DEPOSITPHOTOS.COM, BY LOGOFF
Mnohija z vas nikoli nie čuli, što jość takaja kraina. Ale pry hetym viedajuć likior z takoj nazvaj — niepaŭtorna sini.
Niachaj vas nie ŭvodzić u zman, što Kiurasaa — astraŭnaja dziaržava ź liku byłych kałonij, a bolšaść nasielnictva tut — naščadki byłych raboŭ. Heta adna z samych zamožnych krain śvietu.
Tak, siońnia 84% biudžetu krainy prynosić turyzm. Ale kožny čałaviek tut, chaj sabie jon nosić raściahnutuju futbołku i siarod nočy viazie vašaj kampanii kantrabandnyja kubinskija cyhary, zaprasta moža akazacca ŭłaśnikam darahoha restarana. A pyšnaja čarnaskuraja žančyna, što zmachvaje padołam pył z łavy i mościcca na joj spać, — navat u hetaj situacyi zastajecca łedzi.
Kiurasaa
vyspa ŭ paŭdniovaj častcy Karybskaha mora, razam ź nienasielenym vostravam Mały Kiurasaa składaje aŭtanomiju ŭ składzie Karaleŭstva Niderłandy.
Płošča krainy: 444 kv. km.
Nasielnictva: 155 000 žycharoŭ (prykładna jak u Baranavičach).
Valuta: antylski hulden.
Stalica: Vilemstad.
Pryščepleny atožyłak
Ispancy «adkryli» Kiurasaa ŭ 1499 hodzie. Na vostravie jany sustreli indziejcaŭ aravakaŭ i kakiecia — apošnija vyłučylisia vysokim rostam. Praktyčna ŭsich karennych žycharoŭ ispancy vyvieźli na Haici ŭ jakaści raboŭ. Na niejki čas vostraŭ pieraŭtvaryŭsia ŭ adnu vialikuju fiermu: svaich bujnych žyvioł na im nie było, ale ispancy pryvieźli i puścili volna paśvicca mnostva koz, aviečak, karoŭ.
Tak pieravozili raboŭ. VIRGIN-ISLANDS-HISTORY.ORG
Bližej da siaredziny XVII stahodździa vostraŭ advajavali hałandcy, što akurat dabilisia niezaležnaści ad Ispanii.
Hałandskaja Viest-Indskaja kampanija ŭpadabała zručnuju havań Kiurasaa dla marachodstva, piractva i handlu, u tym liku rabami. Rolu handlaroŭ žyvym tavaram možna z horkaj uśmieškaj nazvać nacyjaŭtvaralnaj: siońnia čarnaskuryja — karennyja žychary i haspadary vostrava. I hałoŭny muziej krainy pryśviečany mienavita handlu rabami, a ŭ siemjach viedajuć, ź jakoj častki Afryki pryvieźli niekali ich prodkaŭ.
Muziej rabstva Kura Hulanda. WIKIMEDIA COMMONS
Nacyjanalny hieroj Kiurasaa — taksama rab.
Tuła, lidar paŭstańnia raboŭ na Kiurasaa ŭ 1795 hodzie, byŭ značna bolš adukavanym, čym my možam sabie ŭjavić: viedaŭ pra skasavańnie rabstva ŭ francuzskich kałonijach i haračy postup Vialikaj Francuzskaj revalucyi, havaryŭ na niekalkich movach, cytavaŭ Bibliju — i byŭ vydatnym arataram. Jon pryjšoŭ da svajho ŭłaśnika nie jak buntar, ale jak roŭny: sa słovami pra spraviadlivaść i prava na svabodu niezaležna ad koleru skury. Haspadar płantacyi, hałandziec van Utrecht, pierakłaŭ adkaznaść na hubiernatara vostrava.
Tuła, nacyjanalny hieroj Kiurasaa. Karcina raboty Edsiela Siełbiery, 2012 hod. WIKIMEDIA COMMONS
Pakul Tuła dajšoŭ da hubiernatara ŭ stalicu Vilemstad, vakoł jaho zhurtavalisia 2 000 čałaviek. Viadoma, chadakoŭ nazvali ekstremistami, miaciež byŭ zadušany, a pamiać pra zavadataraŭ pastaralisia ścierci i pierajnačyć tak, kab navat takija ž raby kazali: nie, nu jon byŭ zanadta žorstki i radykalny.
Rabstva na Kiurasaa było skasavana tolki ŭ 1863 hodzie. A ŭ kancy 1960- ch byli pierapračytanyja archivy «biełych», jakija zachavali pamiać pra Tułu, patłumačanyja z papraŭkaj na čas, — i siońnia jon nacyjanalny hieroj krainy, a na vostravie staić 7 pomnikaŭ paŭstańniu.
Pomnik paŭstańniu Tuły 1795 hoda. WIKIMEDIA COMMONS
Mova raboŭ, ale nie rabskaja
Astravy ABC (Aruba, Banajre, Kiurasaa) — tak jašče nazyvajuć Niderłandskija Antylskija astravy, samyja zachodnija (padvietranyja) astravy ŭ Karybskim mory. Łučyć ich padobnaja historyja i supolnaja mova: papjamienta.
Jana ŭtvaryłasia ŭ asiarodku raboŭ na bazie partuhalskaj (sama nazva pajšła ad partuhalskaha słova papear — bałbatać, havaryć). Ale razam z tym u hetaj movie šmat ad ispanskaj, niderłandskaj, anhlijskaj, a taksama niamieckaj i italjanskaj.
Siońnia na papjamienta havorać doma, na vulicy, u carkvie, u sudzie i parłamiencie. Hetaj movaj drukujucca knihi i haziety, stvarajucca sajty, viaducca telešou. Heta ŭnikalnaja kreolskaja mova, bo kolkaść jaje nośbitaŭ raście: łacinaamierykancam, jakija ŭ apošni čas aktyŭna emihrujuć na Kiurasaa, praściej vyvučyć papjamienta, čym hałandskuju. A emihrujuć siudy ź Vieniesueły i Kałumbii achvotna: tut bahaćcie i paradak.
U centry Vilemstada, stalicy Kiurasaa, stajać vialikija čyrvonyja litary: DUSHI. Na papjamienta hetaje słova maje niekalki značeńniaŭ:
— smačny, vielmi smačny;
— «bejba», «dzietka»;
— miły, daražeńki;
— seksualny;
— cudoŭny.
GEOGRAPHICALLYYOURS.BLOGSPOT.COM/
Z 2007 hoda papjamienta — dziaržaŭnaja mova Kiurasaa. Razam ź niderłandskaj i anhlijskaj.
Šmat hadoŭ žychary Kiurasaa patrabavali, kab ich dziaciej vučyli na papjamienta. Nie było słoŭnikaŭ, padručnikaŭ, prahram, usio heta stvarałasia aktyvistami nanoŭ. Cikava, što dva z troch astravoŭ ABC, Kiurasaa i Banajre, abrali fanietyčny pryncyp napisańnia, a Aruba — etymałahičny. Zrešty, heta nie zaminaje trom astravam mieć supolnuju akademičnuju prastoru.
I voś kali ŭsio ŭžo było padrychtavana i ŭłady pastanavili pieravieści bolšaść pačatkovych škoł na rodnuju movu — u škoły ź niderłandskaj movaj navučańnia vyrasła čarha. Prestyž movy — štuka hłybiejšaja za etničnyja i navat rasavyja adroźnieńni.
Niderłandskija Antylskija astravy
heta Kiurasaa (160 tysiač žycharoŭ), Aruba (120 tysiač) i Banajre (20 tysiač). Usie try hetyja byłyja niderłandskija ŭładańni bahaciejšyja, čym byłyja ci ciapierašnija francuzskija i anhlijskija antylskija kałonii i terytoryi. Nahadajem, što siarod inšych Padvietranych i Navietranych małych antylskich astravoŭ — Trynidad i Tabaha, Marcinika, Hvadełupa, Barbados, Hrenada, Daminika, Sent-Lusija, Sent— Vinsent i Hrenadziny dy inšyja. Amal usie jany žyvuć z turyzmu.
