«Stanaviś!»
Ciopłym letnim dniom kampanija viaskovych dziaciej źbirałasia ŭ jahady. Najmienšaj było jakich dziesiać hadoŭ, jaje zvali Volhaj. Zavadataram byŭ starejšy chłopiec, Saška. Jon padhavaryŭ astatnich iści za im: maŭlaŭ, viedaje miesca, dzie nadzvyčaj šmat jahad, nastolki, što zbanok možna naźbirać ledź nie adrazu. Jamu pavieryli.
Saška pavioŭ ich da vysokaha płota, dobra ŭsim viadomaha, i pakazaŭ łaz. A jahad tam i praŭda było šmat. Bujnyja i smačnyja, jany raśli paŭsiul.
Ad płota daloka nie adychodzili: nie było patreby. Na kaleniach poŭzajučy pa pahorku, dzieci źbirali poŭnyja dałoni lasnych pačastunkaŭ, kali prahučaŭ kryk Saški:
— Atas, dzieŭki! — i vokamhnienna chłopiec pierakaciŭsia praz padkop, u jaki kampanija pralezła niekalki chvilin tamu.
Usie paśpieli vyleźci, tolki dziesiacihadovaja Vola jašče zastavałasia pa toj bok. Nyrnuć u dzirku jana nie paśpieła: na palanu vyjechała lehkavaja mašyna, a adrazu za joj — kryty hruzavik. Dziaŭčynka ŭpała pad jełku i amal pierastała dychać ad strachu.
Ź lehkavika vyjšli niekalki čałaviek. Jany nakiravalisia da čornaj hruzavoj mašyny i pačali vyvodzić adtul ludziej. Ruki apošnich byli ściahnutyja za śpinami. Vyvieli spačatku čałaviek z šeść, pašychtavali. Adzin z kanvairaŭ stajaŭ navoddal. Prahučała kamanda:
— Stanaviś!
Pieršuju achviaru schapili pad ruki i padciahnuli napierad. Ruki raźviazali — i čałaviek upaŭ na kaleni, byccam straciŭšy apošnija siły. Jon skłaŭ dałoni pierad saboj i zalamantavaŭ:
— Za što? Skažycie, za što? U čym ja vinavaty, boža moj, skažycie mnie?!
Suchi streł abarvaŭ lamant. Uklenčanaha šturchnuła napierad, i jon byccam pravaliŭsia pad ziamlu.
— Stanaviś!
Ludzi źnikali pad ziamloj adzin za adnym, ažno pakul nie zastalisia tolki dvoje. Jany płakali ad strachu i biaśsilla, kali im usunuli ŭ ruki pa rydloŭcy i zahadali zakapać jamu. Moža być, u ich hałovach źjaviłasia adčajnaja dumka, što piakielny kanviejer skončyŭsia. A moža, jany nie mahli ni pra što dumać ad strachu i adčaju.
Jama była amal zakapanaja, kali hetych dvaich schapili za ruki. Praź siekundu i jany ŭpali na žoŭty piasok.
Kanvairy prysypali ich biez asablivaha entuzijazmu. Lasnaja rana zakryłasia.
Vola nie pamiataje, ci stračvała jana prytomnaść ad strachu. Nie pamiataje, jak vybrałasia za płot, kali ludzi z nahanami pahruzilisia ŭ mašyny i źjechali. Ale praz usio žyćcio jaje pieraśledavaŭ strašny kryk: «Za što? Boža moj, u čym ja vinavaty?..» «Stanaviś!»
Da vajny — tolki Brod
Volha Cimafiejeŭna Baroŭskaja była toj samaj dziesiacihadovaj Volečkaj. Praz paŭstahodździa jana raskazała hetuju historyju śledčym prakuratury BSSR.
Brod — tak miascovyja zvali toj les. Na paŭnočnym uschodzie ŭročyšča, na biaźlesym pahorku, raśli biełyja praleski, jakija ćvituć u mai. Voliny adnaviaskoŭcy zvali ich «kurapaty». Toj pahorak z kvietkami ŭ 1988-m hodzie daŭ imia ŭsiamu ŭročyšču. Całkam novaja nazva nastolki ŭkaraniłasia, što siońnia padajecca, nibyta heta miesca nazyvałasia Kurapatami zaŭsiody. Na momant padziej, apisanych u hetym artykule, nie było Kurapataŭ. Nie było tut i pravałaŭ u ziamli. Byŭ tolki Brod.
Kali pačatak?
Znajści punkt adliku, kali bahaty jahadami Brod pieratvaryŭsia ŭ zalityja kryvioj mohiłki, nie tak prosta. Prynamsi, pakul archivy zakrytyja.
