Za dva dni da novaha 5769‑ha hodu pavodle habrejskaha kalendara biełarus Alaksandar Astravuch prezentavaŭ vialiki idyš‑biełaruski słoŭnik.
In kładofkie after połkie štejt a bankie mit vareńnie
Nadoječy na siadzibie TBM prajšła prezentacyja dychtoŭnaha idyš‑biełaruskaha słoŭnika. Niaŭtomny biełarusist Adam Maldzis užo nazvaŭ jaho «encyklapedyjaj žyćcia». Tut možna tolki dadać — «abodvuch narodaŭ». Bo 928‑staronkavy falijant, jaki akramia słoŭnikavych artykułaŭ, frazealahizmaŭ i prymavak habrejskaha narodu, utrymlivaje taksama biełaruskija prymaŭki i fraziemy, źviazanyja z habrejami. Da taho ž, kidajecca ŭ vočy asablivaść słoŭnika, jakuju specyjalisty paličyli b zahanaj, — słovy na idyš napisanyja nie habrejskimi litarami, a łacinicaj. Na dumku składalnika heta sprościć nieabaznanamu ŭ habrejščynie karystalniku znajści takija słovy, jak «cymus» ci «chieŭra», jakija pratačylisia ŭ biełmovu, a taksama dapamoža ŭ pošukach vyrazaŭ, jakija kazali ludzi, što, majučy časam samaje addalonaje dačynieńnie da habrejstva, mieli samaje niepasrednaje da idyšu. Naprykład, pachodžańnie vyrazu «Šachier‑machier».
Słoŭnik azdobleny malunkami i zdymkami biełaruskich sinahoh. Heta pieršy idyš‑biełaruski słoŭnik z časoŭ nievialičkaha razmoŭnika, układzienaha Źmitrakom Biadulem u 1932 hodzie.
Restaŭratary idyšu
Historyja słoŭnika pačałasia z hłuchich siamidziasiatych. Hrupa mastakoŭ, što hurtavałasia vakoł vykładčyka Aleha Chadyki, śpiarša pastanavili viarnuć u svoj užytak biełaruskuju movu. Ale rodnaj nie zadavolilisia. Paličyŭšy karystańnie rodnaj movaj samoj saboj zrazumiełym, mastaki, zbolšaha ŭradžency maleńkich miastečak, zrabili i druhi krok u restaŭracyi svajoj Biełarusi — pačali vyvučać habrejski alefbejs. Padčas ekspedycyjnych vypravaŭ u roznyja kutki, zapisvali habrejskija pieśni i vyrazy. «Idyš dapamahaŭ zachavać zdarovy hłuzd u toj biazhłuzdy čas» — kaža Aleś Astravuch.
«U skveryku za biustam Dziaržynskaha, miescy tradycyjnaha «šydecha», svataŭstva, dzie vyrašaŭsia los niežanataj habrejskaj moładzi, my słuchali movu z vusnaŭ uvišnych zvodnic i zakłapočanych matak,» — raspaviadaje mastak Mikoła Załatucha. — «Jašče chadzili ŭ park Čaluskincaŭ, jaki ŭpadabali staryja habrejskija pary. Tam najbolšuju asałodu my mieli, kali apisvajučy adno adnomu smak krepłach (klocak) i rohałach (rahalikaŭ), staryja pačynali pierachodzić na sakavity idyš».
Adna ź pieršych versijaŭ hierbu BSSR, nadpisy na jakim
zrobleny na čatyroch dziaržaŭnych movach, u tym liku i na idyš.
Leanid Iljič Alejchiem
Sama prezentacyja słoŭnika prajšła pa‑siamiejnamu: pry nakrytym tradycyjnymi i nia vielmi stravami stale, z habrejskimi i biełaruskimi pieśniami choram, z pažadańniami dobraha Novaha hodu.
Kali Mikoła Załatucha, pračytaŭšy napamiać niejki ŭryvak na idyš, spytaŭ u prysutnych pra aŭtarstva, pačulisia hałasy: «Šołam Alejchem», «Mendele Mojchier‑Sforym». Spadar Mikoła pieramožna abvioŭ pozirkam prysutnych i abvieściŭ, što heta byŭ uryvak z knihi Brežnieva «Małaja ziamla». Reč u tym, što kali mastak zaniaŭsia surjoznym vyvučeńniem idyšu, dyk u miascovaj biblijatecy była tolki adna patrebnaja kniha — pierakład hrandyjoznaj brežnieŭskaj apupiei. Ale ničoha nie parobiš – žadańnie čytać pa‑habrejsku pieramahło i mastak vučyŭ idyš pa sačynieńniach darahoha Leanida Iljiča.
Na prezentacyi było troški skazana i pra roskvit idyšu ŭ Biełarusi. Pryhadali, jak adnačasova ź biełarusizacyjaj 20‑ch hadoŭ, u BSSR adbyvałasia j idyšyzacyja. Cełyja dziesiać hadoŭ BSSR była adzinym krajem u śviecie, dzie habrejskaja mova była dziaržaŭnaj. U časy, kali pozirki biełarusaŭ zamiežža byli tady źviernutyja na Miensk, dzie byli zroblenyja peŭnyja kroki nasustrač biełaruščynie, habrei ŭsiaho śvietu taksama zachaplalisia biełaruskaj stalicaj. Bo ŭ Miensku byli adčynienyja habrejskija ahulnaadukacyjnyja škoły, bujnymi nakładami vychodziła knihi, navat dublavalisia na idyš kinastužki. U tyja hady tut tvaryli talenavityja Izi Charyk i Hirš Reles, i mienavita tut Majsiej Kulbak napisaŭ šedeŭr habrejskaj litaratury — raman pra davajenny Miensk «Zielmancy».
Siońnia, vypaleny kanclahierami i rasstralany hułahami, idyš pakrysie viartajecca ŭ Biełaruś. Majem spadzievy, što svaju rolu tut adyhraje i hety słoŭnik Alesia Astravucha, mastaka‑restraŭratara, jaki adnaŭlaje idyš.
Pavał Kaściukievič
R.S. «Kupiŭ za fufcykier — pradaŭ za fiercykier, aby dobry hroš» (habrejskaja prymaŭka)
Videa prezentacyi słoŭnika možna pabačyć tut:
