Pra Śviontka, balšavikoŭ i «manacha-nacyjanalista»

«Nie śpiašajmasia pierabolšvać», – zaklikaje «Našu Nivu» i jaje čytačoŭ viadomy biełaruski historyk Anatol Sidarevič (№ 23 za 23 červienia).. Pierabolšańniem jość, na jaho dumku, prezentavańnie Kazimiera Śviontka jak «vialikaha kardynała» i ćvierdžańnie, što jon biełarusizavaŭ Katalickuju Carkvu. Dyj samu tezu pra «biełarusizavanaść» RKC Sidarevič usprymaje jak jaŭnaje pierabolšańnie, dokazam čaho jość dla jaho «historyja dyjacezijnaj Haradzienskaj duchoŭnaj seminaryi, jakuju biskup Alaksandar Kaškievič pieratvaryŭ u cytadel polskaści». A kab padmacavać svaju tezu pra Haradzienskuju seminaryju, spadar Sidarevič pryvodzić prykład adnaho kleryka, jakoha «ŭ 1996 hodzie» «adličyli «za biełaruski nacyjanalizm». Junak pajechaŭ u Polšču, tam vyvučyŭsia, staŭ manacham, a svaimi artykułami zdabyŭ viadomaść u biełaruskich intelektualnych kołach. Ciapier idzie pahudka, što manachu-«nacyjanalistu» zabaroniena adpraŭlać imšu i ŭdzialać śviatyja sakramanty na terytoryi ŭsiaje Biełarusi».

Moža, pačnu svaju repliku ad peŭnych udakładnieńniaŭ nakont «manacha-nacyjanalista». Miarkujučy pa histaryčna-bijahrafičnaj charaktarystycy zhadanaha kleryka, paźniejšaha publicysta, padajecca, što havorka idzie mienavita pra mianie. Praŭda, seminaryju ja pakinuŭ nie ŭ 1996-m, a ŭ 1999 hodzie, mianie nie adličyli, a ja sam adyšoŭ, nu, a toje, što hety adychod byŭ spryčynieny vyraznym ciskam z boku prapolska nastrojenych seminaryjnych uładaŭ i što mnie tady načapili birku «biełaruskaha nacyjanalista» – heta fakt. Heta davoli sumnaja historyja, jakaja sapraŭdy davodzić słušnaść Sidarevičavaj tezy nakont Haradzienskaj seminaryi jak «cytadeli polskaści».

Fenomen polskaha tradycyjanalizmu

Prablema, adnak, u tym, što Aŭtar raskazaŭ hetu historyju z «razburalnickimi» namierami, a mienavita kab asprečyć tezu pra stanoŭčuju rolu Śviontka ŭ biełarusizacyi Katalickaje Carkvy ŭ Biełarusi. Ale jakoje dačynieńnie mieŭ kardynał da Haradzienskaj dyjacezii ŭvohule i seminaryi ŭ pryvatnaści? Tak, Śviontak byŭ metrapalitam «usiaje Biełarusi», ale heta maje ŭsiaho tolki symbaličnaje značeńnie. Realnuju ŭładu jon mieŭ tolki na svaich terytoryjach – Mienščynie, Mahileŭščynie, Homielščynie i Bieraściejščynie. Krytykavać i spračacca z Kaškievičam padčas pasiedžańniaŭ Kanferencyi katalickich biskupaŭ Biełarusi? Całkam mahčyma, što Śviontak padčas hetkich pasiedžańniaŭ cikaviŭsia moŭnym pytańniem na Haradzienščynie, ale ŭ adkaz najpraŭdapadobniej čuŭ, što polskaja mova ŭ kaściołach – heta vola viernikaŭ, što biełaruskaja mova nia tolki nie pryciahvaje, a navat adšturchoŭvaje, nu, a dla nievialičkaj žmieńki biełarusafiłaŭ jość adna imša ŭ Horadni, tamu moŭnaj prablemy naahuł niama. I na hetym razhlad moŭnaha pytańnia chutčej za ŭsio zakančvaŭsia. A pra toje, što maładyja ludzi čaściakom bajalisia chadzić da spoviedzi, bo ksiondz patrabuje ad ich, kab spaviadalisia pa-polsku abo što jakiś probašč moh časam nazvać ludziej «debiłami» za toje, što chočuć śpiavać biełaruskija relihijnyja pieśni – pra heta nichto Śviontku, viadoma ž, nie kazaŭ. Fenomen polskaha tradycyjanalizmu na Haradzienščynie, vytoki jakoha siahajuć kanca XIX – pieršaj pałovy XX stahodździa, heta vielmi składanaja prablema, jakuju treba razhladać asobna. A vyrašeńnie hetaj prablemy, napeŭna, nie naležała da kampetencyjaŭ i mahčymaściaŭ kardynała Śviontka.

Kardynał i biełarusizacyja

Tym časam toje, što zrabiŭ kardynał na svaich terytoryjach, davoli krasamoŭna śviedčyć pra jaho pazycyju. Biełaruskamoŭnyja imšy ŭ kaściołach Mienska-Mahileŭskaj archidyjacezii dy ŭ Pinskaj dyjacezii nia tolki dastupnyja dla ŭsich achvotnikaŭ, ale i ŭtvarajuć vyraznuju «daminantu» (imšy j nabaženstvy na druhich movach, u tym liku j polskaj, isnujuć jak dadatkovyja, druharadnyja). Na (byłych) terytoryjach Śviontka vydajucca ź jaho błahasłaŭleńniem spres biełaruskamoŭnyja časopisy, jak «Ave Maria» dy «Naša Viera», arhanizujecca ścižma kulturna-relihijnych biełaruskamoŭnych mierapryjemstvaŭ i zasnavana biełaruskamoŭnaja Vyšejšaja duchoŭnaja seminaryja ŭ Pinsku. Heta kardynał u svoj čas kateharyčna zabaraniŭ vyviešvać polskija ściahi na kaściołach i nieadnojčy «davaŭ adpor» polskim nacyjanalistam, jakija zaciata pracivilisia ŭviadzieńniam biełaruskich imšaŭ u kaściołach. Pierakład na biełaruskuju movu novaha vydańnia Rymskaha imšała (aryhinalnaje vydańnie – łacinamoŭnaje) staŭsia pieršym u śviecie (sic!) pierakładam na nacyjanalnuju movu. Dumaju, nie było b usiaho hetaha, kali b kardynał nie spryjaŭ biełarusizacyi.

Spadar Sidarevič biare pad uvahu mnohija ź pieraličanych tut faktaŭ, ale imkniecca nadać im takuju interpretacyju, kab luboj canoj prynizić rolu Śviontka. Užo ŭ samim fakcie naminavańnia Śviontka (zamiest Kandrusieviča) na metrapalita Sidarevič bačyć niejkija svojeasablivyja intencyi «papy-palaka». A toje, što kardynał dapuściŭ biełarusizacyju, Aŭtar tłumačyć zvyčajnym prahmatyzmam: ksiandzy «pierakanalisia, što pa-polsku molacca tolki staryja, što polskamoŭnaja Carkva ŭ Biełarusi nia maje budučyni. <...> Takim čynam, zasłuha metrapalita Śviontka ŭ tym, što jon bolš-mienš realistyčna acaniŭ moŭna-kulturnuju sytuacyju ŭ Biełarusi». Ale ŭ kančatkovym planie nie kardynału i nie katalickim ksiandzam pavinny padziakavać biełarusy za ŭratavańnie ad palanizacyi, a... balšavikam. «Tak, balšavickaj uładzie», – admysłova, kab nie było nijakich sumnieńniaŭ, padkreślivaje Sidarevič. Čamu tak? A tamu, što mienavita jany, balšaviki, paśla vajny nie adkryvali polskich škołaŭ, začyniali kaścioły – «važny instrument palanizacyi» – i hetkim čynam adarvali maładoje pakaleńnie ad polskaj movy i kultury...

