Niamieckaje radyjo apublikavała artykuł pra Lenina da jahonaha 150-hodździa. Infarmacyjny, darma što z «klikabielnym» zahałoŭkam: «Kaniec adnaho mifa».
U biełaruskich demakratyčnych miedyja ćviarozyja teksty pra kamunizm usio jašče — vyniatki. I heta ni ŭ jakim razie nie zavajova demakratyi.
Antykamunizm u Siaredniaj Jeŭropy — rodavaja traŭma, ažno da estetyčnych vyrakaŭ pra architekturu. Što praŭda, tak było nie zaŭsiody. Ot i ŭ novaj bijahrafii Hitlera Brend Sims, historyk z Kiembrydža, davodzić, što hałoŭnym voraham nacyjanał-sacyjalizmu byŭ nie marksizm (jak pryniata dumać), a anhła-amierykanski libieralny ład žyćcia.
U 2017-m mnie davodziłasia pisać pra prykraść, jakuju naradžajuć štampy i kliše pra śviatočny dzień 7 Listapada. Kali koratka: zamiest taho, kab vieści źmiastoŭnuju dyskusiju, Dubaviec, Mackievič, aŭtary «Idei» (a da ich — «ideołahi adradžeńnia» nakštałt Paźniaka ci Bykava) stvaryli sabie pudziła i vajujuć ź im. Jany traktujuć śviatkavańnie ŭ Biełarusi 7 Listapada jak vyražeńnie viernaści savieckaści i kamunizmu. Miž tym Łukašenka, abhruntoŭvajučy śviata, padkreślivaje: jano straciła ideałahičny źmiest i maje vyklučna kalandarny charaktar. Hihin tłumačyŭ jaho naohuł praz rolu balšavizmu ŭ farmiravańni biełaruskaj dziaržaŭnaści.
Budaŭničyja ryštavańni vakoł dyskursu apanientaŭ biełaruski nacyjanalizm nie ŭmieje ŭhledzieć; jak natavaŭ u dziońnikach Tank, «idzie zaściankovaja idealizacyja ŭsiaho biełaruskaha» — z kanca 1980-ch idzie; i najpierš koštam kamunizmu.
Vasil Šaranhovič. Lenin u Kastryčniku. 1968 hod. Koler — z karciny Endzi Uorhała «Čyrvony Lenin».
Dazvolu sabie prytačyć u vuzieł majho arhumienta nitu asabistaha dośviedu. Ja vyhadavany ŭ tradycyjnych naratyvach biełaruskaha nacyjanalizmu; cianioty i pastki hetyja mnie znajomyja. Pomniu «100 pytańniaŭ i adkazaŭ z historyi Biełarusi» (1993), pazyčaŭ ich u pryjaciela. Tam kamunisty byli spres kavarnaja, kryvažernyja złačyncy.
Schilnaść da spraščeńniaŭ možna daravać padletku. Niamožna — «ideołaham adradžeńnia».
Bykaŭski ci Dubaŭcoŭ antykamunizm 1990-ch vyčarpaŭ svoj resurs.
U dziońnikach Maksima Tanka pra patrebu krytyčnaha myśleńnia ŭžo napisana. Pamiž remarkami pra Brodskaha i Miłaša (Tank ich nie šanavaŭ), Hamsuna i Aŭdena (ich, naadvarot, caniŭ) jon biaźlitasna krytykavaŭ ramantyčnuju histaryjahrafiju i prymityŭnuju patryjatyčnuju paeziju.
Tank mnie zdajecca fantastyčna cikavym siužetam: čałaviek, jakoha Baradulin uspymaŭ jak balšavika-padpolščyka (jašče adzin majstar dyskursu), akazvajecca chaŭruśnikam madernizacyjnaj prahramy ŭnutry biełaruskaj kultury. Prahrama hetaja vyrastaje z historyi biełaruskaj kultury, źjaŭlajecca nieadjemnaj častkaj jaje. Hienadź Sahanovič i Aleh Dziarnovič vielmi rana krytykavali nacyjanalnuju histaryjahrafiju (užo ŭ 1993-m); «Naša Niva» šukała sposabaŭ dapasavańnia biełaruskaj kultury da vyklikaŭ sučasnaści i za Dubaŭcom, i za Dyńko. Raboty Hieorhija Kołasa, Julii Andrejevaj ci Vitala Silickaha — z taho ž rada.
Biezumoŭna, niekali antykamunizm byŭ častkaj madernizacyjnaha paradku dnia. Adnak jon užo vyčarpaŭ svoj prahresiŭny patencył i jahonaje miesca — na śmietniku historyi (marksisckija mietafary tut darečy, raz tema takaja).
U čym praktyčny sens adčuvać haračuju nianaviść da Lenina? Da Brežnieva? Ci nie cikaviej šukać karysnych viedaŭ pra ich? Na heta pracuje industryja zachodnich sacyjalnych i humanitarnych navuk.
