Adzinaje, što treba dla tryjumfu zła,
kab dobryja ludzi ničoha nie rabili
Edmund Biork (1729-1797), anhielski filozaf
U kožnaj krainie z dyktatarami raźbiralisia pa-svojmu. U Łacinskaj Amerycy byli svaje asablivaści, u krainach Paŭdniovaj Eŭropy — svaje, u dziaržavach byłoha saclahieru — svaje.
Partuhalija: pieršaja kvietkavaja revalucyja
Dyktatura ŭ Partuhalii pratryvała 38 hadoŭ, a lasnuła za adzin dzień. Ruchačami apazycyi stali aficery siaredniaha źviana. U pačatku 1970-ch jany na čale z Atełu de Karvału stvaryli Ruch uzbrojenych sił (MFA), pastaviŭšy metaj uzbrojeny pieravarot. Paŭstańnie pryznačyli na 25 krasavika 1974 h.
U čaćvier, a 12.25, pa radyjo prahučała pieśnia-syhnał dla paŭstancaŭ. Z vajennaj bazy Santarym kapitan Salhuera de Maja vyvieŭ 8 broniemašyn i 10 hruzavikoŭ ź piachotaj — na padtrymku revalucyi. 5-ty piachotny połk a 14-j zaniaŭ staličnuju radyjostancyju, a 17.30 MFA źviarnułasia pa radyjo da palicyi i vojska z prośbaj zastavacca ŭ kašarach.
Premjer-ministar Kaetanu sprabavaŭ schavacca na bazie nacyjanalnaj hvardyi, sałdaty jakoj ličylisia viernymi słužkami režymu. Ale hvardziejcy taksama pierajšli na bok paŭstancaŭ. Supraciŭlalisia tolki padraździaleńni tajnaj palicyi.
Uviečary biez adzinaha strełu byŭ uziaty Hienštab i aryštavanyja ministry. A 20-j viečara MFA, što nia mieła doŭhaterminovaha planu dziejaŭ (!), abvieściła ab źviaržeńni režymu. Dyktatar Marsełu Kaetanu źbieh.
Vulicy stalicy, kudy vysypali ščaślivyja mieścičy, pieratvarylisia ŭ narodnaje śviata. Tysiačy školnikaŭ maršavali pa horadzie, skandujučy: «Dałoŭ fašyzm». Broniemašyny patanali ŭ kvietkach. Hvaździki byli paŭsiul: u rukach ludziej, u piatlicach pinžakoŭ, ich daryli žaŭnieram, jakija ŭtykali ich u ruli aŭtamataŭ. Pieršaja «kvietkavaja revalucyja» prajšła amal biez kryvi.
Hrecyja: studenckaja revalucyja
Studenty byli adzinymi, chto adkryta supraćstajaŭ chuncie «čornych pałkoŭnikaŭ» (1967—1974). Na pieršuju manifestacyju — 21 krasavika 1971 h. — u čaćviertyja ŭhodki ŭstalavańnia chunty vyjšła tolki 200 čałaviek. Ekanamičny ŭzdym jakraz pieratvaraŭ ahrarnuju krainu ŭ industryjalna-ahrarnuju.
Adnak pratesty ŭzmacnilisia, kali ekanamičny kryzis pierakreśliŭ dasiahnieńni režymu. U listapadzie 1973 h. zastrajkavali navučency ŭniversytetu Politechnijon u Atenach. 17 listapada ŭniversytet uziaty šturmam vojskami, 23 studenty byli razdušanyja tankami, bolš za tysiaču paranienyja.
A syšła chunta dosyć mirna. U 1974 h. tryjumvirat uviazaŭsia ŭ vajenny kanflikt na Kipry, ale prajhraŭ. Hrecyja musiła vyvieści vojski z vyspy. U krainie značna vyrasła niezadavalnieńnie sacyjalnaj palitykaj chunty, i H.Papadopulas musiŭ vykanać abiacańnie, jakoje daŭ u 1967 h.: paśla naviadzieńnia paradku pieradać uładu hramadzianskamu ŭradu. Uletku 1974 h. urad uznačaliŭ Kanstancinas Karamanlis, što ciaham siami hadoŭ znachodziŭsia ŭ emihracyi ŭ Paryžy.
Čechija: stajańnie na płoščy
U 1989 h. pryjšła čarha sacyjalistyčnych dyktaturaŭ va Ŭschodniaj Eŭropie. Vuhorcy vyzvalilisia za 10 miesiacaŭ, uschodnija niemcy za 10 tydniaŭ, čecham i słavakam chapiła niekalkich dzion.
U Prazie ŭsio pačałosia z demanstracyi studentaŭ. 17 listapada 1989 h. prajšła šmattysiačnaja manifestacyja na ŭhodki razhonu antyfašysckaj demanstracyi studentaŭ (1939). Nasupierak zaplanavanamu maršrutu. demanstranty zbočyli na Vacłaŭski plac. Specadździeły milicyi ŭžyli zbroju — 150 čałaviek byli paranienyja. Uviečary na padvakońniach damoŭ na vulicach, dzie praliłasia kroŭ, zapalilisia tysiačy śviečak salidarnaści. Na nastupny dzień zastrajkavali studenty Vyšejšaj teatralnaj škoły i rabotniki teatraŭ. Jany patrabavali pryciahnuć da adkaznaści vinoŭnikaŭ razhonu. 19 listapada českija dysydenty i palityki zasnavali hramadzkaje abjadnańnie «Hramadzianski forum», jaki adyhraŭ klučavuju rolu ŭ padzieńni režymu Hustava Husaka.
20 listapada antykamunistyčnyja manifestacyi prajšli ŭ inšych haradach krainy, a mitynh na Vacłaŭskaj płoščy ŭ Prazie sabraŭ 100 tys. čałaviek. Hetym razam ludzi patrabavali svabody słova. 21 listapada zastrajkavała bolšaść VNU. Na Vacłaŭskim placy sabrałasia 200 tys. čałaviek, a Vacłaŭ Havał z balkonu abvieściŭ mety «Hramadzianskaha forumu»: vydaleńnie z uładnych strukturaŭ adyjoznych dziejačaŭ, raśśledavańnie rasstrełu studenckaj demanstracyi, vyzvaleńnie viaźniaŭ sumleńnia, svaboda słova i druku. 22 listapada studenty dabralisia da zavodaŭ — rabočyja musili viedać pra padziei, a nia vieryć brudu, što liŭsia z aficyjnych ŚMI. 23 listapada mitynh na Vacłaŭskaj płoščy sabraŭ 300 tys. čałaviek, siarod ich 100 tys. byli rabočymi.
29 listapada prasaviecki režym spyniŭ svajo isnavańnie.
Dyktaturu Čaŭšesku skinuli pratestanty
Niekatoryja historyki ćvier-dziać, što nijakaj revalucyi ŭ Rumynii ŭ śniežni 1989 h. nie było, a adbyŭsia zrežysavany kłanam Ilijesku pałacavy pieravarot z vykarystańniem žycharoŭ Bucharestu ŭ jakaści harmatnaha miasa. Inšyja kažuć, što Ilijesku prosta svoječasova zaryjentavaŭsia ŭ padziejach. Ale ŭ lubym vypadku katalizataram revalucyi byli padziei ŭ Tymišaary.
Pastar pratestanckaj vuhorskaj carkvy Łasła Tokiešy karystaŭsia vialikaj papularnaściu siarod miascovaha vuhorskaha nasielnictva. Jon byŭ viadomy tym, što adkryta pratestavaŭ suprać parušeńnia pravoŭ vuhorcaŭ. A dla Čaŭšesku jany byli, jak palaki dla Łukašenki.
Za čas śviatarstva Tokiešy kolkaść parafijanaŭ u prychodzie vyrasła ŭ niekalki razoŭ, tamu ŭłady vyrašyli pieravieści śviatara ŭ viaskovuju parafiju na poŭnačy. Baranić śviatara 15 śniežnia sabrałasia paŭtary tysiačy čałaviek. Na nastupny dzień da vuhorcaŭ dałučylisia etničnyja rumyny. Ułady pasprabavali zapałochać demanstrantaŭ vadamiotami, adnak ludzi kryčać u adkaz: «Nie razydziemsia», «Chleba» i... «Dałoŭ dyktaturu Čaŭšesku».
Kali nočču 17 śniežnia Tokiešy aryštavali, manifestanty šturmam uziali budynak milicyi. 20 śniežnia zastrajkavała ŭsia Tymišaara.
21 śniežnia ŭ Buchareście naładzili demanstracyju «Narod Rumynii suprać vandałaŭ z Tymišaary». Mitynh spačatku prachodziŭ pavodle scenara. Pramova Čaŭšesku pieraryvałasia avacyjami. Adnak u natoŭpie znajšoŭsia adzin čałaviek, jaki, nia majučy, jak vykazać svoj pratest, źniaŭ z nahi bot i, vykryknuŭšy lozunh suprać Čaŭšesku, špurnuŭ jaho ŭ nakirunku trybuny. I scenar uładaŭ pačaŭ razvalvacca. Rabočyja spačatku ŭ hetym kutku płoščy, a paśla ŭściaž pačali kidać pad nohi partrety kandukatara i ŭlulukańniem pierarvali jahonuju pramovu. Mitynh tranślavaŭsia pa televizii, i ŭsia Rumynija ŭ žyvym etery pabačyła šok na tvary dyktatara.
Demanstranty razyšlisia pa vulicach z zaklikam zrynuć dyktaturu. Nieviadomyja ludzi —spačatku mierkavałasia, što heta byli ahienty rumynskaha HB, «Sekurytate» — užyli suprać manifestantaŭ zbroju. Stralali z dachaŭ i haryščaŭ. 1100 čałaviek zahinuli (ź ich — 206 vajskoŭcaŭ, jakija pierajšli na bok narodu), 2500 byli paranienyja, ale narodnaje paŭstańnie było nie spynić.
Tut na palityčnuju arenu vyjšaŭ Ijon Ilijesku, kolišni favaryt Čaŭšesku. Ilijesku ŭznačaliŭ Front nacyjanalnaha vyzvaleńnia. Čaŭšesku, jaki prakiravaŭ krainaj 24 hady, aryštavali 23 śniežnia. «Karpackaha hienija» abvinavacili ŭ pryviadzieńni krainy da zaniapadu i złačynstvach suprać svajho narodu i praź niekalki hadzin razam z žonkaj rasstralali. Kažuć, kab nichto nie daviedaŭsia, što nasamreč adbyłosia ŭ kalidorach ułady 20—22 śniežnia.
Daminikana: Truchiljo zabili paplečniki
Inšy žorstki i ekscentryčny dyktatar kiravaŭ svajoj krainaj jašče daŭžej. Rafael Leanidas Truchiljo stajaŭ na čale Daminikanskaj Respubliki 31 hod. To byŭ čałaviek svajho času — hitlerska-stalinskaha.
Ciaham dvuch dziesiacihodździaŭ usie sproby apazycyi zrynuć režym byli biespaśpiachovyja. Urešcie toje, što nie ŭdałosia apazycyi, zrabili siabry Truchiljo. 30 traŭnia 1961 h. Truchiljo byŭ zabity piaćciu čałaviekami z najbližejšaha atačeńnia dyktatara.
Čyli: pieramoha pavodle praviłaŭ režymu
Ekanomika Čyli praćvitała, i kolkaść udzielnikaŭ manifestacyj pratestu rezka ŭpała. Zdavałasia, što ŭ 1988 h. Aŭhusta Pinačet vyjhraje plebiscyt ab padaŭžeńni svaich paŭnamoctvaŭ. Apazycyja pryniała praviły chunty, kinuŭšy ŭsie siły na padrychtoŭku da referendumu. Navat kamunisty, adkinuŭšy ideju narodnaha paŭstańnia, prymknuli da apazycyjnaha bloku.
Apazycyja razharnuła kampaniju pad lozunham «Nie!» (słohan «Nie — dyktatury» ŭžyvać nie było mahčymaści). Chodziačy ad kvatery da kvatery, vyjaždžajučy ŭ samyja addalenyja vioski, hramadzianaŭ pierakonvali, što treba pieraadoleć strach i pajści na vybary. Zhodna z zakanadaŭstvam, dla hałasavańnia nieabchodna ŭnieści źviestki pra siabie ŭ vybarčyja śpisy. Znakam kampanii stała viasiołka, što symbalizavała ŭvieś spektar palityčnych partyj i radaść žyćcia.
U vyniku 8 kastryčnika 1988 h. 54,6% čylijcaŭ prahałasavali suprać padaŭžeńnia paŭnamoctvaŭ Pinačeta. Šakavany vynikami hienerał vyrašyŭ nie parušać kanstytucyi.
Pieramahajučy strach
Padzieńniu arhientynskaj dyktatury paspryjaŭ ekanamičny kryzis pačatku 1980-ch. Nasupierak strachu ŭ krainie adnavilisia demanstracyi pratestu. Adny pratestavali suprać rostu cenaŭ dy biespracoŭja. Inšyja — suprać parušeńnia pravoŭ čałavieka. Svajaki źnikłych — najpierš matki — źbiralisia ŭ Buenas-Ajresie, vychodzili na demanstracyi z zaklejenymi rtami.