Kaštoŭnaje svajo
Kiurasaa nie nadta prydatnaje miesca dla ziemlarobstva: nie hleba, a sucelny kamień. Ježa — adzin z važnych artykułaŭ impartu dla hetaj maleńkaj krainy. Baržy z sadavinoj štodzionna prybyvajuć siudy. Vybiraješ na pirsie ananas — i jaho tut ža, na baržy, pačyściać, razrežuć i skinuć u ruki ŭ pakiecie hatovym dla spažyvańnia.
Simvał Padvietranych astravoŭ — dreva dzivi-dzivi (Caesalpinia coriaria), jakoje ad zaŭsiodnych viatroŭ z uschodu abaviazkova nachilenaje na zachad. DEPOSITPHOTOS.COM, BY NILAYA
Tym nie mienš na kožnym kroku ŭ Vilemstadzie rastuć palmy, banany i ćvicie buhienvileja. Ale kab zrazumieć pryrodu Kiurasaa, varta pajechać u Nacyjanalny zapaviednik Krystofielpark, adkryty ŭ 1978 hodzie na paŭnočnym zachadzie vostrava.
Buhienvilei na Kiurasaa ćvituć kruhły hod. SIR-ABCISLANDS.COM
Nam, jeŭrapiejcam, zapaviednik ujaŭlajecca chutčej jak nieprałaznyja zaraśniki, niejkija niekranutyja džunhli. Na Kiurasaa ŭsio naadvarot: ad pryviezienych raślin tut źbierahajuć naturalny łandšaft vostrava. Vułkaničnyja parody i ścipłyja sukulenty — voś sapraŭdny krajavid Kiurasaa. Abyjakavyja da ŭsiaho ihuany. I mora vakoł, kaniečnie.
A raznastajnyja palmy, vysadžanyja na ŭźbiarežžy i pa ŭsioj stalicy na paciechu turystam, i navat apielsinavaje dreva, što trapiła na hierb Kiurasaa, — pryviezienyja ŭ XVI stahodździ ispancami.
Svaich pamierłych žychary Kiurasaa nie zakopvajuć: niama ŭ što, sucelny kamień. Dla pachavańniaŭ budujucca siamiejnyja krypty. Cieła pamierłaha zamuroŭvajuć u bieton.
Zavod, jaki zrabiŭ Kiurasaa pramysłovym hihantam
Kali ŭ 1863 hodzie na Kiurasaa skasavali rabstva, mnohija raby ŭciakli na cukrovyja płantacyi Kuby. Tyja, što zastalisia, addavali za prava karystacca ziamloj bolšuju častku svajho ŭradžaju arachisu, kukuruzy, sadaviny.
U 1914 hodzie ŭ Vieniesuele znajšli naftu, a na Kiurasaa brytanska-niderłandskaja kampanija Shell pabudavała naftapierapracoŭčy zavod, jakomu spatrebilisia rabočyja. Niekalki dziesiacihodździaŭ ekanamičnaha rostu dali mahčymaść zadumacca i pra hramadzianskija pravy.
U mai 1969-ha vybuchnuŭ pratest: rabočyja NPZ patrabavali ŭdziełu ŭ kiravańni krainaj i rasavaha raŭnapraŭja. Dva pratestoŭcy zahinuli, 22 palicejskija paciarpieli, adnak reakcyjaj na pratesty stali reformy. Paśla paŭstańnia byŭ upieršyniu vybrany ciemnaskury premjer-ministr. Bolš addalenym nastupstvam paŭstańnia staŭ rost nacyjanalnaj identyčnaści, a jaje centralnym elemientam stała mova papjamienta.
Vilemstad, 1969 hod. Reakcyjaj na pratesty stali demakratyčnyja reformy. CURACAOCHRONICLE.COM
U cełym praces dekałanizacyi Niderłandskich Antylskich astravoŭ išoŭ pastupova i amal biaskroŭna. Paśla 1960-ch Niderłandy zrazumieli, što para kałanijalnych adnosin minuła i treba budavać adnosiny na inšych asnovach.
Enierhietyčnyja kryzisy 1973 i 1979—1980 hadoŭ niehatyŭna adbilisia na halinie, naftapierapracoŭka na Kiurasaa stała stratnaj — i Shell pradaŭ zavod miascovamu ŭradu za simvaličny 1 hulden. Heta byŭ ciažki čas dla kraju: abvaliłasia taksama i ekanomika Vieniesueły, a ź joj upaŭ turyzm, da ŭsiaho ZŠA abnavili padatkovaje zakanadaŭstva — prybytki ad afšornych finansavych pasłuh źmienšylisia.
Betyka Krus — lidar niezaležnickaha ruchu na vostravie Aruba, dziakujučy śmiełaści jakoha Niderłandskija Antylskija astravy dabilisia poŭnaha samakiravańnia. WIKIMEDIA COMMONS
Apošnim časam dziaržava šukaje, kamu b pradać stary naftavy zavod, bo Vieniesueła, jakaja šmat hadoŭ brała jaho ŭ kancesiju, nie vypłaciła navat tyja zanižanyja sumy, što mieła płacić pavodle kantrakta. Adnak z pryčyny kiepskaha ŭździejańnia na ekałohiju rehularna ŭzdymajecca pytańnie pra jaho madernizacyju ci navat zakryćcio. Pa dadzienych za 2018 hod, Kiurasaa zajmała druhoje miesca ŭ śviecie pa vykidach vuhlakisłaha hazu ŭ atmaśfieru — i pryčyna mienavita ŭ naftapierapracoŭcy.
Zhubić 8% VUP, jakija daje naftapierapracoŭka, — vielmi strašna. Adnak na paradak bolšuju dolu biudžetu prynosić turyzm. Kiroŭca aŭtobusa tut atrymlivaje kala 2000 dołaraŭ ZŠA, prafiesar univiersiteta — kala 5500 dołaraŭ.
Naftapierapracoŭčy zavod na Kiurasaa z krynicy prybytkaŭ pieratvaryŭsia ŭ krynicu hałaŭnoha bolu. Vieniesueła, jakaja brała jaho ŭ kancesiju, u apošnija hady stała krainaj-bankrutam. DEPOSITPHOTOS.COM, BY DBVIRAGO
I vybirajuć u Jeŭraparłamient
Niahledziačy na pratesty 1969 hoda, kraina i siońnia zastajecca častkaj Karaleŭstva Niderłandy. Ale vostraŭ maje ŭłasny parłamient z 21 pradstaŭnika i ŭłasnaha premjer-ministra.
Kiurasaa maje dosyć šyrokuju aŭtanomiju. Jaje hramadzianie hałasujuć na vybarach u Jeŭraparłamient, kraina biare ŭdzieł u inviestycyjnych prahramach Jeŭrasajuza, studenty mohuć udzielničać u prahramie akademičnych abmienaŭ Erasmus. Ale kali spytać u miascovaha, čamu kraina nie ŭvodzić jeŭra, toj ździŭlena ŭzdymie brovy: navošta? Niderłandam addali pytańni zamiežnaj palityki i abarony, ich mierkavańnie ŭličvajecca pry płanavańni biudžetu, ale za prava samim kiravać krainaj było zapłačana dosyć doraha, i jaho ceniać.
Administracyjny centr Kiurasaa, horad Vilemstad, vyhladaje jak maleńki Amsterdam.WIKIMEDIA COMMONS
Ujezd pa Šenhienskaj vizie
Kab palacieć na Kiurasaa, nie patrebna asobnaja viza, dastatkova turystyčnaha šenhienu.
Samy tanny maršrut na Kiurasaa — praz Amsterdam.
Samy tanny abied na adnu asobu abydziecca ŭ 10 dołaraŭ, 50 dołaraŭ za łanč tut — samaja zvyčajnaja cana. Najchutčej, vam padaduć kavałačak ryby, kurycy abo jałavičyny, a da jaho — sałatu. Praktyčna nidzie vam nie prapanujuć da ježy chleb, na harnir vy možacie atrymać harodninu: sparžavuju fasolu, bulbu i smažanyja banany. Śvinina tut ličycca ježaj dla biedniakoŭ.