Pavodle śviedčańniaŭ Volhi Baroŭskaj, rasstreły pačalisia ŭ Kurapatach jašče ŭ 1932 hodzie. Pravieryć hetuju infarmacyju ciažka. Treba pamiatać, što śviedcy było na toj momant usiaho piać, da taho ž, jaje słovy nie paćviardžajucca inšymi śviedčańniami. Jašče adzin žychar Cny-Jodkava Źmicier Baroŭski kazaŭ, što pieršyja rasstreły pačalisia ŭ 1935—1936-m. Tak ci inakš, napačatku rasstreły byli epizadyčnymi. Ale ŭsio źmianiłasia z nadychodam strašnaha 1937-ha.
Śviedki śćviardžajuć, što spačatku streły było čutno tolki pa načach, a potym stralać pačali i ŭdzień.
Rasstrelvali ŭ padvałach turmaŭ. Rasstrelvali i ŭ samich Kurapatach. Asabliva ŭ pikavyja momanty represij, kali štodzień zabivali vialikuju kolkaść ludziej.
Napačatku les nie byŭ abharodžany. Viadoma, heta stvarała niazručnaści vykanaŭcam. Pa-pieršaje, im niepatrebnyja byli vypadkovyja śviedki, a pa-druhoje, pavodle čutak, zdaralisia navat ucioki z-pad rasstrełu. Tamu ŭ druhoj pałovie 1937-ha tut źjaviŭsia płot vyšynioj try mietry, źbity z hrubych došak styk u styk. Adzinym prajezdam na terytoryju palihona stała brama. Jana raźmiaščałasia na paŭnočna-zachodnim učastku lesu, niedaloka ad hruntoŭki Zasłaŭje — Kałodziščy.
Dzie stralali?
Tut my dazvolim sabie krychu adstupić ad asnoŭnaj temy, kab pahladzieć na tapahrafiju ŭročyšča, jakaja moža mnohaje skazać nam pra historyju hetaha miesca. Jana amal nie źmianiłasia. Paćviardžeńniem słužać savieckija i niamieckija karty 30—40-ch hadoŭ, niamieckija i amierykanskija aerafotazdymki (niamiecki — z pryvatnaj kalekcyi Paŭła Rastoŭcava, zrobleny 23 červienia 1941 hoda, amierykanski spadarožnikavy — 6 kastryčnika 1964-ha), a taksama sučasnyja spadarožnikavyja zdymki. Pahladzim na ich uvažliva.
Amierykanski spadarožnikavy zdymak 1964 hoda.
My bačym, što abrysy Brodu zastavalisia amal niaźmiennymi z 1933 hoda. Paśla vajny vyras les na paŭnočnym uschodzie ŭročyšča: mienavita tam, dzie byŭ pahorak z Kurapatami, a taksama na poŭnačy ad šašy Zasłaŭje — Kałodziščy.
Ciažka pravieryć infarmacyju, što les u Kurapatach byŭ pastupova vysiečany, a novy padniaŭsia paśla vajny. Vyniki dendrachranałahičnaj ekśpiertyzy, praviedzienaj adnačasova ź inšymi daśledavańniami ŭ 1988—1989 hadach, adnaznačna śviedčać, što ŭzrost drevaŭ vakoł pachavańniaŭ składaŭ ad 35—46 hadoŭ (na momant praviadzieńnia ekśpiertyzy). Pavodle śviedkaŭ, novyja dreŭcy vysadžvalisia prosta na mahiłach. Śviedčańniam ab poŭnaj vysiečcy supiarečać, adnak, aerafotazdymki i karty časoŭ vajny, na jakich les staić u tych ža samych miežach, što i da vajny. Jak by tam ni było, na miescy masavych pachavańniaŭ les stajaŭ i da vajny, i padčas jaje, i paśla.
Namahańniami restaŭrataraŭ Vadzima Hlińnika i Ramana Zabieły stała mahčymym vyznačyć abrysy rasstrelnaha palihona, jaho asnoŭnyja punkty i łahistyku ruchu mašyn, jakija pryvozili asudžanych.
U bolšaści vypadkaŭ apošni šlach aryštanta pačynaŭsia ad turmaŭ — «Unutranki» («Amierykanki»), unutranaj turmy NKVD, abo «Vaładarki» — ciahnuŭsia pa vulicy Savieckaj (ciapierašni praśpiekt Niezaležnaści) da Kamaroŭki, zatym pa Łahojskaj šašy da Zialonaha Łuha, potym pa hruntavoj darozie da šašy Zasłaŭje — Kałodziščy. Daśledčyki padličyli praciahłaść hetaj darohi śmierci — 10555 m.
