Finskija sałdaty na pazicyjach padčas pierapynku ŭ vajennych dziejańniach. 1940 hod. Fota Wikimedia Sommons
Kolki b razoŭ ja ni hartaŭ słavutuju pracu Ernsta Hiełniera «Pryšeście nacyjanalizmu. Mify nacyi i kłasa» — siońnia, piać, dziesiać ci dvaccać hadoŭ tamu, voka niaźmienna čaplajecca za nadzvyčaj trapnuju charaktarystyku mižvajennaj Centralna-Uschodniaj Jeŭropy, jakaja šmat u čym nahadvaje historyju i rečaisnaść postsavieckaj prastory. Hiełnier, jak i bolšaść daśledčykaŭ nacyjanalizmu, nie mieŭ jakich-niebudź santymientaŭ da abjekta svajho vyvučeńnia. Jaho razvahi ździeklivyja i biaźlitasnyja: «Novyja dziaržavy byli mienšymi i, tym samym, słabiejšymi za impieryi, na źmienu jakim jany ŭźnikli … Prablema mienšaściej dla ich była nie mienš vostraj, čym jana była ŭ … słavutych «turmach narodaŭ». Jany sami stali pravincyjnymi turmami narodaŭ dla svaich mienšaściej. Pry hetym novyja mienšaści, to-bok tyja, jakija raptoŭna nabyli status mienšaści … u minułym niaredka ŭvachodzili ŭ skład hrup, kultura jakich była daminantnaj. Novy status byŭ dla ich niazvyčnym i vyklikaŭ naturalnuju niazhodu i supraciŭ …
Novy mižnarodny paradak … mieŭ usie zahany toj sistemy, jakuju jon źmianiŭ, plus ceły šerah svaich ułasnych. Nastupstvy hetaha nie prymusili čakać siabie doŭha. Jak tolki ŭmacavałasia ideałahičnaja dyktatura ŭ Rasii i byŭ ustalavany nacyjanalistyčny režym u Hiermanii, usia hetaja kanstrukcyja abrynułasia jak kartačny damok. Polšča zdoleła supraciŭlacca ŭsiaho niekalki tydniaŭ, Juhasłavija (aficyjnaja) i Hrecyja — niekalki dzion. Inšyja niadaŭna stvoranyja nacyjanalnyja dziaržavy ŭvohule nie supraciŭlalisia (dziŭnym vyklučeńniem była tolki Finlandyja)».
U čym ža sakret finskaha cudu, jaki dazvoliŭ zachavać niezaležnaść i ŭ 1939-1940-m, i ŭ 1944-m, vyśliznuć z-pad pahrozy pieraŭtvarycca ŭ «krainu narodnaj demakratyi» na miažy 1940-1950-ch? Zachodniaja dypłamatyčnaja i palitałahičnaja tradycyja paznačyła fienomien paślavajennych finska-savieckich adnosin taŭrom «finlandyzacyja», jakoje mieła amal nie prychavany ździeklivy źmiest, maŭlaŭ, Finlandyja — satelit, ledź nie pasłuhač Savieckaha Sajuza. Razam z tym dla finaŭ jana maje zusim inšy ekzistencyjalny sens. Ci nie najlepšym čynam jaho vyjaviŭ Maŭna Kojvista, jaki staŭ prezidentam Finlandyi ŭ 1982 hodzie. Na pytańnie žurnalista, što było dla finaŭ nacyjanalnaj idejaj u 1944 hodzie, jon tut ža adkazaŭ: «Vyžyć». I sprava nie ŭ tym, što sam Kojvista ŭ tyja časy byŭ na froncie. Havorka nie išła tolki pra asabisty los. Prezident kazaŭ pra krainu i nacyju.
