Kraj za niebakrajem, abo Biełaruskaja Prusija

Biełaruś nie skančajecca na Hrodnie. I za Niomanam ludzi jo.

Na samym paŭnočnym zachadzie Biełarusi, tam, dzie zachodzić sonca, jość słaŭnaje miastečka Sapockin, što źmiaściłasia ŭ kutku miežaŭ troch dziaržavaŭ: Biełarusi, Polščy i Litvy. Sapockinski kraj, paŭnočna‑zachodniaja častka Hrodzienskaha rajonu — unikalny rehijon. Kali chočacie pabačyć maleńkuju biełaruskuju Polšču — jedźcie tudy. Tam naradzilisia lidery abodvuch sajuzaŭ palakaŭ Tadevuš Havin i Juzaf Łučnik i jašče ekanamist Jarasłaŭ Ramančuk.

Tut niama turysckaj šturchaniny. Darohi tut vydatnyja — šyrokija i hładkija. I pustynnyja.

Admietny tut i klimat. Zdajecca, prysłuchaješsia — i pačuješ huk bałtyjskich chvalaŭ. Viecier ź niedalokaha mora dźmie ŭ tutejšyja vysačeznyja pahorki, što na biełaruskaje voka ŭžo i hory.

Heta adčuvaje kožny, chto pierajazdžaje most nad virapłynnaj rečkaj Łasosnaj, ci, jak jaje tut piaščotna nazyvajuć, — Łasasiankaj. Spačatku paabapał darohi raźlahajucca nieahladnyja pali, što nieŭzabavie źmianiajucca stromymi piasčanymi hradami, bukatymi pahorkami, zredčas parosłymi kupami maładoha sasońniku.

Časam z‑za hary možna ŭbačyć špil kaściołu albo zaimšeły bieton niemaviedama ŭžo čyich — rasijskich, polskich ci niamieckich — fartoŭ…

A za Sapockinam, abapał Čornaje Hančy i Aŭhustoŭskaha kanału, staić drymučy les, što nyrcuje pad kalučy drot i sychodzić za ŭsie miežy. Heta reštki byłoje Pierstuńskaje puščy. Tut, u puščanskich nietrach, jość ceły ružaniec čyściutkich azioraŭ. Da lasnoha voziera Kavienia, što pa darozie na Kalety, možna i padyści. Da inšych — samomu nie dabracca.

Hety naš akrajec, pa padziełach Rečy Paspalitaje, adyšoŭ pačatkova da Prusii, a zatym, u vyniku napaleonaŭskich kampanijaŭ i dypłamatyčnych hulniaŭ, da Rasii.

Ale Sapockinščyna nie trapiła naŭprost u Paŭnočna‑Zachodni kraj, a ŭvachodziła ŭ rasijskaje Carstva Polskaje. Tamu carskija ŭłady tak doŭha tryvali tut isnavańnie ŭnijackaha vieravyznańnia. 9000 tutejšych hreka‑katalikoŭ byli apošnimi biełarusami‑ŭnijatami. Pa ŭsioj Biełarusi Unija była skasavanaja ŭ 1840 h., ale Sapockinščyna až da 1875 h. uvachodziła ŭ skład Chołmskaj hreka‑katalickaj dyjacezii i źbierahała staražytnyja tradycyi.

Daroha z Hrodna na Sapockin lažyć praz Padłabieńnie, vialikuju viosku, hrodzienskaje pradmieście. Vakolicy vyhladajuć vielmi zamožna. Pasiarod Łaby‑Padłabieńnia na hary staić vialiki chram, dziŭnavataj, niazhrabnaj architektury. I praŭda, pačatkova heta była pravasłaŭnaja carkva, pabudavanaja na miescy staražytnaj unijackaj, u psieŭdaruskim styli ŭ 1882 h. U Pieršuju suśvietnuju vajnu pravasłaŭnyja adsiul vyjechali, i chram u 1929 h. paśla restaŭracyi vyśviacili ŭ katalicki kaścioł Najśviaciejšaje Panny Maryi. Ludzi tut siońnia nie dajuć viery, što niekali hetaje miastečka było pravasłaŭnym.