Cikava, što apošni ŭčastak — jon ciapier idzie pa poli, ad darohi Zasłaŭje — Kałodziščy ŭ bok kalcavoj, pierpiendykularna im, pa krai Kurapackaha lesu miž im i restaranam «Pajedziem pajadzim» — dahetul prahladajecca sa spadarožnika i navat na miascovaści. Viasnoj i vosieńniu hetaje ŭzvyšeńnie na poli dobra bačnaje navat z uzbočyny kalcavoj darohi. Zaarać darohu śmierci niaprosta.
Jak stralali
Bolšaść kurapackich achviaraŭ zabityja strełam u hałavu. U sudova-miedycynskaj spravazdačy ad 1988 hoda dajucca nastupnyja źviestki:
— Daśledavana 311 čarapoŭ i frahmientaŭ. Na 222 vyjaŭlenyja kulavyja adtuliny dyjamietram kala 7—9 mm z adkładańniami miedzi i śvincu pa krajach.
— Na 188 čarapach i frahmientach vyjaŭlena pa adnoj adtulinie, na 29 — pa dźvie i na piaci — pa try.
— U 192 vypadkach streł byŭ vykanany ŭ patylicu, u 26 — u skroniu (pravuju ci levuju).
Na mnohich niefrahmientavanych čarapach, aprača ŭvachodnych akuratnych adtulin, jość taksama rvanyja vychodnyja nasuprać.
Isnujuć roznyja śviedčańni, jak vykonvalisia rasstrelnyja prysudy. Aproč pracedury, apisanaj Volhaj Baroŭskaj, my viedajem i pra inšyja mietady. Kiroŭca kamiendatury NKVD Michaił Davidson raspaviadaŭ śledčym, što viaźniaŭ sa źviazanymi za śpinaj rukami sadžali pa krajach prastakutnaj jaminy tak, kab nohi źviešvalisia ŭniz. Zatym supracoŭnik kamiendatury stralaŭ kožnamu asudžanamu ŭ patylicu, i achviara padała na dno. Davidson śćviardžaŭ, što ŭ toj raz, kali jon pryvioŭ u Kurapaty hruzavik, było rasstralana 20 čałaviek — bolš, čym pa normach mahło źmiaščacca ŭ jaho kuzavie.
Inšy supracoŭnik kamiendatury NKVD Siarhiej Zacharaŭ raspaviadaŭ, jak adnojčy jamu daviałosia kanvairavać asudžanych u Kurapaty. Momantu vykanańnia prysudu jon nie bačyŭ, tamu što vartavaŭ asudžanych u kuzavie. Ich zabirali z mašyny pa adnym.
Takim čynam, my viedajem jak minimum try mietady vykanańnia śmiarotnaha prysudu, jakija, vierahodna, vykarystoŭvalisia roznymi źmienami čekistaŭ.
U absalutnaj bolšaści vypadkaŭ rasstreły rabilisia z revalviera sistemy Nahana ŭzoru 1895 hoda. Na miescy rasstrełaŭ vyjaŭlena taksama hilza ad pistaleta TT. Usie hilzy dla nahana, pavodle ekśpiertaŭ, vyrablenyja ŭ Savieckim Sajuzie z 1928 pa 1939 hod.
Nielha nie ŭzhadać, što padčas raskopak 1997 hoda pad kiraŭnictvam archieołaha Aleha Iova byli vyjaŭlenyja dźvie hilzy ad pistaletaŭ sistemaŭ Valtera i Braŭninha kalibraŭ 6,35 i 7,65 mm, vyrablenyja da vajny. Viadoma, što supracoŭniki NKVD vykarystoŭvali zbroju nie tolki ajčynnaj, ale i zamiežnaj, u tym liku niamieckaj, vytvorčaści. Tak, adzin z vykanaŭcaŭ rasstrełaŭ Ivan Jermakoŭ, namieśnik načalnika kamiendatury NKVD, u 1940-m zastreliŭsia ź imiannoha braŭninha.
Staryja čekisty ŭspaminali, što savieckija nahany vyrablalisia ź niajakasnaj stali i pry častaj stralbie chutka pierahravalisia. Ich zaklińvała. A voś niamieckija valtery i amierykanskija braŭninhi stralali biezadmoŭna.