Čytajcie taksama: Zimovaja vajna: jak finy adstajali svaju niezaležnaść
Detalovamu analizu vytokaŭ finlandyzacyi pryśviečanaja nadrukavanaja ŭ hetym hodzie na ruskaj movie kniha finskaha historyka Kima Rentała. Dla historyka śpiecyjalista jana budzie cikavaja, pamiž inšym, jak uzor prafiesijnaj daskanałaści, spałučeńnia hruntoŭnaha analizu krynic ź lohkim stylem vykładańnia, uvahi da indyvidualnych asablivaściej i losu nie tolki hałoŭnych hierojaŭ histaryčnych padziej, ale i šarahovych vykanaŭcaŭ, ad jakich na samoj spravie šmat što zaležała. Ja by paraiŭ vykarystoŭvać jaje studentam i maładym navukoŭcam u jakaści prykładu. A dla masavaha čytača heta karysnaja hleba dla razvah — jak i za košt čaho słabaj, maleńkaj, pieryfieryjnaj nacyi ŭdałosia zachavać prava na samastojnaść, niahledziačy na ahresiŭnyja pamknieńni mahutnaha hieapalityčnaha susieda. I choć sam aŭtar u zaklučnych radkach śćviardžaje, što «hety vopyt sam pa sabie nie moža być prymienieny da inšych časoŭ i abstavin», na moj pohlad, mahčymaści hetakija jość.
Rentała analizuje čatyry epizody historyi saviecka-finskich adnosin stalinskaj epochi: Zimovaj vajny (1939-1940), Vajny-praciahu (1941-1944) i dźviuch sprob (1948 i 1950) savieckaha kiraŭnictva pieratvaryć Finlandyju ŭ «krainu narodnaj demakratyi».
Pry hetym, mienavita pieršamu epizodu nadajecca najbolšaja ŭvaha. I heta nie vypadkova: vyniki Zimovaj vajny, zdolnaść finaŭ baranić svaju krainu, toje, pra što «ledź zhadvali, ale zaŭsiody pamiatali», jak piša Rentała, stała nadziejnym padmurkam dalejšych saviecka-finskich adnosin. Pra sam chod vajny, pravakacyju, zroblenuju, kab apraŭdać ahresiju, stvareńnie butaforskaha ŭrada Kuusiniena, fatalnyja pamyłki savieckich vojenačalnikaŭ, mižnarodnuju dapamohu finam šmat užo napisana, tamu aŭtar źviartajecca da mienš zaŭvažnych i viadomych abstavin, jakija, jak ni dziŭna, adyhrali ci nie najbolšuju rolu.
Što da pamyłak, to ich zrabili i sami finy. Jany, majecca na ŭvazie palityčnaje kiraŭnictva, na pačatku vajny nie ŭjaŭlali sabie maštabaŭ pahrozy, nie mahli dać sabie viery, što meta SSSR — nie pieranos miažy na niekalki dziasiatkaŭ kiłamietraŭ na zachad, a sucelny zachop krainy. Pa-druhoje, heta ŭpeŭnienaść, što ŭvieś śviet pryjdzie na dapamohu. Abiedźvie dumki, jak ni paradaksalna, paspryjali ŭmacavańniu toj rašučaści ź jakoj baraniłasia finskaje vojska.
Z savieckaha boku častka pamyłak była vyklikanaja sistemnymi faktarami, u tym liku, maštabnymi palityčnymi represijami, na jakich hruntavałasia asabistaja ŭłada Stalina. Savieckaja interviencyja, jakaja, na jaho dumku, pavinna była vyklikać revalucyjnuju situacyju, nie sustreła kolki-niebudź značnaj padtrymki ŭ finskim hramadstvie. U tym liku i siarod tych, chto, zdavałasia, pa vyznačeńni byŭ pavinien jaje padtrymać — finskich kamunistaŭ. Jany byli ŭ žachu navat ad frahmientarnaj infarmacyi pra represii ŭ SSSR: pierš za ŭsio — ab amal pahałoŭnym źniščeńni pierabiežčykaŭ ź liku «čyrvonych finaŭ», skasavańni ŭsich nacyjanalnych finskich abjadnańniaŭ — voinskich padraździaleńniaŭ, adukacyjnych i vydavieckich arhanizacyj — i, narešcie, poŭnaj zabaronie finskaj movy. Viadoma, piša Rentała, što «Stalin kiravaŭ represijami i ŭvažliva sačyŭ za ich chodam. Kamisija, jakaja abśledavała paŭnočna-zachodniuju miažu ŭžo ŭ pačatku 1935 hoda prapanavała adsialić z pamiežnych rajonaŭ 5 tys. siemjaŭ finaŭ, karełaŭ i inhiermanłandcaŭ. Stalinu prapanova spadabałasia, adnak na palach jon napisaŭ: «Čamu nie bolš?»
