«Capkała — heta trahiedyja. A adlihi nie čakajcie». Stryžak — pra palitykaŭ i łohiku represij, svoj zarobak, pamyłki i honar
U vialikim intervju suzasnavalnik fondu «Bajsoł» Andrej Stryžak daje acenku roznym asobam u palitycy, prahnazuje, što čakać pad vybary i paśla ich, adkazvaje, ci biare hrošy ad rasijskich apazicyjanieraŭ i ci byli niaŭdačy pry evakuacyi. I šmat što jašče.
Źmiest:
Zarobak Stryžaka, hrošy rasijskaj apazicyi, adkaz pra aŭdyt
Ci byli źlivy i ci mohuć biełaruskija śpiecsłužby atrucić aktyvistaŭ
Prysudy za danaty i fors-mažory pry evakuacyi
Čaho chočuć hancy ad Łukašenki, i ci budzie handal za palitviaźniaŭ
U čym trahiedyja Capkały i Karač i kaho Stryžak hatovy ŭziać u pachod
Zarobak Stryžaka, hrošy rasijskaj apazicyi, adkaz pra aŭdyt
«Naša Niva»: Ty kazaŭ, što ŭ «Bajsole» niepasredna finansami nie zajmaješsia. A ŭ čym tvaja zadača?
Andrej Stryžak: U nas jość śpiecyjalnyja ludzi, jakija finansami zajmajucca. Heta admysłova zroblena tak, bo nie pavinna być usio zasiarodžana ŭ rukach zasnavalnika. Heta i z punktu hledžańnia biaśpieki vielmi važna, i z punktu hledžańnia raźmierkavańnia abaviazkaŭ. Kali b ja zajmaŭsia rukami apłataj kožnaha płaciažu, heta b vielmi mocna mianie abmiežavała ŭ inšym.
Maja zadača — stratehičny fandrajzinh, stratehičnaja kamunikacyja, ahulnaja stratehija raźvićcia arhanizacyi (jak my možam pracavać, chto moža być našymi bienieficyjarami, dzie možam šukać novych donaraŭ) i publičnyja zajavy.
«NN»: Miljon jeŭra za hod (stolki danataŭ sabrali za 2023-ci) — heta šmat ci nie?
AS: Hledziačy z čym paraŭnoŭvać. Kali my hladzim na situacyju, jak chvoraj dziaŭčyncy sabrali na ŭkoł 2 miljony, jakija my ŭ žniŭni-śniežni 2020 hoda źbirali sumy, to, moža, heta nie tak i šmat. Ale ź inšaha boku, heta taja suma, ź jakoj možna płacić dapamohu nie prosta niekalkim dziasiatkam ludziej, a płanavać prahramnyja dziejańni.
Dla mianie miljon — heta bazavy minimum taho, što my pavinny źbirać u hod. Kali heta suma budzie źmianšacca, to heta zvanok, što štości robicca nie tak ci štości stałasia ź biełaruskim hramadstvam.
Adrazu spojler: usio dobra ź biełaruskim hramadstvam, danaciać, umiejuć. Kali budzie bolš, to heta śviedčańnie dla mianie, što bolš ludziej z tych, chto pierajechaŭ u Jeŭropu abo ZŠA, stali na nohi, pačali lepš zarablać, razumieć, navošta rabić danaty.
Aproč miljona danataŭ, jašče pryblizna miljon pryciahnuty praz roznyja mižnarodnyja struktury, nacyjanalnyja hrantavyja prahramy. Roŭna takaja suma była pryciahnuta ŭ 2022 hodzie.
Siarod hetych hrošaj niama rasijskich, my nie pracujem z rasijskimi donarami. Chacia jany aktyŭna sprabujuć zachodzić na biełaruskaje pole. Heta fond Harčakova, «Rossotrudničiestvo».
«NN»: A kali prapanujuć miljon ad Chadarkoŭskaha, admoviciesia?
AS: Z Chadarkoŭskim budziem hladzieć. Da nas nie prychodzili bujnyja rasijskija apazicyjnyja hrošy nikoli, ale my dastatkova ščylna supracoŭničajem z peŭnymi aktarami rasijskaha niezaležnaha pola — Maks Pakroŭski, hurt «Nohu śvieło» našy pastajannyja partniory. Možna vyłučyć žurnalistaŭ Jana Šenkmana i Michaiła Kozyrava, dziakujučy jakim u vieraśni 2020-ha prajšoŭ marafon «Partyzan Fest», jaki sabraŭ bolš za 30 tysiač jeŭra dla biełaruskich represavanych. Z hetymi ludźmi my budziem pracavać, bo jany pravieranyja.
Nakont luboha rasijskaha palityka na Zachadzie, jak i da inšych palitykaŭ, u mianie adrazu pytańnie — navošta? Bo ŭ palitykaŭ svaje mety.
«NN»: Kolki zarablaje čałaviek, jaki varočaje miljonami?
AS: Dzieści 2500-3000 jeŭra. Zaležyć ad taho, nakolki šmat inšych aktyŭnaściaŭ — časam zaprašajuć u jakaści ekśpierta, papracavać nad analityčnymi artykułami. Skažu adrazu, u 2023 hodzie było niašmat takich prapanoŭ. Ale ź inšaha boku, mnie i tak svajoj pracy chapała.
«NN»: Było šmat sprobaŭ ačarnić fond — i z boku prapahandy, i z boku asobnych dziejačaŭ apazicyi. Jość mierkavańnie, što heta padarvała davier da fondu.
AS: Nie viedaju, u kaho takoje mierkavańnie. Ja šmat u čym aryjentujusia na «Narodnaje apytańnie». Pa jaho vynikach, pryblizna 72-78% ličać karysnym toje, što my robim. Ja liču, što heta dastatkova šmat, uličvajučy abstaviny. Nam stała jasna, što tyja, chto nas padtrymlivaŭ, tyja i buduć padtrymlivać, a tyja, chto vyrašyŭ, što my machlary, pracujem na Kreml, svajho mierkavańnia nie źmieniać. Chacia byvaje, što ludzi źmianiajuć svaju pazicyju, kali traplajuć u ekstrannuju situacyju i im prychodzicca źviartacca da nas pa dapamohu. U nas niama praviła, što my chiejtaram nie dapamahajem.
«NN»: Ci sprabavali ciabie šantažavać, kab pierachapić hrošy ci fond?
AS: Byli niejkija fantazii, što heta mahčyma. Uličvajučy toje, što asabista ja nie rasparadžajusia hrašyma, to, kali mianie buduć sprabavać šantažavać, pra heta budzie viedać maja kamanda. Heta marnaja historyja. Bo ja viedaju, što pry šantažy ty nie zachavaješ tuju pazicyju, na jakoj u jaho ŭvajšoŭ, u lubym vypadku ty robišsia čałaviekam zaležnym. I jakija b patrabavańni ni vykanaŭ, ty ŭsio roŭna zastaješsia na kručku. Tamu samaje lepšaje ŭ takim vypadku — publičyć situacyju pieršym, navat kali jana tabie niajomkaja.
«NN»: Nakont aŭdytu. Zvyčajna arhumientam, čamu jaho nie pravodziać, hučyć, što heta doraha i ciapier nie ŭsio možna pakazać. A ŭ budučyni ci źbirajeciesia apubličyć całkam infarmacyju, kab hramadstva mahło pravieryć, jak tracilisia hrošy?
AS: Niekalki arhanizacyj («Bajpoł» i Biełaruskaja rada kultury), da jakich byli pytańni, znajšli hrošy i praviali aŭdyty. I viedaješ, što adbyłosia? Roŭna ničoha. Nichto nie adreahavaŭ: a, aŭdyt, značyć jany čystyja, nijakich pretenzij.
Pytańnie ŭ čym. Ja dumaju, u tych ludziej, jakija ščyra chočuć viedać, kudy vydatkavanyja hrošy, bolš pytańniaŭ vyklikaje nie ličbavy aŭdyt, a arhanizacyjny: čamu byli pryniaty takija rašeńni, kudy vydatkoŭvać hrošy. A ja tabie ščyra skažu, što ŭ mianie da siabie jość pytańni: čamu my, naprykład, padtrymlivali mienavita takim čynam rełakantaŭ uvosień 2020 hoda, ci patrebna heta było ŭ takich sumach. U nas byli tady partniory, ź jakimi b ja ciapier nie pracavaŭ.