Čatyry śledstvy, praviedzienyja z 1988 pa 1997 hod, pryjšli da adnolkavych vysnoŭ: rasstreły rabilisia supracoŭnikami kamiendatury NKVD z 1937 pa 1940 hod. Dziakujučy analizu znachodak, piersanalnych rečaŭ, hilzaŭ, možna dakładna vyznačyć hod, kali mahiły ŭtvarylisia. Pry hetym my viedajem, što samyja rannija daśledavanyja pachavańni vyjaŭlenyja va ŭschodniaj častcy ŭročyšča, a z boku «Pajedziem pajadzim», dzie ŭ časy rasstrełaŭ byŭ ujezd na palihon, — samyja poźnija, za 1940 hod. Takim čynam, uročyšča zapaŭniałasia rasstrelnymi jamami sistemna — z uschodu (ad dalokaha, kali pačynać adlik ad ujaznoj bramy, kuta ŭročyšča) na zachad. Achviary 1937 hoda, imavierna, lažać na ŭschodzie lesu, a achviary 1940 hoda, z katynskaha śpisu ŭ tym liku, imavierna, — na zachadzie i poŭdni lesu.
Źmieściva mahił
Znachodki, zroblenyja padčas ekshumacyj, mohuć dać mnostva cikavaj infarmacyi. Na žal, vyniki raskopak 1997—1998 hadoŭ zbolšaha zakrytyja, pra ich jość tolki ŭryŭkavyja źviestki. A vyniki sakretnaha śledstva, jakoje adbyłosia ŭ 2000-ch hadach, pakul zusim nie byli apublikavanyja.
Znachodki ŭ rańnich rasstrelnych jaminach majuć pieravažna savieckaje pachodžańnie. Siarod ich — humavy i skurany abutak, elemienty vopratki, maniety, hrabieńčyki, zubnyja ščotki, mylnica, huziki, hamancy, farforavyja kubki, samarobnyja humavyja halošy, kuli i hilzy ad revalvieraŭ sistemy Nahana i pistaleta TT. Znachodki śviedčać, što tut pachavanyja byli jak pradstaŭniki najbiadniejšych słajoŭ (samatužny abutak), tak i intelihiencyi (zubnyja ščotki). Znojdzienyja jak mužčynskija, tak i žanočyja pareštki. Najbolš pareštkaŭ pradstaŭnikoŭ intelihiencyi było znojdziena ŭ raskopie №1 u 1988 hodzie, u toj čas jak raskopy №2 i №3 źmiaščali zbolšaha pareštki sialan.
Kardynalna adroźnivajecca situacyja ŭ raskopach №5 i №6 na 200 mietraŭ na paŭdniovy zachad. Tut znajšli vialikuju kolkaść rečaŭ zamiežnaj vytvorčaści: šmat abutku z markiroŭkaj łacinskimi litarami (jak skuranoha, tak i humavaha), hrabieńčyki, u tym liku ŭ płastmasavych futarałach, zubnyja ščotki (tolki na dźviuch savieckija klejmy, na astatnich — markiroŭka łacinskimi litarami), mylnicy, kubki (na adnym ź ich nadpis Made in Poland), akulary, manokl, partmaniety, zaručalnyja piarścionki.
Asablivuju ŭvahu źviartajuć na siabie try miedaliki, znojdzienyja ŭ raskopie №7. Na dvuch — vyjava Matki Boskaj Čanstachoŭskaj, treci — tak zvany «Cudoŭny miedalik», jaki kataliki pa ŭsim śviecie ličać cudadziejnym. Na im — vyjava Dzievy Maryi ŭ poŭny rost z apuščanymi rukami, ad jakich razychodziacca promni śviatła. Vyjava akružana radkom z polskamoŭnaj malitvy: «O Maryjo bez grzechu poczęta módl się za nami, którzy się do Ciebie uciekamy». Na advarotnym baku — manahrama ź litaraj «M» (Maryja), kryžam, dvanaccaćciu piacikancovymi zorkami (jakija simvalizujuć dvanaccać apostałaŭ) i dvuma sercami: Isusa pad ciarnovym viankom i Maryi — prabitaje miačom.
Jašče adzin znakavy pradmiet — hrabieńčyk, na jakim nadpisy pa-polsku «Ciažkija chviliny viaźnia. Minsk 25.04.1940. Dumka pra vas davodzić mianie da adčaju» i «26.IV. Raspłakaŭsia. Ciažki dzień». Takim čynam, možna dakładna zrabić vysnovu, što hetaja mahiła ŭźnikła nie raniej za krasavik 1940 hoda. Zychodziačy z charaktaru rečaŭ rasstralanych, my možam skazać, što ŭ hetaj častcy ŭročyšča jaŭna pachavanyja vychadcy z Zachodniaj Biełarusi, dałučanaj da BSSR u 1939 hodzie.
Samaja vialikaja mahiła ź viadomych na siońniašni dzień była vyznačana padčas ekshumacyj 1997 i 1998 hadoŭ (usiaho tady było zakładziena 15 raskopaŭ). U joj byli znojdzienyja pareštki 373 čałaviek. Znojdzienyja ŭ adnym z raskopaŭ rečy dazvolili vyśvietlić asoby dvuch čałaviek. Heta turemnyja kvitancyi ab adabrańni kaštoŭnych rečaŭ za 1940 hod, vydadzienyja Mojšu Kremieru i Mardechaju Šulkiesu. Na siońnia heta adzinyja achviary Kurapataŭ, asoby jakich paćvierdžanyja dakumientalna.
Peŭnuju infarmacyju možna taksama atrymać pa razrabavanych pachavańniach, jakija rehularna źjaŭlajucca na terytoryi ŭročyšča. U krasaviku 2009-ha źjaviłasia infarmacyja ab raskapanaj mahilnaj zapadzinie ŭ centralnaj častcy ŭročyšča. Siarod rečaŭ, jakija nie zacikavili rabaŭnikoŭ, supracoŭnik Akademii navuk Biełarusi archieołah Mikoła Kryvalcevič znajšoŭ płastmasavy hrabieńčyk, papiarośnicu z reštkami papiarosnaj papiery i navat… futbolnuju butsu. Zastajecca tolki zdahadvacca, adkul zabrali jaje ŭładalnika na rasstrelny palihon.
Pa toj bok rasstrelnaha revalviera
Na siońniašni dzień u adkrytym dostupie krajnie mała infarmacyi pra vykanaŭcaŭ prysudaŭ. Dostupu da zakrytych dakumientaŭ KHB BSSR u daśledčykaŭ pakul niama. Proźviščy, zhadanyja dalej, viadomyja vyklučna z uspaminaŭ śviedkaŭ (u pieršuju čarhu supracoŭnikaŭ NKVD): I. Kmit — vachcior kamiendatury NKVD, S. Charytanovič — «vyvadny» ŭnutranaj turmy NKVD, A. Znak — nahladčyk «Amierykanki», S. Zacharaŭ — vachcior kamiendatury NKVD i inšyja.
Napeŭna, samym viadomym z vykanaŭcaŭ źjaŭlajecca Ściapan Koba (1908 — 9 maja 1953). Naprykancy 30-ch jon słužyŭ načalnikam unutranaj turmy NKVD u Minsku («Amierykanki»). Padčas vajny byŭ kamiendantam asobnaha adździeła NKVD pa Zachodnim froncie. Miarkujučy pa ŭznaharodnych dakumientach ad 1942 hoda, jon asabista vykonvaŭ zahady ab rasstrełach «zdradnikaŭ». Pamior 45-hadovym u svaim kabiniecie 9 maja 1953 hoda. Pastaŭleny jamu žonkaj pomnik možna ŭbačyć na Vajskovych mohiłkach u Minsku.
Ivan Jermakoŭ (1888—1940), namieśnik načalnika kamiendatury NKVD. Z 1937-ha — małodšy lejtenant dziaržbiaśpieki BSSR, u 1938-m uznaharodžany znakam «Hanarovy supracoŭnik UNK-ADPU». Zastreliŭsia ź imiannoha braŭninha (da pytańnia ab znachodkach hilzaŭ ad zbroi niesavieckich sistem) u 1940-m.
Uładzimir Nikicin (1898 — data śmierci nieviadomaja). U 1937-m — małodšy lejtenant dziaržbiaśpieki BSSR. Kiravaŭ kamiendaturaj NKVD BSSR da Koby. Vajnu skončyŭ padpałkoŭnikam, načalnikam turemnaha adździeła UNKVD Staŭrapolskaha kraja. Data śmierci nieviadomaja, ale Nikicin dakładna dažyŭ da raspadu SSSR i sustreŭ jaho ŭ svajoj kvatery ŭ Maskvie va ŭzroście 93 hadoŭ.
Ivan Bačkoŭ, u 1940 hodzie dziažurny kamiendant kamiendatury NKVD, małodšy lejtenant dziaržbiaśpieki, u 1942-m uznaharodžany ordenam Čyrvonaj Zorki.
Andrej Astrejka — naradziŭsia ŭ 1905 hodzie, data śmierci nieviadomaja. U 1938-m uznaharodžany znakam «Hanarovy supracoŭnik UNK-ADPU».
Siarod proźviščaŭ sustrakajucca taksama Mihna, Dubroŭski, Bacian, Fama Abramčyk. Na žal, infarmacyi pa ich (daty naradžeńnia i śmierci, uznaharodžańni, miescy prachodžańnia słužby) u adkrytym dostupie niama.
Ściapan Koba raskazvaŭ paśla vajny namieśniku ministra ŭnutranych spraŭ BSSR Ivanu Stelmachu, što paśla rasstrełu vykanaŭcam vydavali śpirt, jaki jany vypivali ŭ stałovaj kamiendatury.
Pa słovach žonki Bačkova, muž redka viartaŭsia z pracy ćviarozym i ad jaho nibyta «pachła śviežaj kryvioj».
Kolki było rasstralana?
Pytańnie ab kolkaści achviaraŭ, jakija znajšli apošni prytułak u Kurapatach, — najbolš dyskusijnaje. Nazyvalisia roznyja ličby — ad 7 da 250 tysiač čałaviek.
Najbolš abhruntavanaja na siońniašni dzień viersija havoryć pra 30 tysiač rasstralanych. Imavierna, kali adkryjucca archivy i buduć zroblenyja dakładnyja padliki, kančatkovaja ličba budzie adroźnivacca ad jaje na niekalki tysiač. Heta ličba vynikaje sa źviestak pra kolkaść rasstralanych u miežach BSSR za hady teroru. Jana taksama supadaje z vysnovami śledstva 1988 hoda, jakoje zychodziła ź ličby mahił i siaredniaj kolkaści pareštkaŭ, znojdzienych u ich.
Adnak, na našu dumku, hetaje pytańnie nie hałoŭnaje. Niavažna, idzie razmova «tolki» pra dvaccać tysiač ci pra čverć miljona: i adna, i druhaja ličba tyčacca złačynstva suprać čałaviectva.
Navat kali b vyjaviłasia, što Kurapaty — daloka nie samaje vialikaje miesca rasstrełaŭ u Biełarusi (choć na siońniašni momant usio havoryć ab advarotnym), to jany musiać być simvałam, jak, naprykład, vioska Chatyń, jakaja simvalizuje nie tolki ŭłasnuju trahiedyju, ale i ŭsie spalenyja pasieliščy na terytoryi Biełarusi padčas vajny. Simvałam, jaki jadnaje miescy masavych rasstrełaŭ u roznych nasielenych punktach Biełarusi.
Źmiena palityki ŭ dačynieńni da archivaŭ KDB u Biełarusi (pa anałohii z archivami śpiecsłužbaŭ tatalitarnaha pieryjadu ŭ krainach-susiedkach Biełarusi) daść vyčarpalnuju infarmacyju adnosna taho, jak adbyłasia adna z najbolš strašnych trahiedyj u historyi našaj krainy. Vielmi važna, kab heta adbyłosia.
***
***
Što vyjaviła Prakuratura BSSR u 1988 hodzie
14 červienia 1988 hoda Prakuraturaj BSSR była zaviedziena kryminalnaja sprava. Heta adbyłosia paśla apublikavańnia ŭ haziecie «Litaratura i mastactva» artykuła Zianona Paźniaka i Jaŭhiena Šmyhalova «Kurapaty. Daroha śmierci».
Śledstva ŭznačaliŭ śledčy pa asabliva važnych spravach Hienieralnaj prakuratury BSSR Jazep Brolišs.
U siaredzinie lipienia 1988-ha Saviet Ministraŭ BSSR zasnavaŭ Dziaržaŭnuju kamisiju pa rasśledavańni złačynstvaŭ u Kurapatach. U skład kamisii ŭvašli piśmieńniki Vasil Bykaŭ i Ivan Čyhrynaŭ, byłaja padpolščyca, Hieroj Savieckaha Sajuza Maryja Osipava, kiraŭniki Ministerstva justycyi i MUS BSSR, Viarchoŭnaha suda, Kamiteta dziaržaŭnaj biaśpieki, vučonyja, pradstaŭniki hramadskich arhanizacyj. Kamisiju ŭznačalvała namieśnica staršyni Savieta Ministraŭ BSSR Nina Mazaj, namieśnikam staršyni kamisii byŭ hienieralny prakuror BSSR Hieorhij Tarnaŭski.
Padčas śledstva na terytoryi kala 30 hiektaraŭ byli vyjaŭlenyja 510 mierkavanych pachavańniaŭ pamierami 2ch3, 3ch3, 4ch4, 6ch8 mietraŭ i bolšyja. Padčas vybaračnaj ekshumacyi byli vyjaŭlenyja čałaviečyja pareštki (313 čarapoŭ, kości škiletaŭ, 340 zubnych pratezaŭ z žoŭtaha i biełaha mietałaŭ), asabistyja rečy (hrabiancy, zubnyja ščotki, mylnicy, kašalki, abutak, reštki vopratki), a taksama 177 hilzaŭ i 28 kulaŭ. 164 revalviernyja hilzy i 21 kula, stralanyja z revalviera sistemy Nahana, 1 hilza ź pistaleta TT — štatnaj zbroi supracoŭnikaŭ NKVD. Taksama byli znojdzienyja niekalki stralanych hilzaŭ ź pistaletaŭ sistem Braŭninh i Valter, zbroja hetych sistem vypuskałasia ŭ tym liku i da 1941 hoda. Niaredka takoj zbrojaj uznaharodžvaŭsia kiraŭničy skład NKVD. 55 śviedak ź viosak Cna-Jodkava, Padbałoćcie, Drazdova zaśviedčyli, što ŭ 1937—1941 hadach supracoŭniki NKVD pryvozili ŭ Kurapaty ludziej na zakrytych mašynach i rasstrelvali ich.