Kab adciahnuć uvahu, nastupnik Videli hienerał Leapolda Haltyjery ŭviazaŭsia ŭ vajennuju avanturu na Fałkłendach. I papularnaści ŭ narodzie nie zdabyŭ, i hučnuju parazu ad brytancaŭ paciarpieŭ. Haltyjery pieradaŭ uładu hienerału Rejnalda Bińjone. Kab uniknuć narodnaha paŭstańnia, Bińjone pryjšłosia pieradać uładu vybranamu ŭradu. Praŭda, chunta taksama vydała zakon ab amnistyi, što vyzvalaŭ vajennych i palicejskich ad adkaznaści za złačynstvy, učynienyja ŭ 1976—1983 h.
Vybarčaja kampanija źviałasia da baraćby pamiž liderami asnoŭnych demakratyčnych palityčnych partyj (tak, mahčyma, i ŭ nas niekali budzie).
Na vybarach pieramoh lider Radykalnaj partyi R.Alfansin. Pavodle pieršaha jahonaha ŭkazu, hienerały Videla, Vijola, Haltyjery, Bińjone i ich paplečniki byli aryštavanyja, a starejšym aficeram było «prapanavana» padać u adstaŭku.
Antybajkot pa-peruansku
Kab naščadak japonskich emihrantaŭ Alberta Fuchimory svoječasova syšoŭ, jon moh by ŭvajści ŭ historyju Peru jak prezydent-refarmatar. Fuchimory pieramoh terarystaŭ z hrupoŭki «Tupak Amaru», inflacyju, pryciahnuŭ u krainu investycyi. Adnak adnačasova razahnaŭ parlament, źniščyŭ niezaležnaje sudavodztva, nieadnarazova pierapisvaŭ kanstytucyju dy pieraśledavaŭ apazycyju. U 2000 h. Fuchimory zamaniłasia nasupierak kanstytucyi balatavacca na treci termin, choć pryniataja im ža kanstytucyja heta zabaraniała. Vychad byŭ hienijalny: balatavacca možna, bo pieršy raz jaho vybirali pa staroj kanstytucyi.
Sacapytańni prahnazavali Fuchimory ŭpeŭnienuju pieramohu. Adnak adbyŭsia cud. U pieršym tury prezydent nia zmoh sabrać 50% hałasoŭ, a pierad druhim turam adziny kandydat ad abjadnanaj apazycyi, doktar ekanomiki Alechandra Taleda, z uvahi na šmatlikija falsyfikacyi źniaŭ svaju kandydaturu.
Farmalna Fuchimory pieramoh (jon zastaŭsia adzin u vybarčym biuleteni). Adnak tracina biuleteniaŭ u skryniach była pierakreślena i ŭpryhožana nadpisami «Nie — krucielstvu». Jašče 16% vybarcaŭ prahałasavali za Taleda. Fuchimory syšoŭ u adstaŭku praz paŭhodu, u listapadzie 2000 h. Paśla vybarčaha farsu lehienda pra «aŭtara peruanskaha cudu» raźviejałasia, a rejtynh palacieŭ uniz. Kab uniknuć najhoršaha, Fuchimory paličyŭ za lepšaje syści.
Adstaŭka Fuchimory była niezvyčajnaja. Padčas vizytu ŭ Japoniju Fuchimory patelefanavaŭ u Limu premjer-ministru dy paviedamiŭ pra rašeńnie.
Kožnaja demakratyja pracuje adnolkava, kožnaja dyktatura padaje pa-svojmu. Niedzie, jak u Čyli, jaje skončyli vybary i referendum, dzieś — Hrecyja, Arhientyna — adyhryvali značeńnie mižnarodnyja faktary dy kiepskaje ekanamičnaje stanovišča. U Daminikanskaj Respublicy i Rumynii dyktatara čakaŭ žorstki finał. Ale amal paŭsiul pieradumovaj było praśviatleńnie narodu i padzieńnie papularnaści dyktatara.
Va Ŭkrainie ŭvosień 2004 h. palitolahi-intelektuały byli nastrojenyja bolš čym pesymistyčna. Ale nasupierak usim abstavinam ukraincy niečakana vyjšli na płošču i adstajali svaju pieramohu.