Plažy na Kiurasaa paŭsiudna płatnyja, a tam, dzie płacić nie treba, niama i achoŭnych sietak u vadzie — ad akuł. Uvachod na plaž kaštuje kala 3,5 dołara, karystańnie parasonam z tryśniahu ci šezłonham — za asobnuju płatu.
Hramadskaha transpartu na vostravie niama, tolki niešmatlikija maršrutki. Pry hetym turysta zaŭsiody padviazuć, navat kali dla hetaha treba zrabić kruh i źmianić zvykły dla astatnich pasažyraŭ maršrut.
Kiurasaa — biaśpiečnaja kraina. Samy žudasny kašmar dla kožnaha datyčnaha da turbiznesu (a tut usie da jaho majuć dačynieńnie) — kali z turystam niešta zdarycca. Kali ŭłaśniku turystyčnaha aŭtobusa paviedamili, što jaho kiroŭca źbiŭ łedzi, adzinaje, pra što jon maryŭ, — kab łedzi była miascovaja. Taksama kiepska, ale padstavaŭ dla chvalavańnia značna mieniej.
Pa šmat dzion, jak praviła, tut nie adpačyvajuć. Turysty z Kanady i ZŠA zvyčajna prypłyvajuć na łajniery, ciešacca z čystaj vady i bahataj padvodnaj faŭny, hulajuć viečar-druhi na zakrytych viečarynkach (z vulicy ich nie ŭbačyš, bo ŭsio adbyvajecca va ŭnutranych dvorykach za spakojnymi i čapurystymi hałandskimi fasadami) — i rušać dalej. A kiurasaancy zastajucca žyć u nievialičkich viłach la mora, pad vietram, jaki tut zaŭsiody dźmie z uschodu.
Smažanyja banany — typovaja miascovaja strava
Nadta dziŭna bačyć u kramach trapičnaj krainy zielenavatyja banany. Nu ŭ ich ža ŭžo niama nieabchodnaści zryvać sadavinu niaśpiełaj, kab davieźci praz akijan! Ale mienavita zielenavatyja banany patrebnyja dla pryhatavańnia papularnaha na Kiurasaa harniru.
U Biełarusi śmieła nabyvajcie dla smažańnia niedaśpiełyja banany: abaviazkova bieź ciomnych plam!
Ich treba narezać na kružki abo avalnyja łustački taŭščynioj 1—1,5 sm.
Na patelni rastapicie masła (možna na alei, ale z masłam smačniej), pakładzicie banany i paru chvilin nie čapajcie, kab utvaryłasia chrustkaja skarynka. Pieravaročvajem — i jašče paru chvilin. Paśla ŭsiaho banany varta adkinuć na drušlak. Usiaredzinie banany musiać zastacca miakkimi i viazkimi.
Kali heta harnir — padsalicie, kali desiert — dadajcie miod, arechi, rykotu, maroziva i možna kropielku romu.
Firmovy likior «Kiurasaa»
Likior «Kiurasaa». DEPOSITPHOTOS.COM, BY LOGOFF
Apielsinavyja drevy ź Sievilji, pryviezienyja ŭ 1527 hodzie ispancami, na kamianistaj hlebie Kiurasaa ździčeli, raśli kiepska i davali zanadta horkija i vałaknistyja płady, nieprydatnyja dla ježy. Ździčełyja cytrusavyja atrymali nazvu łarácha, a z łupinaŭ ich niaśpiełych pładoŭ stali atrymlivać duchmiany alej, jaki staŭ asnovaj firmovaha likioru «Kiurasaa».
Prydumaŭ hety napoj Łukas Bołs (1652—1719), jon ža nadaŭ jamu sini koler jak namiok na svojeasablivuju ałchimičnuju tajamnicu. U jakaści asnovy dla kłasičnaha likioru «Kiurasaa» vykarystoŭvajuć śpirt z cukrovaha tryśniahu, macunak napoju moža być ad 15° da 40°.
Dushi!