Śledstva vyznačyła kolkaść zabitych u nie mienš jak 30 tysiač čałaviek. Paśla zakančeńnia śledčych dziejańniaŭ Hienprakuratura kryminalnuju spravu pa Kurapatach spyniła: «Dakładna dakazana, što rasstreły pakaranych ažyćciaŭlalisia supracoŭnikami kamiendatury NKVD BSSR… Bieručy pad uvahu, što vinavatyja ŭ hetych represijach kiraŭniki NKVD BSSR i inšyja asoby byli pryhavoranyja da śmiarotnaha pakarańnia abo da hetaha času pamierli… kirujučysia art. 208, p. 1 i art. 5 p. 8 KPK BSSR, kryminalnaja sprava, zaviedzienaja pa fakcie vyjaŭleńnia pachavańniaŭ u lasnym masivie Kurapaty, spynienaja».
***
Ci praŭda, što znachodka ŭ Kurapatach pareštkaŭ žančyn stavić pad sumnieŭ viersiju pra savieckija rasstreły?
Pa-pieršaje, u Kurapatach śledčyja nie vyjavili pareštkaŭ dziaciej. A niemcy, kali rasstrelvali jaŭrejaŭ, rasstrelvali i žančyn, i dziaciej.
Pa-druhoje, dola žančyn u pachavańniach Kurapat nievialikaja. Mierkavańnie, što žančyn u 30-ja da rasstrełu ŭ BSSR nie asudžali, raspaŭsiudziŭ staršynia KDB Biełarusi ŭ 1990—1994 hadach hienierał Eduard Šyrkoŭski. Ale kali śledčyja Hienieralnaj prakuratury napisali zapyt u vajennuju kalehiju Viarchoŭnaha suda SSSR, to vyjaviłasia, što ŭ 1937 hodzie ŭ Minsk dva razy na miesiac vyjazdžała vyjaznaja kalehija Viarchoŭnaha suda. Uznačalvaŭ jaje taki bryhvajeniuryst Komadaŭ. Ź im byli dva «zasiadacieli». Im NKVD rychtavała śpisy.
Kali ŭ śpisach byli važnyja piersony, jany prachodzili ŭzhadnieńnie Palitbiuro. Stalin pisaŭ na kožnym śpisie rezalucyi: «K rasstriełu b..diej» abo prosta «Za». Svaje podpisy ŭ znak zhody stavili i inšyja členy Palitbiuro: Viačasłaŭ Mołataŭ, Łazar Kahanovič, Mikita Chruščoŭ… Jany ŭsie byli ŭciahnutyja ŭ hety kanviejer.
Hetaja vyjaznaja kalehija asudžała ludziej tolki pa 58-m artykule (u BSSR jon byŭ 76-y) u č. 1, 2, 3 — zdrada radzimie, škodnickaja dziejnaść, teror. I pa inšym vyklučnym artykule — kontrrevalucyjnaja prapahanda.
Dyk voś, u śpisach asudžanych da rasstrełu, jakija śledstva atrymała z vajennaj kalehii z Maskvy, — prykładna 20% žančyn.
Mikoła Buhaj
***
«Asobyja karpusy», dzie trymali žyvych miortvych
Pa zahadzie Mikałaja Jažova ŭ turmach NKVD byli stvoranyja «asobyja karpusy». U Minsku taki isnavaŭ na 2-m paviersie «Vaładarki». Jon byŭ adździeleny ad rešty turmy, ad ahulnaha kalidora, ścianoj u dźvie cahliny.
Tam trymali ludziej, jakija pa dakumientach užo byli rasstralanyja i źniatyja z usich ulikaŭ. Dla žyvych ich užo nie isnavała. Ale ich trymali — dla «apieratyŭnaj raboty».
Prava zachodzić u «asobyja karpusy» nie mieŭ amal nichto, navat turemny doktar. Mieli prava zachodzić tudy tolki narkam unutranych spraŭ i jaho pamočnik, a taksama hrupa pravieranych nahladčykaŭ — zdajecca, u Minsku ich było 6 čałaviek. Hetych šaścioch pasialili pobač z turmoj, u budynku na Vaładarskaha, dzie ciapier Technabank.