Jašče adno nastupstva represij — źniščeńnie kadravaha składu savieckaj vyviedki napiaredadni vajny. Tyja, kaho pryznačyli na finski kirunak, mała što ŭ im razumieli, adnak viedali, što ŭmovaj ich asabistaha vyžyvańnia było rapartavać nie ab tym, što było na samoj spravie, a ab tym, što, jak im padavałasia, spadabajecca kiraŭnictvu. Tamu, «pryvodziačy daniasieńni vidavočcaŭ, supracoŭniki vyviedki NKVD i HRU zaŭsiody pradstaŭlali padziei ŭ adpaviednym śviatle: panika na čyhunačnych vakzałach z-za imknieńnia žycharoŭ biehčy sa stalicy, antyvajennyja nastroi i niezdavalniajučaje stanovišča pracoŭnaha kłasa, sutyčki pamiž šuckoraŭcami».
Nie mienšuju rolu adyhrali asabistyja jakaści, u tym liku ŭjaŭleńnie samoha Stalina pra Finlandyju. Viadoma, što Stalin naviedaŭ jaje dvojčy — u 1905 i ŭ 1917 hadach. Vizity byli ŭvosień i ŭzimku. Pad čas pieršaha Stalin dajechaŭ ciahnikom da Tamierforsa (Tampiere), to-bok mieŭ mahčymaść pabačyć značnuju častku krainy na ŭłasnyja vočy. Dyk voś, ničoha karysnaha jon nie ŭbačyŭ. Finlandyja Stalinu nie spadabałasia. Paźniej, u 1945 hodzie, jon skazaŭ pradstaŭniku Finlandyi: «… vy žyviacie čort viedaje dzie … žyviacie na bałotach i ŭ lasach…» Mienavita heta pradvyznačyła staŭleńnie Stalina da Finlandyi jak da terytoryi, jakaja nie maje značnaj kaštoŭnaści pa-za miežami prablem vajennaj biaśpieki.
Badaj što samy cikavy siužet u knizie — maštabnaja dezinfarmacyja brytanskaj vyviedki, u jakuju asabista pavieryŭ Stalin i jakaja, na dumku Rentały, adyhrała vyrašalnuju rolu ŭ chutkim zaviaršeńni Zimovaj vajny. Havorka idzie pra płany Vialikabrytanii i Francyi ŭstupić u vajnu suprać SSSR na baku Finlandyi i nanieści ŭdar pa hałoŭnamu na toj čas centru naftazdabyčy i naftapierapracoŭki — Baku. Sama ideja takoha razhortvańnia padziej naležała Manierhiejmu, jaki ŭ adroźnieńnie ad inšych finskich palitykaŭ i vajskoŭcaŭ byŭ pazbaŭleny pravincyjnaści i myśliŭ stratehična. «Ci dumajecie Vy zrabić chod na Kaŭkazie?» — pytaŭsia jon u pačatku studzienia 1940 hoda ŭ pradstaŭnika brytanskaha hienštaba. — «Zachop Baku byŭ by śmiarotnym udaram dla Niamieččyny, jak i dla Rasii». Nieviadoma dakładna, ci była vykarystanaja mienavita hetaja razmova, ci brytancy samastojna pryjšli da toj ža dumki, ale pa roznych kanałach była «źlita» infarmacyja nie tolki pra płany zachopu Baku, ale i pra padrychtoŭku ŭzbrojenych paŭstańniaŭ u Azierbajdžanie i va Ukrainie. Stalin u heta pavieryŭ. «Savieckija vajenna-pavietranyja siły atrymali zahad terminova adpravić padmacavańni ŭ try vajennyja akruhi — Adeskuju, Zakaŭkazskuju i Siarednieazijackuju, jakija mieli asabliva važnaje apieratyŭnaje naznačeńnie. Abaronu varta było pieratvaryć u nastup šlacham bambardzirovak naftavych radoviščaŭ u Masule i Kirkuku, jakija znachodzilisia pad kantrolem brytancaŭ, a taksama bierahoŭ Basforskaha praliva i navat addalenaj Aleksandryi. U paŭdniovych vajennych akruhach było zahadana rychtavać prapahandysckija materyjały na anhlijskaj, francuzskaj, tureckaj, farsi, urdu i puštu. Vybar moŭ pakazvaje, kaho ličyli patencyjalnymi ahresarami».
