čym nie supiarečyć «niealibieralnaj teoryi», jak jana bačycca akademičnym navukoŭcam:
«Hramadzianskaje hramadstva ŭ Biełarusi — heta najpierš nieadjemny elemient sacyjalna-palityčnaj stabilnaści, uliku i raźvićcia ŭsiebakovych intaresaŭ, pravoŭ i svabod čałavieka i hramadzianina, abarony nacyjanalnych intaresaŭ krainy i jaje histaryčnych tradycyj, srodak hramadskaha kantrolu za dziejnaściu ŭsich halin ułady»
Choć, biezumoŭna, možna zaŭvažyć tut niekatoryja biełaruskija asablivaści — užyvańnie takich paniaćciaŭ, jak stabilnaść ci tradycyi (jakija, iznoŭ ža, nijak nie ŭdakładniajucca).
Što značyć biełaruskaja hramadzianskaja supolnaść praktyčna, možna ŭjavić z historyi ŭdziełu Fiederacyi prafsajuzaŭ u vybarach 2001 hoda. Palityzacyja prafsajuzaŭ («pa prykładzie Polščy 1979—1981 hh.») pryviała da taho, što «prafsajuznyja funkcyjaniery nie zajmalisia štodzionnym kłopatam pracoŭnych. Ułada adreahavała apieratyŭna».
Tut dobra vidać, što funkcyi ŭliku i raźvićcia pravoŭ i svabod ci pahatoŭ kantrolu za dziejnaściu ŭłady, jakija nibyta majuć vykonvać FPB, BRSM ci inšyja šmatlikija hramadskija arhanizacyi ŭ Biełarusi, u vypadku nieabchodnaści chutka sastupajuć ćmianamu kłopatu ab pracoŭnych.
Buržuazija i palityčny ŭdzieł
Hramadzianskaja supolnaść — novaje paniaćcie dla biełaruskich historykaŭ, jano nie pachodzić z savieckich hramadaznaŭčych vučeńniaŭ. Inačaj — z buržuazijaj, jakaja była stałym «hierojem» savieckich historykaŭ.
Buržuaziju aŭtary časta staviać pobač z aliharchijaj, ujaŭleńnie ab jakoj skłałasia pieravažna z ukrainskaha i rasiejskaha palityčnaha dośviedu 1990-ch. Voś ža, u Biełarusi aliharchija nie ŭźnikła — dziakujučy palitycy Łukašenki. U vyniku ŭ 2000-ch hadach biełaruski biznes nie ŭdzielničaŭ u palitycy. «Pryčyna hetaha była i ŭ tym, što nakapleńnie kapitału i bahaćcia ŭ pryvatnych rukach u Biełarusi ŭ asnoŭnym idzie šlacham ciažkaj pracy, a nie hanhstarskimi mietadami, ułaścivymi aliharchii inšych krain na naftavych, hazavych i załatanosnych «płantacyjach» Sibiry i Alaski».
Adsutnaść aliharchii aŭtary ceniać i asabliva adznačajuć nastupnaje: «U vyniku ŭ krainie da śniežnia 2010 h. nie nazirałasia ahresiŭnaj apazicyjnaści biełaruskaha kapitału ŭ adnosinach da isnujučaj ułady, što było adnym z faktaraŭ hramadskaj stabilnaści». Hetaje nierastłumačanaje «śniežań 2010» — ci nie adzinaja zhadka vuličnych mabilizacyj, jakija adbylisia ŭ Łukašenkavu epochu.
2010 hod zdajecca aŭtaram naohuł važnym. Jon vyjaviŭ šerah prablem u Biełarusi. Siarod ich, naprykład, «zadača pa vypracoŭcy miechanizma, jaki b dazvoliŭ najbolš efiektyŭna spałučać intaresy biznes-supolnaści jak sacyjalnaj hrupy, hramadstva i dziaržavy».
Ci aznačaje heta, što akademičnyja historyki bačać nieabchodnaść reform? Ni ŭ jakim razie: «biełaruskaja praviačaja elita z histaryčnaha dośviedu (urokaŭ historyi), nazapašanaha ŭ pieryjad pierabudovy, zrabiła ćviorduju vysnovu — lubym radykalnym palityčnym pierabudovam isnujučaj palityčnaj sistemy pavinny papiaredničać pośpiechi ŭ ekanamičnym raźvićci».
