«Pryjšoŭ čas uspaminać svajo». Biełarusy — pra toje, jak vajna padšturchnuła ich razmaŭlać pa‑biełarusku
Paśla pačatku poŭnamaštabnaj vajny va Ukrainie usio bolš biełarusaŭ admaŭlajucca ad ruskaj movy i pierachodziać na biełaruskuju ŭ štodzionnym žyćci. «Miedyjazona» zapisała historyi biełarusaŭ — pra viartańnie da rodnaj movy i składanaści, ź jakimi jany sutykajucca.
Kaci 21 hod, jana vučycca va ŭniviersitecie ŭ Homieli, pracuje nastaŭnicaj muzyki, instruktarkaj pa konnaj jaździe i fatohrafkaj. Dziaŭčyna viadzie biełaruskamoŭny akaŭnt u Tyktoku, dzie vykazvajecca na temy vajny, palityki, biełaruskaj movy, historyi i kultury. Kacia kaža, što tak było nie zaŭsiody — raniej jana šmat zdymała pryrodu i lubimych koniej.
Pieršaje videa na biełaruskaj dziaŭčyna zapisała ŭ padtrymku ŭkraincaŭ. Kacia pryznajecca, što pieršyja dva tydni joj było nie vielmi kamfortna razmaŭlać na biełaruskaj — było bojazna ci soramna — ale praź niekatory čas stała praściej.
«Ja chadziła ŭ biblijateku ŭ svoj univier, tam razmaŭlała pa-biełarusku. Biblijatekarki taksama pačali razmaŭlać pa-biełarusku, usie ŭśmichalisia. Ja šukała knihi pa historyi Biełarusi, mnie adrazu prynieśli knihu z «Pahoniaj». Ja takaja: «Dziakuj vialiki, i ŭsiaho vam dobraha!», — raspaviadaje Kacia.
Studentka BDU Nasta u 2019 hodzie zacikaviłasia ukrainskaj movaj i navinami Ukrainy, bo pačała hladzieć sieryjał «Słuha naroda». Kab lepiej razumieć kantekst padziej u im, dziaŭčyna čytała šmat ukrainskich navin i pierakładała kožnaje słova.
«Tam žarty zaviazanyja na ŭkrainskaj palitycy, i ja kožnaha palityka huhliła. Potym ja zachapiłasia Zialenskim, pačała hladzieć roznyja prajekty «Kvartała» i inšych ukrainskich miedyjakampanij. Ja pačała zachaplacca ich patryjatyzmam i luboŭju da movy, da ŭsiaho svajho. Padumała — čamu my nie razmaŭlajem na biełaruskaj movie?» — zhadvaje Nasta.
Z 2020 hodzie studentka pačała čytać bolš telehram-kanałaŭ na biełaruskaj, ale nie razmaŭlała na joj u štodzionnym žyćci. Dziaŭčyna ličyła, što «niama roźnicy, na jakoj movie havaryć», bo na toj momant u jaje atačeńni jašče nie było biełaruskamoŭnych ludziej. Pierajści na rodnuju movu Nastu matyvavali naviny pra ŭniasieńnie ŭ rasijskuju Dziarždumu zakonaprajekta ab pryznańni ruskamoŭnych ludziej suajčyńnikami.
«Mianie heta tak aburyła, što z taho dnia ja pačała sprabavać razmaŭlać na biełaruskaj movie. Ja dahetul šmat słovaŭ nie viedaju, niejak sprabuju ich zamianić, ale pry hetym užo chutčej dumaju, chutčej razmaŭlaju. Ja ŭkrainskuju movu viedaju lepš, čym biełaruskuju», — pryznajecca jana.
Dziaŭčyna čas ad času rychtujecca da zaniatkaŭ pa ŭkrainskich padručnikach, bo va ŭniviersitecie jany na ruskaj. Jašče adnoj składanaściu dla biełaruskamoŭnaha studenta Nasta ličyć vykładčykaŭ, jakija nie ŭsprymajuć adkazy na biełaruskaj movie.
«Kali ŭ nas byŭ zalik, da adnaho z vykładčykaŭ źviarnuŭsia biełaruskamoŭny chłopiec, štości chacieŭ u jaho spytać. Vykładčyk jamu adkazaŭ: «Čto-čto? Ja nie ponimaju. Možno na normalnom jazykie?» — raspaviadaje Nasta.
Razmaŭlać «na normalnom jazykie» dziaŭčynu spačatku prasiła i maci — ciapier jana ŭžo tak nie kaža, adznačaje Nasta.
«Niekatoryja maje svajaki ŭ pieršyja dni kazali: «A možno po-russki? Ja nie ponimaju. Ty śliškom miedlenno myśli svoi formuliruješ, davaj po-russki, čtoby bystrieje było». Ja kazała: «Nie, budu sprabavać». Ciapier užo niekatoryja ź ich čas ad času razmaŭlajuć sa mnoj na biełaruskaj movie», — kaža dziaŭčyna.
Jana dadaje, što ŭ cełym sutykajecca z pazityŭnaj reakcyjaj ludziej na biełaruskuju movu.
«Ja zaŭvažyła — moža być sama siabie ŭ hetym pierakanała — kali razmaŭlaju na biełaruskaj, to mnie niejak tak uśmichajucca ci, naprykład, robiać źnižku. Moža być, heta i vypadkova, ale ja heta źviazvaju z movaj — tak pryjemniej», — dzielicca Nasta.
22-hadovy fryłansier Kastuś namahaŭsia pierajści na biełaruskuju movu jašče da vajny. Jon kaža, što pierachod na biełaruskuju zaŭsiedy byŭ dzieści pobač, ale vajna zrabiła jaho sapraŭdy asensavanym.
«Paŭstaje pytańnie zachavańnia nacyjanalnaj identyčnaści. Prosta prychodziš da vysnovy, što častka biełaruskaha hramadstva, jakaja była raniej u pratesnym dźvižy, była suprać Łukašenki, ale za Pucina, — dzielicca dumkami chłopiec. — Jany ličać, što stary dzied Łukašenka nas zadziaŭbaŭ, a Pucin narm čeł. Nie było razumieńnia, što my zmahajemsia za niezaležnaść i našy nacyjanalnyja idei».
Chłopiec adznačaje, što nie sustrakaŭsia ź niehatyŭnaj reakcyjaj na biełaruskuju, i jaho atačeńnie stavicca da jaje pazityŭna. Ale prykład niehatyŭnaha staŭleńnia byŭ u jaho siabroŭki, jakaja pracuje ŭ biełaruskamoŭnaj kaviarni.
«Niekatoryja naviedvalniki padchodziać i kažuć: «Ja taksama mahu vydumać movu i na jej razmaŭlać». Była historyja: u kaviarni niejki historyk rabiŭ imprezu na biełaruskaj movie. Da jaho padyšła prybiralnica handlevaha centra i kaža: «A ja nienavižu biełarusskij jazyk». Jon adkazaŭ: «Ja ž vašu ruskuju nie nienavidžu, čamu vy heta kažacie?» — zhadvaje Kastuś.
Jon adznačaje, što jaho siabry taksama pačynajuć užyvać biełaruskuju ŭ štodzionnym žyćci: chtości piša ŭ čatach, a niekatoryja sprabujuć razmaŭlać.
«Jano tak pracuje, što ty byccam by jak bijałahičnaja zbroja: tvoj virus biełaruskaj movy moža pracavać tolki na biełarusach. Kali ŭ vas bolš blizkija adnosiny, to heta lepš pracuje, i ludzi pierachodziać na biełaruskuju. Ty taki pieranosčyk biełaruščyny atrymlivaješsia», — kaža chłopiec.
21-hadovy minčuk Alaksandr maje padobnuju dumku: jon kaža, što «zaražaje» biełaruskaj movaj svoj pracoŭny ofis: «Ja pačaŭ pisać pracoŭnyja listy na poštu na biełaruskaj movie i razmaŭlaju na biełaruskaj movie, kali telefanuju kamuści. Jeść ludzi, jakija paśla hetaha pačali mnie na biełaruskaj movie adkazvać. I navat ja sam telefanuju, jašče ničoha nie paśpieŭ skazać, a čałaviek mnie kaža: «O, vitaju!».
Chłopiec zhadvaje, jak padčas padarožža ŭ Francyju paznajomiŭsia z ukrainkaj, jakaja spytała, ci viedaje jon biełaruskuju movu.
«Ja padumaŭ, što anhlijskuju movu viedaju lepš za biełaruskuju — heta niejak niapravilna. Tady ja vyrašyŭ, što kaliści chaču hety navyk zasvoić», — raspaviadaje chłopiec.
Z taho času Alaksandr hladzieŭ videa i čytaŭ šmat navin na biełaruskaj — dumać na movie stanaviłasia praściej.
«Voś tak ja pierajšoŭ na nastupny krok: staŭ kazać «dziakuj», a nie «spasibo» kiroŭcam u maršrutkach. A kali pačałasia vajna, ja padumaŭ, što heta taki mocny tryhier — bolšaha być nie moža. Kali pačynać, jak nie ciapier?», — kaža chłopiec.
Z 24 lutaha Alaksandr pačaŭ pisać pa-biełarusku ŭ internecie, a zahavaryŭ 27-ha, u dzień kanstytucyjnaha refierendumu.