Chto pieramoh u Zimovaj vajnie? Finlandyja, jakaja zachavała niezaležnaść, ale straciła 26 tysiač čałaviek, 12% svajoj terytoryi i druhi pa kolkaści nasielnictva horad Vipury (Vybarh), ci SSSR? Stalin, vidavočna, siabie pieramožcam nie adčuvaŭ. Jon byŭ u šalenstvie ad nianaviści: «My 60 tysiač (finaŭ) pierabili, treba pierabić i astatnich, tady sprava skončycca. Treba pakinuć tolki dziaciej i starych». Navat kancepcyja ekspartu revalucyi była pierahledžanaja: «Suśvietnaja revalucyja jak adziny akt — hłupstva. Jana adbyvajecca ŭ rozny čas u roznych krainach. Dziejańni Čyrvonaj armii — heta taksama sprava suśvietnaj revalucyi». Złość jon sarvaŭ na tych, chto nie moh adkazać tym ža. «Zmročny nastroj vyliŭsia ŭ novuju chvalu pakarańniaŭ śmierciu, jakaja napatkała tych, chto ŭžo daŭno čakaŭ svajho losu. Pierapynak u masavych pakarańniach śmierciu praciahvaŭsia bolš za hod, ale ciapier u vajenny trybunał byli pieradadzienyja spravy 457 davoli viadomych ludziej, ź jakich 346 pavinny byli być rasstralanyja». Z hetym ža Rentała źviazvaje Katynskuju trahiedyju: «U hetaj atmaśfiery tryvohi, niebiaśpieki i pakory Stalin addaŭ zahad ab arhanizacyi masavaha zabojstva, jakoje navat dla jaho źjaŭlałasia praźmiernym. Vyrašana było rasstralać 25 700 zachoplenych va Uschodniaj Polščy ci aryštavanych paźniej polskich pałonnych aficeraŭ i inšych padobnaha rodu źniavolenych». Pryčynu patłumačyŭ Bieryja: «Kožny ź ich tolki i čakaje vyzvaleńnia, kab mieć mahčymaść aktyŭna ŭklučycca ŭ baraćbu suprać savieckaj ułady». Peŭnuju rolu adyhrała infarmacyja ab namiery Francyi pierakinuć u Finlandyju dyvizii, jakija farmiravalisia z polskich uciekačoŭ na jaje terytoryi, a taksama nieabchodnaść vyzvalić u savieckich łahierach miescy, jakija płanavalisia dla pałonnych finaŭ. Kolkaść ich supadała z kolkaściu rasstralanych palakaŭ.