Kali zbočyć z darohi, to niedaloka i vioska Adamavičy, što vidać zdalok, dziakujučy kapitalnamu kaściołu na hary. Abapał darohi, miž žyvapisnych uzhorystych razłohaŭ, raźlahlisia leciščy. Adamavicki kaścioł Uniebaŭziaćcia Najśviaciejšaje Panny Maryi vydatna dahledžany, jak i tutejšyja mohiłki. Naohuł, zakinutych ci zaniadbanych chramaŭ pa hety, zachodni bok Niomanu, niama. Tutejšyja siem vialikich parafijaŭ abjadnanyja ŭ Sapockinski dekanat. A voś z pravasłaŭnych cerkvaŭ tut tolki mały prychod u samim Sapockinie. Taki voś vynik nia¬prostaje tutejšaje historyi.

U krasaviku 1875 hodu i ŭ hetym krai była likvidavanaja ŭnijackaja carkva. Voś što zhadvaje adzin sa śviedkaŭ taje epochi: «Tolki kazaki nahajkaj umacavali tam uradavuju vieru. (…) Pieraškodu pracy kazakaŭ staviŭ kaścioł, a kali jaho začynili, narod loh u im, i kazaki bili tam ludziej, dvaich zabili, kolki dziesiatkaŭ strašna pakalečyli…»

Ad leta 1915 hodu i da 1919 Sapockinski kraj byŭ akupavany niamieckimi vojskami i znoŭku dałučany naŭprost da Uschodniaje Prusii.

Krychu dalej, pa inšy bok darohi, miž horaŭ prytuliłasia vioska Pierstuń. Jak i paŭsiul na Sapockinščynie, najlepšyja vidy adkryvajucca nie z darohi, a ź blizkich pahorkaŭ. Tutejšy chram Źviestavańnia Panny Maryi byŭ pabudavany pačatkova ŭ 1848 mienavita jak unijackaja carkva, zatym, paśla 1875, pierarobleny ŭ pravasłaŭnuju, a z 1919 hodu ŭžo dzieić jak kaścioł. Što zvonku, svaim ampirnym charaktaram, što ŭ siaredzinie, reštaj carkoŭnaha ŭbrańnia, hety kaścioł unikalny. I praŭda, dzie jašče ŭbačyš u kaściole, zamiest ałtarnaje skulptury, stary ikanastas?

Pa druhi bok darohi na Sapockin, za kolki kiłamietraŭ, — słavuty Śviack.

Tut znachodzicca niekali šykoŭny pałacava‑parkavy kompleks Vałovičaŭ, što byŭ pabudavany ŭ 1779 h. italjanskim dojlidam Džuzepe Saka. Azdableńnie pałacu ŭ Śviacku ciahnułasia paŭstahodździa. Asabliva ŭražvaŭ druhi pavierch, u dekory jakoha spałučalisia rysy jak baroka, tak i kłasicyzmu. A park, spavity kanałami i stavami, dasiońnia zachoŭvaje ramantyčnuju malaŭničaść. Supiarečlivyja ŭražańni. I zachapleńnie i rospač.

Ale voś jašče adzin uzhorak, druhi, i… z hary ŭžo vidać Sapockin, što lažyć u dalinie.. Adsiul jon uvieś jak na dałoni. Adusiul vidać vializarny tutejšy kaścioł Śviatoha Iasafata, što byŭ pabudavany Vałovičami jašče ŭ 1789 hodzie, u časy panavańnia tut Prusii! Ciažka raspaviadać pra sapraŭdny stan tutejšych spravaŭ, hruntujučysia nie na kanfiesijnych mifach ci ideałahičnych štampach, a na histaryčnych faktach i žyvych śviedčańniach. Pierabudova kaściołu pad Praabraženski žanočy manastyr u 1890‑ia na pravasłaŭny ład źmianili vyhlad. Manaški ŭ pačatku 1915 hodu evakujavalisia, i ŭ 1916 hodzie kaścioł byŭ viernuty haspadaram. Chram u Sapockinie — redki chram, što nosić imia Iasfata Kunceviča.