Tut ažno chočacca ŭskliknuć uśled za adnym z hierojaŭ Karatkieviča: «Boža, ratuj nas ad takoha ŭratavańnia!» Voś cikava, u čym Sidarevič bačyć svaju biełaruskaść? U tym, kab pataptać i zadušyć susiedniuju kulturu? Kab pazbavić nośbitaŭ inšaj kultury prava na aśvietu va ŭłasnych tradycyjach i na ŭłasnaj movie?

Toje, što rabili z nacyjanalnymi kulturami balšaviki – heta naš supolny bol. My ŭsie: biełarusy, palaki, litoŭcy, rasiejcy – stalisia achviarami hetaj barbarskaj stychii, jakaja tak mocna pakalečyła čałaviečyja dušy i paralizavała raźvićcio cełych kulturaŭ. Niaŭžo naša kultura mała paciarpieła ad balšavickaj navały, kab ciapier prypisvać joj jakujuś «ratavalnuju» rolu? Chiba što kahości tak nadta ciešyć dumka, što chaj sabie i my paciarpieli, ale zatoje i «im» (palakam) dastałosia. Myśleńnie ŭ takim styli śviedčyła b adno tolki pra duchoŭny prymityvizm, a nie pra najaŭnaść nacyjanalnaha honaru.

Ksenafilski nacyjanalizm

Moj nacyjanalny honar sfarmavaŭsia pad upłyvam talerantnaha (navat «ksenafilskaha») nacyjanalizmu Karatkieviča, jaki curaŭsia takoha myśleńnia: «Čužoje hora – naša ščaście». Čužoje hora – heta i naša hora, asabliva kali jano pobač. Bol tych palakaŭ, katoryja stracili mahčymaść raźvivać svaju kulturu na Biełarusi paśla prychodu balšavikoŭ, – heta taksama j naš bol. Ja nie chaču, kab na našaj biełaruskaj ziamli začynialisia škoły inšych nacyjanalnaściaŭ, a toje, što ŭ svoj čas chtości ad našaha imia pravodziŭ antypolskuju palityku, liču adnoj z najbolš ciomnych plamaŭ našaje historyi...

Spadar Sidarevič niepiśmienna čytaje historyju. Prablema nia ŭ tym, što na Biełarusi źjavilisia astraŭki polskaj kultury. Toje, što jany jość, – vielmi dobra. Im treba harantavać usie ŭmovy svabodnaha raźvićcia. Prablema ŭ tym tolki, što niekatoryja pradstaŭniki hetaj kultury abrali nieetyčny metad adstojvańnia svajoj kultury – baraćbu ź biełaruskaściu – i pačali supraćpastaŭlać svaju kulturu našaj jak «vyšejšuju» «nižejšaj». Ale – padkreślivaju – heta datyčyć tolki niekatorych. Inakš śviardžajuć svaju polskaść Tadevuš Kručkoŭski ci ksiondz Juzaf Hańčyc, a inakš Anžalika Borys ci Tadevuš Havin. Frequenter distingue – kaža łacinskaja mudraść.

Nakont «zasłuhaŭ balšavikoŭ» pakul chopić. Ciapier paru słovaŭ adnosna rašeńnia «papy-palaka» (čamu Śviontak, a nie Kandrusievič?) i pra suhieravany Sidarevičam «prahmatyčny raźlik» kardynała.