Dziŭna, što praz čatyry hady Stalin nie vykarystaŭ situacyju, kab pakvitacca ź finami. Bolš taho, Finlandyja stała adzinaj nie akupavanaj krainaj ź liku tych, jakija ŭ časy Druhoj suśvietnaj vajny byli na baku Hiermanii. Jaje los byŭ vyznačany jašče na Tehieranskaj kanfierencyi ŭ śniežni 1943 hoda. Čerčyl i Ruźvielt vystupali za zachavańnie niezaležnaści Finlandyi. Stalin mieŭ maralnaje prava z hetym nie pahadzicca, tym bolš što navat Čerčyl pryznavaŭ «ahidnyja pavodziny» finaŭ. Adnak hetaha jon nie zrabiŭ. Pryncypovaje staŭleńnie ŭ jaho skłałasia jašče naprykancy Zimovaj vajny: «My nie chočam terytoryi Finlandyi. Adzinaje, što patrabujecca ad Finlandyi, — kab jana była siabroŭskaj Savieckamu Sajuzu dziaržavaj». Rentała źviazvaje heta pierš za ŭsio sa zdolnaściu finaŭ baranicca. U 1945 hodzie Stalin kazaŭ pradstaŭniku Finlandyi: «Vy ŭparta zmahalisia za vašu dziaržavu. Paraŭnajcie chacia b Finlandyju i Bielhiju. Bielhijcy ličać finaŭ napaŭchutarskim i nieadukavanym narodam. Ale finy viali siabie ŭ vajnie nie tak, jak bielhijcy. Bielhijcaŭ ličać adnym z najbolš adukavanych narodaŭ Jeŭropy, ale, kali pačałasia vajna, jany zdalisia. Dumaju, što kali b finaŭ pastavić na miesca bielhijcaŭ, to jany b uparta zmahalisia suprać niamieckaj ahresii». Ale akupacyja Finlandyi była całkam mahčymaja. Toje, što Stalin na heta nie pajšoŭ, na dumku Rentały, paŭpłyvali i inšyja abstaviny. Letam 1944-ha Finlandyja była padobnaja da źviera, jakomu ŭžo niama kudy było biehčy. Heta było pradvyznačanaje samoj hieahrafijaj: «Finlandyja apynułasia na pieryfieryi, padobna da vostrava». U toj ža čas paŭstavali bolš značnyja dla Stalina mety, vyklikanyja vysadkaj chaŭruśnikaŭ u Narmandyi, nieabchodnaściu vyrašać polskaje pytańnie i h. d.
Padobnaja situacyja vyratoŭvała niezaležnaść Finlandyi i ŭ 1948-1950-ch hadach, kali płanavałasia jaje transfarmacyja ŭ «krainu narodnaj demakratyi». U 1948 hodzie SSSR naviazaŭ abaronnyja damovy (farmalna, ab siabroŭstvie i supracoŭnictvie) trom byłym hiermanskim chaŭruśnikam, jakija trapili ŭ śfieru jaho ŭpłyvu. Adnak los Finlandyi skłaŭsia nie tak, jak Rumynii i Vienhryi. Adyhrała svaju rolu samo staŭleńnie da jaje značnaści jak krainy. «Ach, Finlandyja — heta drobiaź», — kazaŭ Mołataŭ. — «Polšča — vialikaja sprava!» Značna słabiejšymi byli pazicyi finskich kamunistaŭ. Ale ŭ najbolšaj stupieni na Stalina paŭpłyvali źmieny ŭ mižnarodnaj situacyi: Vialikabrytanija, Francyja i krainy Bieniluksa zaklučyli damovu ab stvareńni abarončaha Zachodniejeŭrapiejskaha sajuza, jakomu prezident Trumen abiacaŭ padtrymku ZŠA. Stalin i Mołataŭ zrazumieli, što pierśpiektyva žorstkich dziejańniaŭ SSSR u Finlandyi moža abvastryć stanovišča ŭ astatniaj Jeŭropie, asabliva ŭ Paŭnočnaj. Danija i Narviehija (jakoj, darečy, taksama prapanoŭvali zaklučyć anałahičnuju damovu) vyznačyli svajo imknieńnie da dałučeńnia abarončaj inicyjatyvy Zachadu.
U 1950 hodzie SSSR padrychtavaŭsia da nastupu na Finlandyju bolš hruntoŭna. U pieršuju čarhu było vyrašana ŭzmacnić pazicyi Finskaj kampartyi, jakaja atrymała z kasy ŭzajemadapamohi VKP (b) 874 tys. dołaraŭ. Heta pryblizna 40% ahulnaj sumy raschodaŭ na finansavuju padtrymku kamunistaŭ pa ŭsim śviecie. Pa niekatorych źviestkach, Kuusiniena (taho samaha, jaki ŭznačalvaŭ urad Finskaj Demakratyčnaj Respubliki ŭ 1939 hodzie) rychtavali da pasady prezidenta hetym razam absalutna realnaj Finlandyi. Adnak uvaha Stalina całkam pieraklučyłasia na Karejskuju vajnu, jakaja stała, pamiž inšym, pieršym hibrydnym vajennym sutyknieńniem SSSR i ZŠA. Finlandyi znoŭ pašancavała.