Ale buržuazija nie źjaŭlajecca adzinaj hrupaj u biełaruskim hramadstvie. Vyšej užo ŭpaminalisia «pracoŭnyja», intaresy jakich była zaniadbała FPB. Taksama ŭ knizie možna znajści źviestki pra palityčnyja intaresy biurakratyi, fiermieraŭ, kiraŭnikoŭ dziaržaŭnych pradpryjemstvaŭ i inžyniernych rabotnikaŭ («błakitnyja kaŭnieryki»), intelihiencyi («biełyja kaŭnieryki»). Partyjam, jaki pieravažna «raźmiarkoŭvajucca» pamiž hetymi hrupami, nadajecca šmat uvahi.
Naprykład, Sialanskaja partyja baraniła intaresy fiermieraŭ. Partyja pracy i spraviadlivaści (jakaja letaś niespadziavana stała parłamienckaj) uźnikła «dziela abarony intaresaŭ vyšejšaj biurakratyi i kirujučaj elity». Partyjaj «biełych kaŭnierykaŭ» byŭ BNF, arhanizacyjaj «błakitnych kaŭnierykaŭ» — Biełaruski navukova-vytvorčy kanhres. Intaresy «buržuazna-libieralnaha asiarodździa» vyražała Hramadzianskaja partyja i h.d.
Partyi źjaŭlajucca častkaj hramadzianskaj supolnaści, razam z tym jany ŭvasablajuć zusim novy histaryčny dośvied, kantrasna adroźnivajučy savieckuju i postsavieckuju epochi. Dla taho kab asensavać hety dośvied — jaki ŭklučaje, biezumoŭna, nie tolki partyjnaje budaŭnictva, — aŭtary «Historyi» vykarystoŭvajuć niespadziavana zachodni, demakratyčny słoŭnik, choć i supravadžajuć jaho typovymi arhumientami «ideałohii biełaruskaj dziaržavy»:
«Pierachod Biełarusi da demakratyčnych kaštoŭnaściej — palityčnaha ŭdziełu, palityčnaj roŭnaści, pravoŭ čałavieka, pravoŭ mienšaści — taksama pavinien ažyćciaŭlacca šlacham evalucyjnaha raźvićcia palityčnaj kultury i abapiracca na materyjalnyja dasiahnieńni hramadstva, jaho ahulny prahres».
Usio ž taki pavinien.
Niezaležnaść jak praces
Biezumoŭna, centralnuju rolu hraje słova niezaležnaść. Naradžeńnie samastojnaj Biełarusi składaje asnoŭny intares hetaj knihi.
Dla aŭtaraŭ niezaležnaść Biełarusi — zdabytak, a nie «padarunak losu». «Užo da 1990 h. skłalisia abjektyŭnyja i subjektyŭnyja pieradumovy, jakija sadziejničali niepaźbiežnamu ruchu Biełarusi da niezaležnaści». Suvierenizacyja Biełarusi paŭstaje na staronkach knihi jak praces, jaki pačaŭsia ŭ lipieni 1990-ha i skončyŭsia tolki ŭ śniežni 1991-ha.
Adcinki hetaj historyi dobra viadomyja — Dekłaracyja, putč, nadańnie Dekłaracyi statusu kanstytucyjnaha zakona, praktyčnyja zachady ŭvosień (ad hierba i ściaha da pieraparadkavańnia ministerstvaŭ i ŭstanoŭ ad Maskvy da Mienska), śniežańskija padziei i adklikańnie biełaruskich pradstaŭnikoŭ z sajuznych ustanoŭ.
Hety malunak aŭtary dapaŭniajuć novymi siužetami. Naprykład, 21 śniežnia 1990-ha VS BSSR pastanaviŭ stvaryć Nacyjanalny bank Biełarusi. 27 lutaha 1991-ha byŭ pryniaty vielmi cikavy zakon «Ab asnoŭnych pryncypach narodaŭładździa ŭ Biełaruskaj SSR». Hety zakon šmat u čym pradčuvaŭ akt 25 žniŭnia: jon vyznačyŭ pieršynstvo Kanstytucyi BSSR i jaje zakonaŭ, pieravioŭ dziaržaŭnuju majomaść u rasparadžeńnie BSSR.
Ale navat paśla 25 žniŭnia Biełaruś zastavałasia — u peŭnaj stupieni, — častkaj Sajuza. Praces pieraparadkavańnia orhanaŭ dziaržaŭnaj ułady, jaki adbyŭsia ŭ žniŭni-vieraśni 1991-ha, pravodziŭsia jak by z aściarohaj, u luby momant moh być skasavany. Pakazalna, što ŭpaminańni SSSR z zakona ab Saviecie ministraŭ byli vynutyja tolki 10 studzienia 1992-ha. Hety prykład pa-svojmu adlustroŭvaje «jakaść» biełaruskaj niezaležnaści.
