Hałoŭny redaktar biełastockaj hazety «Niva» Jaŭhien Vapa kaža, što raniej Polščaj kiravali «levyja» biełarusy, a ciapier pačynajuć kiravać biełarusy «pravyja»: «Baćka Cimaševiča rodam z-pad Vaŭkavysku, u Kvaśnieŭskaha maci z Hłyboččyny. Siamja siońniašniaha premjera Marcinkieviča — z Uschodniaj Biełarusi. Baćka Kačyńskich pracavaŭ na čyhuncy ŭ Baranavičach. Jašče Piłsudzki kazaŭ, što palaki nia ŭmiejuć kiravać Polščaj». Ale, pavodle Vapy, biełarusam Polščy nijakaj karyści ad takoj «biełaruskaj» ułady niama.
Biełaruskuju movu ŭ Biełastoku možna pačuć jašče radziej, čym u Miensku. U vioskach na Padlaššy jana hučyć. Adnak biełaruskija vioski tut niešmatludnyja: žyvuć pieravažna staryja. Historyk Jaŭhien Miranovič kaža: «Sapraŭdnych haspadaroŭ, fermeraŭ — adzin-dva na viosku».
U susiednich ź biełaruskimi polskich hminach nasielnictva bolš, i pracent maładych tam bolšy. Miranovič ličyć, što pryčynaj jość palityka, jakuju pravodzili polskija ŭłady ŭ 1970-ch: «Na 1000 žycharoŭ uschodnich hminaŭ investycyj u budaŭnictva daroh, raźvićcio adukacyi, medycynu — było ŭ 3—4 razy mienš, čym u zachodnich hminach vajavodztva. Tamu i ludzi zastavalisia, dzie byli darohi, umovy dla žyćcia, miescy dla pracy».
Biełastockaja mimikryja
U haradach biełaruskaj movaj publična nie karystajucca — kab nie vyłučacca z asiarodździa. Piśmieńnik Sakrat Janovič kaža, bolš dajmaje nietalerantnaść navakolnych, čym asymilacyjnyja pracesy: «Kali ja ŭ Varšavie ci Ščecinie, ja nia dumaju, što ja biełarus. A Biełastok — horad vielmi chałopski. Heta nietalerantny, ultrakatalicki horad».
Jaŭhien Vapa bolš radykalny: «Talerantnaść u nas takaja: tvaja biełaruskaść moža być tolki spravaj pryvatnaj. A biełaruskaja mienšaść choča być haspadarami na svajoj ziamli. My takija ž hramadzianie hetaha kraju. Treba, kab ludzi adčuli, što biełaruskaja mova moža być nia tolki chatniaj, ale i publičnaj».
Niama salidarnaści ŭ biełaruskim asiarodździ. Deputat sojmu ad «lavicy» Jaŭhien Čykvin ličyć, što nacyjanalnyja prablemy chvalujuć tolki intelihiencyju: «Tyja, chto nazyvaje siabie «ruskimi» ci «tutejšymi», nia chočuć adroźnivacca ad navakolnych. Polskaja kultura bolš vyhadnaja. Biełaruskaść — heta styhmata, jaje chavajuć jak fizyčnaje kalectva». Zrešty, takaja mimikryja mnohim usio adno nie ŭdajecca: Ja.Čykvin kaža, što ŭ deputackaj rabocie sutykaŭsia z vypadkami zvalnieńnia z pracy pa nacyjanalnych i relihijnych pryčynach — i ŭ 1990-ja, i ciapier. Ź inšaha boku, deputat bačyć u hetaj sytuacyi j vinu samich biełarusaŭ: «My zanadta schilnyja padkreślivać svaju asablivaść i zamykacca ŭ svaim kole».
Skončylisia «tutejšyja»
Pierapis 2002 h. adnaznačna pakazaŭ 46 tys. biełarusaŭ na Biełastoččynie dy 5 tys. dalej u Polščy, ale historyki ličać, što sama mieniej ich musić być 200 tys. «Markieram» biełarusaŭ raniej vystupała pravasłaŭje. Prafesar Miranovič kaža, što sacyjalahičnyja daśledavańni niesuciašalnyja: 75% pravasłaŭnych biełarusaŭ u vioskach nazyvajuć siabie palakami. U 1983 h. byli inšyja ličby: 30% pravasłaŭnych nazvalisia palakami, 40% — «ruskimi» («ruskaj viery») i 27% — biełarusami. Ciapier daśledavańni Instytutu sacyjalohii pakazali, što adsotak «biełarusaŭ» zachavaŭsia, zatoje źnikła katehoryja «ruskich», «tutejšych», jany dałučylisia da «polskaj kultury».
Aproč taho nasielnictva paprostu mianiaje vieravyznańnie. U miašanych šlubach viančajucca ŭ carkvie, dziaciej chreściać u kaściole.
Na budučyniu historyk hladzić dosyć pesymistyčna. Pesymizm padmacoŭvajecca adsutnaściu biełaruskamoŭnaj systemy aśviety, systemy kulturnych ustanoŭ: «Dumaju, źmieny, jakija iduć ciapier, skončac- ca na praciahu adnaho-dvuch pakaleńniaŭ. Zastaniecca žmieńka intelektuałaŭ. Ale heta budzie los emihranckaj supolnaści, jakaja budzie pastajanna miž saboj svarycca: usie emihranty svaracca».