Historyju adnosin Finlandyi i SSSR stalinskaj epochi možna paznačyć jak historyju vyžyvańnia. Hety termin, biezumoŭna, maje peŭnaje abraźlivaje značeńnie, jon prynižaje nacyjanalnuju hodnaść. Byli, kaniešnie, i inšyja varyjanty isnavańnia ŭ zonie intaresaŭ hieapalityčnaha drapiežnika, zbolšaha — jašče horšyja. Prynižeńnie zachavała tuju dolu dziaržaŭnaha suvierenitetu, jakaja dazvoliła pabudavać Finlandyi adnu z najbolš efiektyŭnych ekanamičnych i sacyjalnych sistem sučasnaha śvietu. Dasiahnuć taho ŭzroŭniu dabrabytu i psichałahičnaha kamfortu, jaki naŭrad ci mahčymy ŭ krainie-naščadku byłoha pryhniatalnika ŭ samaj addalenaj pierśpiektyvie.
Što nam da taho? Ci možna ŭ pryncypie, całkam ci častkova, vykarystać vopyt Finlandyi ŭ siońniašniaj situacyi, kali sam aŭtar kaža, što heta — niemahčyma.
Ja b z hetym pahadziŭsia nie całkam. Tym bolš, što, naprykład, na pačatku kanfliktu na poŭdni Ukrainy viadomyja metry mižnarodnaj analityki, Kisindžer i Bžezinski, nie tolki suadnosili jaho ź finskaj historyjaj, ale i ličyli «finlandyzacyju» adnoj z mahčymych opcyj vyrašeńnia prablemy. Ukraina z hetym nie pahadziłasia.
Biezumoŭna, i siońnia jość spakusa pravieści paraleli pamiž padziejami 80-hadovaj daŭniny z realijami Uschodniaj Jeŭropy. Historyju, adnak, nielha ŭsprymać jak niešta padobnaje da instrukcyi ad pyłasosu ci da lekaŭ. Navuka ž finskaj historyi, jak mnie padajecca, daje nastupnyja ŭroki.
Pieršaje i hałoŭnaje — tyja padziei śviedčać ab pryncypovaj mahčymaści zachavańnia suvierenitetu małoj, słaboj krainaj va ŭmovach ahresiŭnaj palityki mahutnaha hieapalityčnaha susieda. Košt hetaha moža być vialikim, jale ŭ histaryčnaj pierśpiektyvie — apraŭdanym.
Pośpiech u hieapalityčnaj hulni zaležyć ad taho, što pastaŭlena na kon: dla małoj krainy heta ekzistencyjalnaja prablema samoha isnavańnia, dla vialikaj — zabava, entertejnmient. Asabliva ŭ tych vypadkach, kali vialikaja kraina — tatalitarnaja ci aŭtarytarnaja, kali heta hulnia — zabava adnoj asoby. Heta taja situacyja, kali davieryć prymać rašeńni padnačalenym niemahčyma ŭ toj ža stupieni, jak i trymać usio pad asabistym kantrolem. Da taho treba dadać, što lubaja aŭtarytarnaja/tatalitarnaja sistema, zasnavanaja na piersanalnaj uładzie, raniej ci paźniej pieraŭtvarajecca ŭ miechanizm zadavalnieńnia žadańniaŭ, kapryzaŭ i strachaŭ toj samaj adnoj asoby. Ad zdolnaści zabiaśpiečyć ich zaležyć nie tolki karjerny pośpiech, ale i časam samo isnavańnie padnačalenych. Hetaja krynica šmatlikich pamyłak padvyšaje šansy dla małych krain.
Ale, jak piša Rentała, «mahčyma, nie varta sprabavać usio tłumačyć racyjanalnymi pryčynami … Hłyboki analiz histaryčnych padziej … pakazvaje, što vypadkovaści, supadzieńni i ślapaja ŭdača hulajuć svaju niemałuju rolu». Budziem spadziavacca, što i nam pašancuje!