Asudžanyja ŭ «asobym korpusie» viedali pra śmiarotny prysud sabie, ale im kazali, što jany mohuć zasłužyć pierahlad jaho, mohuć zachavać žyćcio, kali dapamohuć NKVD u vykryćci inšych «vorahaŭ naroda». Ad ich dabivalisia pakazańniaŭ na maksimalnuju kolkaść ludziej. Im padsadžvali viaźniaŭ, kab jany ich «raskručvali» na «pryznańni». Źniavolenych tut bili kanviejeram pa 24 hadziny.
U asobym korpusie minskaj «Vaładarki» doŭhi čas trymali biełaruskaha dziejača, aŭtara pieršaj biełaruskaj hramatyki Branisłava Taraškieviča.
Strašnyja papki z pakazańniami hetych ludziej jašče čakajuć svajho adkryćcia.
Kali turmy NKVD byli piekłam, to asobyja karpusy — piekłam piekła. U Minsku hety korpus byŭ raźličany na 180 čałaviek. U Mahilovie, Homieli — da tryccaci. U Oršy — na dziesiać. Isnavali jany i ŭ Starobinie dy Vietrynie, dzie taksama dziejničali vialikija viaźnicy.
Kali 25 listapada 1938 hoda Stalin zamianiŭ Jažova na Łaŭrencija Bieryju, adnym ź pieršych zahadaŭ było: z 12.00 spynić usie rasstreły. A tut u asobych karpusach — 400 čałaviek, jakija pa dakumientach byli ŭžo rasstralanyja. U Minsku na toj čas narkamam byŭ Alaksiej Nasiedkin. Jaho papiarednik, Barys Bierman, užo byŭ adklikany ŭ Maskvu i aryštavany. Nasiedkin daŭ zahad terminova rasstralać 400 čałaviek. Ale čekisty ŭžo bajalisia: jany bačyli, čym skončyli ich papiaredniki. Namieśnik Nasiedkina patrabuje: «Dajcie piśmovaje ŭkazańnie!» Tady Nasiedkin vyklikaŭ namieśnika i pavioŭ damoŭ, u internat na Kamsamolskaj. Tam jaho napaiŭ, paśla čaho toj staŭ bolš zhavorlivym.
Viaźniaŭ z asobaha korpusa pasadzili ŭ hruzaviki i pavieźli. Ceły dzień i paŭnočy stralali. Asobnych supracoŭnikaŭ NKVD taho času, naprykład šafiora Davidsona, śledčy prakuratury Brolišs jašče paśpieŭ u 1988 hodzie apytać.
Mikoła Buhaj
***
Rasstrelnyja dakumienty vyviezienyja ŭ Maskvu
Da 1964—1969 hoda dakumienty pra miesca pachavańnia kožnaha z asudžanych lažali ŭ Minsku. Paśla ich zahadali pieradać u Maskvu. U daśje na kožnaha viaźnia zachoŭvalisia tak zvanyja «pieršy kanviert» i «druhi kanviert». U pieršym dahetul zachoŭvajecca rašeńnie trybunała. U «druhim» — daviedka z kamiendatury «Riešienije priviedieno v ispołnienije … hoda v h. Minskie na śpiecučastkie № …» i podpisy. Źmieściva hetych kanviertaŭ i było pieravieziena ŭ Maskvu. Ale niekatoryja inšyja dakumienty, na asnovie jakich možna adnavić dakładnyja ličby rasstralanych u Minsku, imavierna, možna vyjavić u archivach KDB Biełarusi.
U susiednich ź Biełaruśsiu krainach zadaču raskryćcia histaryčnaj praŭdy pra represii vykanali Instytuty nacyjanalnaj pamiaci. Jany ŭparadkavali archivy i apublikavali vyjaŭlenyja dakumienty.
***
Ad redakcyi
Stalinskija represii byli nie prosta złačynstvam, achviaraj jakoha stali niavinnyja ludzi. U Biełarusi jany mieli charaktar metaskiravanaha vyniščeńnia nacyjanalnaj i dziaržaŭnaj elity. Jany nie tolki asłabili krainu pierad vajnoj, jany padarvali patencyjał nacyi na dziesiacihodździ. Tatalna vyniščyli kiraŭnictva BSSR, elitu sialanstva i intelihiencyju. Adbyłasia padmiena bazavych paniaćciaŭ pra maral, zakonnaść, abaronienaść čałavieka zakonam i spraviadlivaść, jakija lažać u asnovie pośpiechu luboha sučasnaha hramadstva. Najciažejšyja nastupstvy 1930-ch naša hramadstva adčuvaje dahetul.
Kamientary