Navat ź pieršaha pohladu Sapockin vyhladaje salidna. Niekali ž, da 1959 hodu, jon byŭ centram asobnaha rajonu.

Pasiarod Sapockina — dziciačy sadok, pabudavany akurat na staražytnym carkaviščy. Tutejšaja muravanaja Uśpienskaja carkva była pabudavanaja dla ŭnijataŭ jašče ŭ 1780 h, ale za Savietami zakrytaja, pieraroblenaja na skład tytuniu, a ŭ 1970‑ia razburanaja. Ad jaje acaleli tolki cykłapičnyja ścieny padpornaha muru terasy, kolišniaha ćvintaru. A voś ciapier na kolišnich mahiłach — terytoryja sapockinskaha dziciačaha sadka. Zastalisia jašče i carkoŭnyja prysady. Ludzi achvotna raspaviadajuć, što tut było raniej, i aburajucca, dziela čaho ž pastavili sadok na kostkach.

Vakoł Sapockina — vializarnyja pahorki. Dzie jašče ŭ Biełarusi možna siadzieć, źviesiŭšy nohi, na hary i hladzieć uniz, na strechi damoŭ?

U 1939 hodzie tut kipieli strašnyja bai. Z adnaho boku niamieckija, z druhoha — savieckija vojski, atačyli ŭ rajonie Sapockina šmattysiačnuju hrupoŭku polskich vojskaŭ. Mahiły žaŭnieraŭ u sapockinskich vakolicach — śviedčańnie samaj dramatyčnaj staronki miascovaj historyi.

Z kanca taho viekapomnaha 1939 hodu Sapockin staŭ rajonnym centram Biełastockaje vobłaści Biełarusi. Ale ŭ 1944 h., hetaksama raptoŭna, tracinu Sapockinščyny addali Polščy… Hetak upieršyniu za ŭsiu svaju ahladnuju staradaŭniuju historyju hety kutok biełaruskaje ziamli akazaŭsia razarvanym na dva kavałki. Napaminam pra burlivuju i nialohkuju historyju Sapockinščyny zastalisia chramy, staradaŭnija ruiny, kurhany, raskidanyja siarod ciomnych lasoŭ. U niedalokaj viosačcy Kalety, što prytknułasia ŭ samym kutočku, miž miežaŭ, adna z najbolšych brackich mahiłaŭ 1939 hodu.

Tut, na harach, zastalisia taksama niejkija cykłapičnyja padmurki z ahromnistych vałunoŭ. Ale adkul jany — nie daduć rady raspavieści navat ludzi z susiednich chataŭ. Zatoje možna, nikoha nie pytajučysia, udostal pałasavacca sunicami, naźbirać hryboŭ, pacikavać za piarestymi kaziurkami i nadychacca śviežym hornym pavietram. I hladzieć, hladzieć za dalahlad… Vuń u tym baku, za lesam, — Polšča, a za toj haroju — Litva.

Siarhiej Chareŭski

Sapockin - miastečka ŭ Hrodzienskim rajonie. Za 21 km da paŭnočnaha zachadu ad Hrodna, ź jakim złučana aŭtamabilnaj darohaj.
Centr bijałahičnaha zakaźniku «Sapockinski». Haścinica. Dom bytu. Nasielnictva 1,4 tys. čał. (2006).
Sapockin viadomy z XVI st. jak miastečka Haradzienskaha pavietu Trokskaha, z 1793 —Haradzienskaha vajavodstva VKŁ. Mieŭ hierb — u błakitnym poli srebny voł z załatymi rahami.
Z 1795 u składzie Prusii, z 1807 — Varšaŭskaha hiercahstva, z 1815 u składzie Carstva Polskaha Rasijskaj impieryi.
U 1915—1918 — znoŭ u składzie Hiermanii, Z 1921 — u Polščy, Z 1939 — u BSSR, centr rajonu Biełastockaj, z 1944 — Hrodzienskaj vobł.
Z 1959 — u Hrodzienskim rajonie. Kaścioł, carkva. Na zachodniaj uskrainie miastečka — pomnik archieałohii, kurhanny mahilnik (X—XI stst.) Katalickija mohiłki, staryja habrejskija mohiłki.

• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0