«Ja pryjšoŭ na vybarčy ŭčastak i razmaŭlaŭ tam ź ludźmi. Tam adbyłasia maja pieršaja razmova na biełaruskaj movie. Mianie pachvalili, skazali: «Vy dobra razmaŭlajecie na biełaruskaj movie, napeŭna, daŭno. A vy zaŭsiedy na biełaruskaj movie razmaŭlali?» Mnie było pryjemna i ja dla siabie zrazumieŭ, što ja ŭžo mahu», — dzielicca Alaksandr.
Jon adznačaje, što atrymlivaje tolki pazityŭnyja reakcyi na biełaruskuju movu, a časam dziakujučy joj znachodzić cikavych surazmoŭcaŭ.
«Zachodziŭ u kramu adnojčy, niešta spytaŭsia ŭ kasirki na biełaruskaj movie. I jana takaja: «Oj, a vy zaŭsiody razmaŭlajecie na biełaruskaj movie? Jak pryjemna čuć rodnuju movu!» I pačała mnie raskazvać, što jana fanatka Vialikaha kniastva Litoŭskaha. Pačała mnie pra Hiedymina, Alhierda raskazvać», — zhadvaje chłopiec.
«Ja liču, što mova — heta naš skarb. Jašče, jak kažuć, heta piersanalny pratest, jaki ŭ ciabie nichto nie zabiare», — dadaje jon.
Nastaśsia Piatrovič i Nasta Sacharčuk — studentki zamiežnych univiersitetaŭ. Dziaŭčyny byli aktyvistkami Zadzinočańnia biełaruskich studentaŭ, a ŭ 2020 hodzie vyjechali z krainy. Ciapier Nastaśsia vučycca ŭ Narviehii, a Nasta — u Niamieččynie.
Abiedźvie dziaŭčyny kažuć, što sprabavali pierajści na biełaruskuju movu jašče ŭ Biełarusi i hetamu spryjała atačeńnie — u ZBS było šmat biełaruskamoŭnych. Adnak Piatrovič biełaruskaja mova nie padabałasia, a sproby Sacharčuk pierajści na movu tryvali mienš za dzień.
«My ź siabroŭkaj va ŭniviersitecie sprabavali rabić tydzień biełaruskaj movy, ale prosta zabyvalisia pra heta i razmaŭlali na ruskaj. Mnie zdajecca, što jašče adna składanaść u tym, što ciažka razmaŭlać ź ludźmi, jakija viedali ciabie jak ruskamoŭnaha čałavieka. Mnie vielmi niekamfortna było praz heta. Naprykład, ja sprabavała z baćkami razmaŭlać, i mnie baćka skazaŭ: «Hovori na normalnom jazykie», — tłumačyć niepaśpiachovaść svaich sprobaŭ Nasta.
Pierachod na biełaruskuju dla Nastaśsi byŭ pastupovym — spačatku jana pačała vieści sacsietki pa-biełarusku, a potym i zahavaryła.
Dla taho, kab chutčej pierajści na biełaruskuju movu, Nasta vydaliła ruskuju raskładku kłavijatury na telefonie — spačatku tolki pisała na biełaruskaj, a prykładna praz tydzień pačała praktykavać movu ź siabrami-biełarusami. Nastaśsia adznačaje, što razmaŭlać hetym razam było praściej, bo «niama bolš takoha ŭpłyvu ruskaj movy».
«Ja vyrašyła pierajści, tamu što zrazumieła, što kali ty vykarystoŭvaješ movu impieryjalistaŭ, tym samym ty padtrymlivaješ usie hetyja imperyjalistskija matyvy i ŭsio łajno. Kali ja zaŭsiody kazała, što ŭ nas jość svaja mova i što Biełaruś pavinna być niezaležnaj, kali ja viała baraćbu za heta, to razmaŭlać na ruskaj kryvadušna. Jość takaja vialikaja złość ciapier na rasijan, na ruskuju movu, na ruskuju kulturu, i nie vielmi chočacca być źviazanaj z hetym», — dzielicca studentka.
Nasta Sacharčuk adznačaje, što ciapier «bolš značna adčuvaje pahrozu «russkoho mira»», tamu choča zachavać u sabie biełaruskaść.
«Jość taki dyskurs, što mova vyznačaje tvaje dumki i ŭpłyvaje na tvaje dumki, na śvietapohlad. Mnie chaciełasia b vyhadavać u sabie niejkuju biełaruskaść ciapier praz movu, zachavać jaje i admiežavać siabie ad «russkoho mira». Nie chaciełasia b kazać, što biełaruskaść lepšaja za ruskaść, ale prosta heta niešta rodnaje, što ja chaču ŭ sabie zachavać», — kaža jana.
Nastaśsia Piatrovič bačyć metu pierachodu na biełaruskuju ŭ tym, kab «zapuścić chvalu» cikavaści da movy i kultury. Dziaŭčyna kaža, što stała dla svaich biełarusich siabrovak čałaviekam, ź jakim možna praktykavać movu.
«Ruskamoŭnyja ukraincy, ź jakimi ja razmaŭlała, dobra viedajuć ukrainskuju movu. Šmat maich siabroŭ i siabrovak mianie nie razumiejuć, tamu što jany nie viedajuć biełaruskuju zusim», — tłumačyć Nastaśsia roźnicu pamiž biełarusami i ŭkraincami ŭ vałodańni rodnaj movaj.
Pa słovach Nasty, nie ŭsie ludzi ź jaje atačeńnia pryzvyčailisia da taho, što jana razmaŭlaje na biełaruskaj — niekatoryja znajomyja z Rasii nazyvajuć heta rusafobijaj. Dziaŭčyna adznačaje, što siarod jaje ruskich znajomych jeść i tyja, kamu padabajecca, što dziaŭčyna pierajšła na biełaruskuju.
«Znajomaja dziaŭčynka na ŭkrainskaj razmaŭlała, i adzin chłopiec z Tadžykistana nie razumieŭ jaje spačatku, ale potym pačaŭ razumieć. Spačatku złavaŭsia, kaniečnie, ale u jaje takaja pazicyja była. Jaho rodnaja mova vielmi adroźnivajecca ad ukrainskaj, ale jon usie roŭna pačaŭ razumieć», — raskazvaje Nasta i dadaje, što jej sumna, kali ludzi nie razumiejuć, nakolki važny dla jaje pierachod na biełaruskuju movu.
Chryścina Katovič i Micia Šyšło — siamiejnaja para ź Minska. Ciapier jany žyvuć u Hruzii, kudy pierajechali, kali pačałasia vajna. Razmaŭlać pa-biełarusku jany pačali paźniej, čym astatnija hieroi tekstu — 11 krasavika. I vyjšła heta spantanna.
«Ja ŭbačyła ŭ Instahramie, što dźvie maje znajomyja admovilisia ad ruskaj movy i pierajšli na biełaruskuju. Ja padumała: «Jakija ž jany małajcy! A što mnie pieraškadžaje?». Tady padyšoŭ Micia i kaža: «Davaj pierachodzić na biełaruskuju movu», — zhadvaje Chryścina.
Dziaŭčyna sprabavała razmaŭlać pa-biełarusku jašče ŭ škole, ale sutyknułasia ź nieparazumieńniem.
«Na mianie dziŭna hladzieli. Nichto nie razumieŭ, navošta ja razmaŭlaju na biełaruskaj movie. Tady mnie było važnaje mierkavańnie inšych, ja šmat čaho nie razumieła i admoviłasia ad hetaj idei. Ja praciahvała čytać na biełaruskaj movie — jana mnie vielmi padabajecca, našmat bolš, čym ruskaja. Dla mianie hetaja mova ŭtulnaja», — kaža jana.
U Mici byli inšyja stasunki z movaj — chłopiec ličyŭ, što biełaruskaja nie musić być hałoŭnaj, bo ŭ krainie dźvie aficyjnyja movy. Svajo mierkavańnie Micia źmianiŭ u 2020 hodzie.
«Zachaciełasia adčuvać siabie nie prosta hramadzianinam RB, a biełarusam. Paśla pačatku vajny heta stała byccam by jašče bolš balučaj temaj — identyfikacyja siabie. Adroźnivacca ad svaich susiedziaŭ važna. Važna razumieć, što my ŭsio ž taki nie adzin narod, my roznyja», — tłumačyć jon.
«Da majoj mamy ŭ kramu niadaŭna pryjšoŭ chłopiec i spytaŭ — košty ŭ rasijskich rublach ci ŭ biełaruskich. I ja pačała dumać, ci zdaryłasia b takoje, kali b my ŭsie razmaŭlali pa-biełarusku. Dumaju, što nie», — dadaje Chryścina.
Padčas našaj razmovy maładyja ludzi niekalki razoŭ kažuć pra toje, što časta adčuvajuć siabie niaŭpeŭniena praz pamyłki, ale praciahvajuć praktykavać movu.
«Pakul što ja časta błytaju pa sensie słova «skarb» i «skorb». Jašče čamuści dumaŭ, što «horš» — heta «lepš», «bolš». My robim pamyłki, ale idziom napierad», — kaža Micia.
«Heta maja mova, i ja chaču, kab tak było dalej, kab nie ruskaja mova była majoj, a mienavita biełaruskaja. Ja budu rabić usio, kab tak było dalej. Dla mianie heta było maraj. Kali pačałasia vajna, my adčuli, što čas pryjšoŭ. Čas admaŭlacca ad ruskaj kultury i ŭspaminać pra svaju», — dadaje Chryścina.
Kamientary