Śviontak, Kandrusievič, Jan Pavał II

Pa-pieršaje, raźmierkavańnie: «Kandrusievič – Rasieja, Śviontak – Biełaruś» tłumačyć treba nia stolki niejkimi nacyjanalnymi preferencyjami, kolki zvyčajnaj, kožnamu zrazumiełaj, lohikaj: kiravańnie Katalickaj Carkvoj u Rasiei – heta zadańnie nie dla 80-hadovaha čałavieka. U Rasieju treba było pasłać kahoś maładziejšaha. A dziejsny, inicyjatyŭny, charyzmatyčny i adnosna małady Kandrusievič, badaj, najlepš pasavaŭ na hetu rolu. Pa-druhoje, nia dumaju, što moŭna-kulturnaja palityka Kandrusieviča – kali b jon byŭ na pasadzie metrapalita Mienska-Mahiloŭskaha – była b adroznaj ad Śviontkavaj. Biezumoŭnym plusam było b, kaniečnie ž, toje, što Kandrusievič, u adroźnieńnie ad Śviontka, davoli dobra vałodaje biełaruskaj movaj, ale, aprača hetaha, «kvantum biełaruskaści» byŭ by prykładna takim, što i pry Śviontku. Pa-treciaje, «nie śpiašajmasia pierabolšvać» – źviartajusia ciapier da Sidareviča jahonymi ž słovami – «faktar polskaści» papiaredniaha papy. Kožny, chto choć trochi znajomy z duchoŭnym składam Jana Paŭła II, viedaje taksama jaho pryncypovuju adkrytaść na roznyja kultury i nacyjanalnaści; jon lubiŭ svaju Ajčynu, ale prapahandavańniem polkaści nie zajmaŭsia. Ja byŭ adnojčy vielmi ŭražany, kali, hartajučy «Acta Apostolicae Sedis» (aficyjny orhan Vatykanskaj dziaržavy), natrapiŭ na pramovu papy rymskaha, skiravanuju da biskupaŭ Biełarusi z nahody ich aficyjnaha vizytu ad limina: pramova Jana Paŭła II (papy-palaka) da biełaruskich hierarchaŭ (biskupaŭ-palakaŭ) była... pa-biełarusku!

Nia kolkaść, a adkrytaść

Ci za biełarusizacyjaj, jakuju dapuściŭ Śviontak, chavajecca vyklučna prahmatyčny raźlik? Kolkaść ludziej u kaściołach – heta marny kryter evanhielizacyjnaha pośpiechu, i nia dumaju, što ŭstanoŭka vyklučna na kolkaść padšturchnuła kardynała da «biełarusizacyi». Zadańniem pastyra jość harantavać maksymalnuju adkrytaść Carkvy da pradstaŭnikoŭ roznych movaŭ, kulturaŭ i nacyjanalnaściaŭ. Takoj adkrytaści zabrakła, na žal, na Haradzienščynie, ale na (byłych) terytoryjach kardynała ź joju prablemaŭ, pa-mojmu, niama. Bolš taho, tyja pracesy, jakija byli zapačatkavanyja pry Śviontku, u značnaj stupieni niezvarotnyja. Navat kali b Mienska-Mahiloŭskuju metrapoliju ŭznačaliŭ jakiś polski tradycyjanalist, to chvala biełaruskaści chutčej by pahłynuła jaho, čym jon zdoleŭ by palanizavać Katalickuju Carkvu ŭ Biełarusi.

«Manach-nacyjanalist»

Viarnusia ciapier da «manacha-nacyjanalista», jaki, zdajecca, tojesny z majoj asobaj. Nia vielmi chočacca havaryć pra siabie ŭ artykule, pryśviečanym inšaj temie, ale ŭsia sprava ŭ tym, što Sidarevič vykarystaŭ maju asobu, kab dadatkova kinuć cień na vialikaść kardynała. Jon spasyłajecca na niejkuju «pahudku», što zhadanamu «manachu-«nacyjanalistu» zabaroniena adpraŭlać imšu i ŭdzialać śviatyja sakramanty na terytoryi ŭsiaje Biełarusi». Tak, adpraŭlać imšu ja nie mahu ani ŭ Biełarusi, ani pa-za Biełaruśsiu, ale z toj prostaj pryčyny, što nia maju śviatarskich paśviečańniaŭ. A ŭdzialać sakramanty zhodna z sanam dyjakana ja mahu biesprablemna paŭsiul, navat u «cytadelach polskaści». Nichto mnie hetaha nie zabaraniaŭ i, jak zdajecca, nie źbirajecca zabaraniać.