Pra Lenina z najnoŭšaha, što možna paraić, — knižka «Unutry leninskaha ŭrada: ideałohija, ułada i praktyka ŭ rańniaj savieckaj dziaržavie» (2018). Napisała jaje supracoŭnica Nartumbryjskaha ŭniviersiteta Łara Daŭds. Ja, jasnaja reč, hetuju knižku nie čytaŭ i ŭchvalaju jaje zavočna, hruntujučysia na niekalkich vielmi stanoŭčych recenzijach (asabliva vartaja ŭ Slavic Review). Daŭds stavić vielmi prostaje pytańnie: ci aŭtarytaryzm, ź jakim spraviadliva asacyirujecca saviecki ład, byŭ vynikam leninskaj zadumy ad pačatku? Jejny adkaz, zasnavany na archiŭnych krynicach, adnaznačny: nie. Heta byŭ vynik imklivaha raźvićcia savieckaj palityčnaj sistemy. Pakazalna, što viadomaja nam architektura ŭłady — usiomahutnaja partyja, biaspraŭnyja dziaržaŭnyja instytuty, — uźnikła nie adrazu. Pryblizna da leta 1918 hoda centram ułady była Rada narodnych kamisaraŭ. Palitbiuro pieraniało funkcyi pryniaćcia rašeńniaŭ tolki ź ciaham času.
Daŭds stavić važnaje pytańnie pra suadnosiny namieru i vyniku ŭ hramadskaj praktycy. Hetaje pytańnie mnie važna nie zhubić z-pad uvahi.
Kłasik savieckaj historyi, Styvien Kotkin, pracuje ciapier nad svajoj trochtomnaj bijahrafijaj Stalina (jakuju jon prezientavaŭ u prahramie «Uncommon Knowledge»). Siensacyj nakštałt «Stalin nievinavaty» Kotkin nie prapanuje, tut usio vidavočna i pradkazalna: na Stalinie lažyć vina ŭ złačynstvach, paraŭnalnych ź jakimi niebahata ŭ historyi čałaviectva. Razam z tym Kotkin pakazvaje moc histaryčnaj rekanstrukcyi. Jahonaja hiermienieŭtyka maje na mecie zrazumieć Stalina: jak jon sam abhruntoŭvaŭ kalektyvizacyju? Represii? Jak vyhladaŭ mientalny śviet hetaha čałavieka? Cikaviŭsia hetymi pytańniami, naprykład, i Aleś Adamovič. Ale Kotkin pracuje jak historyk, prymušaje ŭspomnić hadamieraŭskaje «płaŭleńnie dalahladu» (Horizontverschmelzung).
Niaŭžo biełaruski čytač abiadnieŭ by, kab zamiest čarhovaj maralnaj propaviedzi pra biesčałaviečnaść kamunizmu jamu prapanavali akurat analityčnuju prozu? Heta nie maja dumka. Niekali jaje ŭ dačynieńni da vajaroŭ BKA vykazaŭ krytyk Daniła Žukoŭski, jaki ŭ archivie madernizacyi biełaruskaj kultury, jejnaha vychodžańnia na suśvietny ŭzrovień zajmaje važnaje miesca.
Moj apošni prykład pachodzić ź niamieckaj histaryjahrafii. Bremienskaja prafiesarka Siuzana Šatenbierh adnojčy pradstaviła ŭ našym kalokviumie svaju bijahrafiju Brežnieva, jakaja pa-niamiecku vyjšła ŭ 2017-m i za hod była pierkładzienaja pa-rusku. Niamiecki zahałovak charašejšy, adnak: «Leanid Brežnieŭ: dziaržaŭny dziejač i akcior u cieni Stalina». Metu Šatenbierh ja, dziela charastva arhumienta, całkam pryraŭnuju da taho, što robiać Daŭds i Kotkin. Šatenbierh akuratna ŭznaŭlaje śviet, u jakim žyŭ, myśliŭ i dziejničaŭ Brežnieŭ. Šatenbierh rabiła ŭ dakładzie razumovy ekśpierymient: kab Brežnieŭ pajšoŭ u adstaŭku ŭ 1976-m, jak by jaho ŭspaminali siońnia? Taksama jana źviartała ŭvahu na padabienstvy ŭ lidarskim styli Brežnieva i, naprykład, Vili Branta.
U hetym — sens taho, što robiać historyki. A papraŭdzie, vidać, naohuł usie, chto maje dačynieńnia da piśma. «Minuŭščyna — čužyna», jak nazvaŭ svaju knihu Devid Łoŭental. Hetaja hulnia nazyvajecca ostranienije. Kab prailustravać hety tezis, ci bahata prac biełaruskich historykaŭ uspadajuć na dumku?
