Ilustracyja Shutterstock.com.
Teoryja evalucyi vučyć nas, što my ŭsiaho tolki mašyny dla apracoŭki danych i ałharytmaŭ. Biada ŭ tym, što inšyja ałharytmy — tyja, jakija my stvaryli, — mohuć być značna bolš efiektyŭnymi, čym my sami.
Izrailski historyk Juval Noj Charary za apošnija hady pieratvaryŭsia ŭ suśvietna viadomaha i ultramodnaha piśmieńnika. Dla kahości jon vizijanier i prarok, a chtości krytykuje Charary: maŭlaŭ, jon usio zvodzić da bijachimičnych pracesaŭ i admaŭlaje svabodny vybar čałavieka. Ale abyjakavymi jahonyja biestsielery nie pakidajuć nikoha.
U svajoj knizie «Homo Deus» («Čałaviek Božy») Charary apisvaje, jak navukova-technałahičnaje raźvićcio moža pieratvaryć sučasnaha čałavieka razumnaha (Homo sapiens) u absalutna inšy bijałahičny vid, a taksama pieraścierahaje, što takija źmieny mohuć zabić humanizm, vyklikać surjoznyja prablemy va ŭsim śviecie i pieratvaryć naša žyćcio ŭ antyŭtopiju.
Aŭtar upeŭnieny: čałaviectva dasiahnuła nie aby-jakoha pośpiechu ŭ zmahańni sa svaimi strašnymi i chraničnymi prablemami. Na płaniecie amal likvidavany hoład, značnaja častka atrymała dostup da narmalnych umoŭ žyćcia, miedyki z dapamohaj vakcynacyj pieramahli strašnyja chvaroby, pakinuŭšy epidemii ŭ minułym. Viadoma, vojny, haleča, hoład i chvaroby całkam nie źnikli, a žyćcio ŭ niekatorych krainach praciahvaje być žachlivym, ale ŭ paraŭnańni z raniejšymi epochami čałaviectva sapraŭdy zrabiła vialiki krok, navat nie ŭ samych bahatych rehijonach. Charary miarkuje, što čałaviectva značna nabliziłasia da poŭnaha źniščeńnia chvarob, hoładu i vojnaŭ. A što budzie dalej, kali my dasiahniom hetaj mety?
Nieśmiarotnaść, ščaście i boskaść
Historyja nie ciarpić vakuumu, tamu čałaviectva, na dumku Charary, budzie vymušana šukać novyja hłabalnyja prajekty. Nastupnaj našaj metaj mohuć być nieśmiarotnaść, ščaście i boskaść. Daktary razam z navukoŭcami mohuć navučycca raspracoŭvać štučnyja orhany ŭ nieabmiežavanaj kolkaści, lačyć samyja składanyja chvaroby i praciahvać žyćcio čałavieka biaskonca doŭha. Ščaście tyja ž samyja daktary zmohuć dać kožnamu, upłyvajučy na bijachimičnyja pracesy ŭ arhaniźmie čałavieka. Nu a z dapamohaj bijainžynieryi, raspracoŭki kibarhaŭ i niearhaničnych istot čałaviek, nieśmiarotny i ščaślivy, faktyčna atrymaje atrybuty boskaści.
Hučyć nadta dobra i fantastyčna, ale aŭtar papiaredžvaje, što za ŭsimi hetymi dasiahnieńniami chavajecca śmiarotnaja niebiaśpieka.
Da ciapierašniaha času bolšaść kultur vieryła, što ludzi hrajuć svaju rolu ŭ vialikim božym / kaśmičnym / pryrodnym płanie. Hety płan, składzieny bahami ci pryrodaj, nadavaŭ sens žyćciu, ale i abmiažoŭvaŭ siłu i inicyjatyvu čałavieka. Ciapierašniaja kultura adkidaje hetuju vieru ŭ kaśmičny ci božy płan — heta, z adnaho boku, dazvalaje vyzvalić siłu i inicyjatyvu čałavieka.
Z druhoha boku, kali nijakaha božaha płana niama, žyćcio čałavieka stračvaje sens.
I heta vielmi niebiaśpiečny vakuum, kali kaštoŭnaść čałaviečaha žyćcia moža zusim nivielavacca.
Humanizm i bijachimija
Navukovaja revalucyja sparadziła humanizm, kab hety vakuum zapoŭnić. Jaho Juval Noj Charary taksama ličyć peŭnaj formaj relihii, bo i humanisty pakłaniajucca — adno što tolki nie bohu, a čałavieku. Bazavaja ideja lubych humanistyčnych ruchaŭ u tym, što Homo sapiens maje peŭnuju ŭnikalnuju i śviaščennuju sutnaść, jakaja źjaŭlajecca krynicaj usich sensaŭ i abhruntavańniaŭ u Suśviecie. Humanizm robić śviaščennymi ludskija patreby, kapryzy i žadańni, hrebujučy ŭsim inšym. Hučyć paradaksalna, ale humanizm zaprahramavany na samaźniščeńnie, miarkuje Charary.