Jak častku pracesu suvierenizacyi aŭtary razhladajuć taksama pytańnie ab prezidenctvie. Heta spałučajecca z apałahietykaj CK KPB. Palityčnaje kiraŭnictva BSSR «pradbačyła mahčymaść chutkaha i niekantralujemaha raspadu SSSR», tamu jano ŭžo 10 sakavika 1990 hoda pastanaviła «prapracavać» pytańnie ab uviadzieńni svajoj valuty ŭ Biełarusi, a 20 červienia 1991 hoda zaćvierdziła praz VS zakon ab uviadzieńni pasady prezidenta.
Praŭda, prezidenta tady BSSR nie atrymała. Ideja vybrać jaho adrazu ŭ Viarchoŭnym Saviecie nie znajšła padtrymki, a arhanizacyja vybaraŭ, jak paviedamlajuć aŭtary, adyšła na druhi płan paśla žnivieńskich padziej.
Biełaruskaja madel: biaskoncy pierachodny pieryjad
Narešcie, pa-nad usim hetym łunaje biełaruskaja madel — dasiahnieńnie pracoŭnych pad kiraŭnictvam prezidenta. Možna daviedacca, što siarod pryčyn jahonaj pieramohi ŭ 1994 hodzie byli «jaho dušeŭnaja ciepłynia i sardečnaść, adkrytaść i ščyraść, pryncypovaść i bieskampramisnaść».
Niahledziačy na peŭny deficyt kankretyki ŭ vyznačeńni «biełaruskaj madeli», niekatoryja prykłady vartyja ŭvahi. Jany pieravažna datyčać sielskaj haspadarki. Naprykład, kali b u 1995 hodzie biełaruskija kałhasy byli b padzielenyja pamiž kałhaśnikami, kožny atrymaŭ by: 4,5 ha ziamli, pałovu traktara, čverć kambajna, karovu i parasia.
Novaje kiraŭnictva mierkavała, što niealibieralnyja rašeńni, jakija nakidaje Zachad, u Biełarusi nie pryžyvucca. Jak tłumačyŭ paźniej sam Łukašenka: «Ale ž čužoje i zastajecca čužym. Jano nie abahreje ciapłom, nie azaryć radaściu tvorčaści našaj dušy, nie budzie nam usim darahim, tamu što heta čužoje».
Biełaruś pajšła svajoj darohaj. Aŭtary sprabujuć pakazać vyniki. Jany znachodziać prahres u biełaruskaj sielskaj haspadarcy. «Budavańnie ahraharadkoŭ»: śćviardžajecca, što ŭ 2005—2008 hadach ich było ŭźviedziena 937. Akramia taho, u 2008 hodzie, paviedamlajuć aŭtary, sielskaja haspadarka ŭ Biełarusi dasiahnuła jeŭrapiejskaha ŭzroŭniu (iznoŭ ža, nie ŭdajučysia ŭ detali).
Ale pryznajecca, što Biełaruś usio jašče znachodzicca na pierachodnym etapie, i mnohija važnyja elemienty sučasnaści — demakratyja, pravavaja dziaržava — u Biełarusi adsutničajuć (u knizie heta sfarmulavana, naturalna, dypłamatyčniej).
U cełym kniha vyhladaje jak pałymianaja apałahietyka «biełaruskaj madeli». Pry hetym sa staronak knihi jana paŭstaje jak biaskoncy pierachodny pieryjad, a arhumientacyja na jaho karyść časta nabližajecca da samakałanizacyi. Niekali tak Liha nacyj raźmiažoŭvała narody: jakija hatovyja da dziaržaŭnaści, jakija nie. Apošnija stanavilisia «padmandatnymi terytoryjami» vialikich dziaržaŭ. Tak i akademičnyja historyki niastomna dakazvajuć, što biełarusy, choć i daśpieli da dziaržaŭnaści, ale nie hatovyja da demakratyi i pravoŭ. I hałoŭnym sensam isnavańnia nacyi akazvajecca nie asobny čałaviek, a niešta inšaje — słovami Edmunda Biorka, kalektyŭny dahavor žyvych i miortvych: «realny dziaržaŭny suvierenitet, pra jaki maryli mnohija pakaleńni biełarusaŭ».
Što majecca na ŭvazie pad słovam «realny» i čym jon roźnicca ad «nierealnaha», iznoŭ ža, nie tłumačycca.