«Piataja kalona» Łukašenki
Pačucca emihrantam na radzimie, u krai, dzie žyli tvaje baćki j dziady, — kryŭdna j abraźliva. I nadziej na palapšeńnie stanu rečaŭ praf. Miranovič nia bačyć.
Lideraŭ biełaruskaha ruchu ŭ Polščy pryhniała kryminalnaja sprava, pavodle jakoj pad śledztvam apynułasia Prahramnaja rada tydniovika «Niva». Ich abvinavacili ŭ hrašovym machlarstvie. Taki vynik hladzicca vielmi kantrasna na fonie taho, što atrymali padčas ustupleńnia ŭ EZ inšyja mianšyni — niamieckaja (jana maje nacyjanalnaje samakiravańnie ŭ hminach, padtrymku z boku Niamieččyny), litoŭskaja. Jaŭhien Miranovič pryvodzić ich jak dadatny prykład miždziaržaŭnaj supracy: «Vialikaj pašanaj jany karystajucca pry dačynieńni pamiž dziaržavami: my budziem, maŭlaŭ, spryjać vašym, a vy — našym! Toje samaje i z ukraincami: jany časta źjaŭlajucca pasrednikami ŭ miždziaržaŭnych kantaktach». Ale siońniašniaja biełaruskaja dziaržava maje asablivyja nacyjanalnyja dy palityčnyja pohlady. Raspłačvacca za heta davodzicca biełastockim biełarusam.
«Nas usprymajuć jak pradstaŭnikoŭ nacyi, jakaja pajšła ŭ niejki inšy bok. U nas bačać častku taho narodu, jaki vybraŭ Łukašenku», — kanstatuje Ja.Miranovič. Apošnim razam «piatuju kalonu Łukašenki» sprabavali «prycisnuć» u suviazi sa skandałam vakoł Sajuzu palakaŭ Biełarusi. Biełaruskaja supolnaść u Biełastoku vykazałasia ŭ padtrymku Anžaliki Borys (u tym liku i ŭ «Nivie»), ale niekamu hetaha padałosia zamała. Patrabavałasia demanstracyja lajalnaści — publičnyja listy z pratestami.
Mnohim heta nahadała pavajennyja hady. Pieršy redaktar «Nivy» Hieorhi Vałkavycki pryhadaŭ, jak polskija bandy palili ŭ toj čas biełaruskija vioski, zmušajučy žycharoŭ vyjaždžać za ŭschodniuju miažu. Dzie biełarusaŭ było šmat i žyli jany kampaktna, tam čapać bajalisia. A dzie niašmat, dyk vyrazali, časam cełymi vioskami.
Viecier z Uschodu
Atajasamlivacca ź Biełaruśsiu Łukašenki biełastockija biełarusy nia chočuć, ale nadziei na renesans nacyjanalnaha ruchu źviazvajuć ź biełaruskaj dziaržavaj. Biełaruskaj pa duchu.
Ci piarojdziena miaža, za jakoj niama viartańnia da paŭnacennaha žyćcia biełaruskaj mienšaści na Biełastoččynie? Ci ŭsio ž dapamohuć joj mahčymyja demakratyčnyja źmieny ŭ Biełarusi? Pačuŭšy hetaje pytańnie, prafesar Miranovič śmiajecca: «Heta futurystyčnaje pytańnie, bo nie vidać, kab u Biełarusi byli niejkija źmieny. Ale heta napeŭna budzie vialikaja nadzieja! Na pačatku 1990-ch ludzi vučylisia biełaruskaj movie, bo była susiedniaja kraina Biełaruś». Horadnia — za 60 km: hadzina darohi! Možna było pajechać tudy, pahladzieć i viarnucca nazad. Ludzi adčuli, što minuŭ Saviecki Sajuz, što miaža adkryta. I sotni, tysiačy ludziej pryjaždžali. Miaški dalaraŭ ukidvali ŭ Biełastok! Heta aznačała novyja budynki, novyja pradpryjemstvy. Biełastok kvitnieŭ: za paru hadoŭ jon raśćviŭ, jak sad viasnoj. Ludzi adčuvali, što jość susiedniaja kraina i ad hetaha jość karyść».
Ciapier biełaruskaja mienšynia na Biełastoččynie nie zajmajecca pražekciorstvam — jany realisty. Jany chočuć žyć u eŭrapiejskaj krainie, ale viedajuć, što naležnaje žyćcio im moža harantavać tolki demakratyčnaja Biełaruś pa toj bok miažy. Ja.Miranovič kaža kateharyčna: «Ludzi słabyja ŭciakajuć ź biełaruskaha asiarodździa. Zastajucca tyja, kamu ŭžo honar nie dazvalaje kudyści pajści. Ništo ich nie trymaje — tolki honar».
❏
Zona roku
«Šarahovy palak viedaje pra biełaruskuju muzyku bolej, čym šarahovy biełarus – pra polskuju», — miarkuje Step (Łukaš Stepaniuk) stvaralnik polskamoŭnaha sajtu pra biełaruski rok. U studzieni rok-«Zona» spraviła svojeasablivy jubilej – 20000-aje naviedvańnie. Łukaš niekalki hadoŭ vioŭ muzyčnyja prahramy na biełastockim biełaruskamoŭnym «Radyjo Racyja». Kali radyjo začyniłasia, adčuŭ patrebu zrabić sajt. Jon taksama hraje ŭ niekalkich muzyčnych prajektach. Ź jahonych słovaŭ, u žyćci jaho cikaviać tolki dźvie rečy: dziaŭčaty j biełaruskaja muzyka.