Mienavita humanizm byŭ ruchalnym miechanizmam dla raźvićcia navuki, jakuju pastavili na słužbu čałavieku. Navukoŭcy rasšyfroŭvali DNK, raspracoŭvali vakcyny, stvarali pralnyja mašyny i mikrachvaloŭki, raspracoŭvali pratezy i štučnyja kłapany serca, kab zrabić žyćcio čałavieka kamfortniejšym, zručniejšym i bolš praciahłym. Usie hetyja navukovyja i ekanamičnyja dasiahnieńni byli stvoranyja dziakujučy tamu, što čałaviectva było zdolnaje nadać sens svaim dziejańniam i dumkam, jakija byli ŭ asnovie ŭsiaho.
Adnak raźvićcio bijałohii, ličyć Charary, pakazała, što značnaja častka našych dumak, emocyj, pieražyvańniaŭ — zvyčajnaja bijachimija. Kachańnie, strach, advaha — usie hetyja emocyi ciapier tłumačacca navukoŭcami jak bijachimičnyja pracesy ŭ arhaniźmie. Vykid harmonaŭ, składanyja elektryčnyja impulsy ŭ mazhach — voś čym bijołahi tłumačać našy pavodziny. Čałaviek, na ich dumku, heta zvyčajny ałharytm, a nie niejkaja śviaščennaja vysokaduchoŭnaja istota, jakaja źjaŭlajecca asnovaj usiaho, i heta mocna padryvaje našu vieru ŭ niejkuju kaštoŭnaść i vyklučnaść čałaviečaha žyćcia.
Chto akažacca za bortam
Bolš za toje, kali navukoŭcy navučacca źmianiać DNK, stvarać štučnyja orhany ci ŭpłyvać na emacyjny stan čałavieka, ci možna budzie ŭvohule ličyć takuju istotu svabodnaj, sa svaimi ŭłasnymi emocyjami i dumkami?
Užo ciapier prybory, jakija praz elektrody fiksujuć elektryčnuju aktyŭnaść u mozhu, albo navat ałharytmy sacyjalnych sietak viedajuć pra nas bolš, čym viedajem my sami pra siabie.
Ale kali čałaviek nie maje nijakaha sakralnaha stryžnia ci sakralnaj śviadomaści i na ŭsie jahonyja reakcyi i rašeńni možna ŭpłyvać zvyčajnymi chimičnymi rečyvami ci elektryčnymi impulsami, uźnikaje pytańnie: chto heta budzie rabić? Ci nie stvoryć heta situacyju, kali małaja kolkaść ludziej voźmie pad svoj kantrol usio čałaviectva i budzie kiravać im jak robatami? A z ulikam taho, što ŭžo zaraz robaty vykonvajuć niekatoryja funkcyi značna lepš, čym ludzi, ci nie ŭźniknie žadańnie ŭ kiraŭničaha kłasa ŭvohule pazbavicca ad ludziej?
Raniej dziaržaŭnyja instytuty byli zacikaŭlenyja ŭ tym, kab lekavać ludziej i stvarać dobryja ŭmovy pracy dla ich. Minułyja stahodździ byli stahodździami mas: dziaržavy patrabavali šmat sałdat, šmat sialan, šmat rabočych na zavodzie, šmat padatkapłatnikaŭ. Ciapier hetaja epocha zaviaršajecca. Kali ŭsia vytvorčaść budzie aŭtamatyzavana, a kiravać usimi pracesami buduć zvyšludzi sa štučnymi orhanami i palepšanym mozham, u dziaržavy nie budzie nijakaha stymułu rabić masavuju miedycynu i sistemu sacyjalnaha zabieśpiačeńnia. Kali raniej navuka pracavała na ŭsich ludziej, navat samych biednych, bo była zacikaŭlena ŭ sałdatach i padatkach, to ŭ budučyni jość niebiaśpieka, što jana budzie pracavać tolki na kiraŭničy kłas. Inšyja ludzi, piša Charary, mohuć akazacca za bortam.
Zamiest ludziej — ałharytmy
Minułaja kniha Charary, «Karotkaja historyja čałaviectva», apisała apošnija 75 tysiač hadoŭ historyi, kab pierakanać nas u tym, što ŭ čałavieku niama ničoha asablivaha. My zvyčajnaja žyvioła, jakoj prosta pašancavała ŭ vyniku evalucyjnych pracesaŭ stać daminujučym vidam na Ziamli.
U «Homo Deus» Charary prychodzić da vysnovy, što historyja Homo sapiens zaviaršajecca, bo my znachodzimsia na piku mahutnaści i dasiahnuli svajho limitu.
Čałaviek staŭ takim mocnym, što niejmaviernaja zdolnaść kantralavać śviet pieraŭtvaraje nas u niešta inšaje.
Evalucyjnaja navuka vučyć nas, što my ŭsiaho tolki mašyny dla apracoŭki danych i ałharytmaŭ. Biada ŭ tym, što inšyja ałharytmy — tyja, jakija my stvaryli, — mohuć być značna bolš efiektyŭnymi, čym my sami.