Chočučy, adnak, zastacca ščyrym i pierad čytačami «NN», i pierad samim Sidarevičam, mušu ŭkazać na hienezu zhadanaj «pahudki». Niekalki miesiacaŭ tamu ja atrymaŭ syhnał, što Śviontak nieprychilna stavicca da perspektyvy majoj mahčymaj dušpastyrskaj dziejnaści na terytoryjach, jakija jašče tady byli pad jaho jurysdykcyjaj. Hałoŭnaj pryčynaj takoj pazycyi hierarcha byli, jak možna zdahadacca, niekatoryja maje krytyčnyja vykazvańni, asabliva publičnaja krytyka rasparadžeńnia Śviontka adnosna Źviazu maładych katalikoŭ. Krytykujučy rasparadžeńnie kardynała datyčna ZMK, ja pavioŭ siabie zhodna sa svaim sumleńniem i dahetul liču, što byli padstavy dla krytyki, ale pry hetym nia baču ničoha dziŭnaha ŭ tym, što 92-hadovy čałaviek, jaki naradziŭsia j vychavaŭsia ŭ zusim inšaj eposie, nia zmoh mianie zrazumieć. Tamu ja daloki ad taho, kab aceńvać asobu i rolu kardynała praz pryzmu hetaha «kazusu». Va ŭsialakim razie, hety «kazus» paŭstaŭ zusim niezaležna ad majoj prabiełaruskaj ustanoŭki.

«Sumleńnie» i «aŭtarytet»

Stasunak pamiž «sumleńniem» i «aŭtarytetam» vielmi časta byvaje napružany i dramatyčny, i vielmi važna nia stacca achviaraj dźviuch skrajnaściaŭ – «aŭtarytaryzmu» i «zamknionaha indyvidualizmu». Ja nie lublu aŭtarytarnaha dyskursu, jaki budujecca na pryncypie biezumoŭnaj maralnaj pieravahi jakoha-kolviečy (duchoŭnaha ci śvieckaha) aŭtarytetu nad adzinkavym sumleńniem. Ale nie lublu taksama indyvidualisckaha dyskursu, jaki absalutyzuje adzinkavaje sumleńnie i procipastaŭlaje jaho «varožamu» aŭtarytetu. Vyjście, jakoje ja znajšoŭ dla siabie ŭ hetaj niaprostaj sytuacyi, takoje: ja pieravažna idu za hołasam svajho sumleńnia, ale pry hetym daju maralnaje prava inšym (u tym liku i aŭtarytetam) krytyčna aceńvać maje dziejańni. Umieć słuchacca svajho sumleńnia – vielmi važna, ale nia mienš važna pakinuć svajo sumleńnie adkrytym na krytyku, a navat mahčymyja sankcyi. Iścina źjavicca tady, kali sumleńnie projdzie (abo nia projdzie) hetyja «testy». Čaściakom hety praces byvaje balučy, ale ž nichto nie skazaŭ, što iścina pavinna naradžacca biaz bolu i biez napružańnia.

Tak, Śviontak nia jość aŭtaram vybitnych bahasłoŭskich ci histaryčnych pracaŭ, moža, jon nia jość pałymianym prapaviednikam (choć, pryznajusia, što kali jašče padčas majho navučańnia ŭ seminaryi jon prybyvaŭ tudy i pramaŭlaŭ, to heta było dla mianie jak «hłytok śviežaha pavietra»), nu, a nakont śviataści, dyk treba pahadzicca ź Sidarevičam – «čas pakaža». Ale ci heta padstava, kab admaŭlać jamu ŭ zvańni «vialikaha»? Ci tyja krytery vialikaści, jakija padaje pavažany historyk, nie zanadta paviarchoŭnyja?

Kožny čałaviek pa-svojmu vialiki. Heta datyčyć i Śviontka, i Kołasa, i Bykava, i niadaŭna pamierłaha Bryla, i mnohich ludziej, jakija ciapier žyvuć pobač z nami... Ale jość peŭnyja nahody i akaličnaści, kab hetu vialikaść admysłovym čynam padkreślić. A zakančeńnie peŭnaha etapu žyćcia, jak heta jość u vypadku našaha kardynała, jość mienavita takoj nahodaj. Śviontak – heta addadzieny Bohu i ludziam śviatar, viazień stalinskich lahieraŭ, maralny aŭtarytet i čałaviek, jaki zastaŭsia samim saboj.

Vialiki kardynał.

❏

Padzahałoŭki ad Redakcyi

• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0