Raniej mierkavałasia, što my, ludzi, sami vyrašajem, što z nami adbyvajecca: jak vybarščyki, jak spažyŭcy, jak amatary. Ale heta ŭžo nie tak.
Ilustracyja Shutterstock.com.
Charary piša, što mašynaj dla apracoŭki infarmacyi i ałharytmaŭ jość užo nie tolki čałaviek, ale i składanyja struktury, stvoranyja čałaviectvam, takija jak dziaržava, karparacyi i inšyja. I tut taksama jość surjoznaja prablema: my stvaryli takija apracoŭčyja mašyny, jakija značna bolš efiektyŭnyja, čym dziaržavy (Google, Facebook, Wikipedia). Urady i mižnarodnyja arhanizacyi prosta nie paśpiavajuć apracoŭvać usie hetyja płyni infarmacyi.
Aŭtar ličyć, što my znachodzimsia ŭ kancy historyi, ale nie ŭ tym sensie, što ŭsio spyniajecca. Chutčej naadvarot: usio idzie tak chutka, što niemahčyma ŭjavić, jakoj budzie budučynia. U 1000 hodzie možna było mierkavać, jakim budzie śviet u 1100 hodzie. Ale śviet 2100 hoda ciapier ujavić niemahčyma.
Moža być, my pabudavali śviet, u jakim dla nas niama miesca.
Charary ličyć, što ludzi prosta pierastanuć vieryć u toje, što jany mohuć niejak vyznačać svoj los.
Ale vakuum nie moža doŭha isnavać. Charary piša, što na źmienu sučasnym pryncypam (libieralizmu i demakratyi) prychodzić novaja relihija: dataizm (kancepcyja, zhodna ź jakoj najvyšejšaj kaštoŭnaściu źjaŭlajucca bujnyja masivy źviestak i ałharytmy ich apracoŭki). Hałoŭnaje śviatoje miesca hetaj «relihii» — Kremnijevaja dalina. Dla dataizmu infarmacyja i jaje svabodnaje raspaŭsiudžvańnie — adzinaja sapraŭdnaja kaštoŭnaść.
Karparacyi i ŭrady buduć pa-raniejšamu pavažać našu indyvidualnaść i ŭnikalnyja patreby, ale dla ich absłuhoŭvańnia jany pavinny raźbić nas na bijachimičnyja padsistemy, i ŭsie jany pastajanna kantralujucca mahutnymi ałharytmami. U hetym jość i antyŭtapičny palityčny aśpiekt. Uvajści ŭ hetuju novuju supierelitu budzie nievierahodna ciažka. Heta zmročnaja pierśpiektyva: nievialikaja kasta budzie mieć dostup da najnoŭšaj krynicy viedaŭ, a astatniaje čałaviectva budzie prosta instrumientam u vielizarnych ałharytmach.
Homo sapiens — «žyvioła» dla Homo Deus
Charary miarkuje, što Homo sapiens, jaki ŭ svoj čas padparadkavaŭ žyvioł i stavicca da ich nie vielmi dobra, sam moža stać takoj «žyviołaj» dla Homo Deus. Ludzi buduć u toj ža situacyi, što i inšyja žyvioły: pakutavać ad ruk uładalnikaŭ vyšejšaha intelektu. Robaty i zvyšludzi buduć stavicca da nas hetak ža, jak my stavimsia da śvińni ź fiermy ci muchi. My nie ŭličvajem pakuty žyvioł, bo jany majuć značna mienšy intelekt, čym ludzi. Nieŭzabavie toje samaje budzie i z nami.
***
Juval Noj Charary — 43-hadovy izrailski historyk, prafiesar Jaŭrejskaha ŭniviersiteta ŭ Ijerusalimie. Spačatku śpiecyjalizavaŭsia ŭ vajskovaj historyi Siaredniaviečča, ciapier zajmajecca vyvučeńniem transnacyjanalnaj historyi i makrahistaryčnych pracesaŭ. Z 2004 hoda vychodziać jahonyja knihi, jakija karystajucca masavaj papularnaściu va ŭsim śviecie. Pracy Charary atrymali šmat prestyžnych premij, u 2015 hodzie zasnavalnik Fejsbuka Mark Cukierbierh uklučyŭ knihu «Sapiens: Karotkaja historyja čałaviectva» ŭ svoj prestyžny anłajn-kłub «Hod knih».
Niekalki miesiacaŭ tamu imia Charary apynułasia ŭ centry skandału, źviazanaha z vychadam ruskamoŭnaj viersii jahonaj apošniaj knihi «21 urok dla XXI stahodździa». Pišučy pra postpraŭdu, u anhlijskim aryhinale jon u jakaści jaje prykładu pryvodziŭ chłuślivyja słovy prezidenta Rasii Uładzimira Pucina padčas anieksii ŭkrainskaha Kryma ŭ 2014 hodzie. U vydańni pa-rusku jany byli zamienienyja na słovy prezidenta ZŠA Donalda Trampa. Vyśvietliłasia, što zamiena była zroblena ź viedama i zhody aŭtara, za što jamu daviałosia apraŭdvacca pierad zachodniaj presaj, paniosšy takim čynam reputacyjnyja straty.