U nas vieryfikacyja tady pracavała nie lepšym čynam, bo nam było składana dakazać palityčnaść pierajezdu šmat kaho, častka ź ich, biezumoŭna, była ekanamičnymi mihrantami. Tady ŭsio išło chutka, ludziej było dastatkova šmat, i my tak vydatkavali kala 200 tysiač jeŭra. Ja b ciapier zrabiŭ inakš.
Dla mianie, naprykład, vialikaje pytańnie (i dahetul jano nie adrefleksavana palitykami) — heta strajk 2020 hoda. Ci byŭ jon dastatkova padrychtavany? Ci byli ŭ nas, jak u «Bajsoła», hrošy, kab kampiensavać mahčymyja straty, dla biznesaŭ asabliva?
«NN»: Z ulikam taho, što strajk tady nie adbyŭsia, jak ličyš: byŭ sens prapanoŭvać vypłaty tym, chto pojdzie bastavać?
AS: Šmat što rabiłasia ŭpieršyniu. U Biełarusi apošni raz paśpiachovy palityčny strajk adbyŭsia ŭ 1991 hodzie, byli strajkavyja kamitety, dzie ŭsio rabiłasia pa-surjoznamu. Jakim by ni byŭ Saviecki Sajuz, tam byli atavizmy roznych demakratyčnych sistem.
U 2020 hodzie takoj sistemy nie było, bo dziaržaŭnyja prafsajuzy ŭjaŭlali saboj prosta fikcyju. Niezaležnyja prafsajuzy byli dobra spraktykavanymi, ale nievialičkimi kamandami, jakija, chutčej, pracavali jak apieratyŭnaja jurydyčnaja dapamoha, čym jak strukturnyja abjadnańni na pradpryjemstvach. I z-za hetaha adbyłasia iluzija, što rabočyja, jakija tady pahnali Łukašenku z MZKT, heta nie prosta emacyjnyja i razavyja ŭsploski. My dumali, moža być, heta sistema.
Čamu nie zdaryłasia taja stačka, jakuju my padtrymlivali? Na moj pohlad, adna z pryčyn — kali rabočyja sychodziać u stačku, jany, aproč inšaha, majuć taki važny elemient, jak stačačny fond. A jon farmujecca nie z hrošaj, jakija daść «Bajsoł», a z zarobkaŭ samich ludziej. Pakul usio dobra, jany addajuć uniosak u prafsajuz, a jon častku hetych hrošaj nakiroŭvaje ŭ stačačny fond. Ty sam sabie hetyja hrošy i płaciš. A nie prychodzić «Bajsoł» ci Nieŭźlin i kaža: tak, spynicie zavod, mnie treba, kab vy miesiac stajali. Faktyčna dla zavadčanina ty vyhladaješ jak novy pracadaŭca. A dla častki heta mahčymaść ničoha nie rabić i zarobak atrymlivać. Mnie padajecca, heta vielmi važny aśpiekt.
«NN»: Viartajučysia da aŭdytu. Budzie jon u budučyni całkam adkryty?
AS: Dla mianie jość vyklikam dźvie rečy: našy bienieficyjary i donary. Kali ŭ Biełarusi adbudziecca poŭnaja transfarmacyja, kali ludzi buduć u poŭnaj biaśpiecy i im ničoha za heta nie budzie, ja nie vyklučaju, što my pakažam tych, chto atrymlivaŭ ad nas dapamohu. Ale navat u takoj situacyi ja nie da kanca ŭpeŭnieny, što maju prava ahučvać donaraŭ. Bo kali jany nam danacili, u nas była pazicyja: my nie publičym našych donaraŭ. Nie hatovy adkazać na heta pytańnie. Zrazumieła, što prazrystaści budzie bolš, my sami ŭ hetym zacikaŭleny. Bo kali pahladzieć na našy zbory na sajcie, ź ich ciapier chiba bolš za pałovu — ananimnyja.
Ci byli źlivy i ci mohuć biełaruskija śpiecsłužby atrucić aktyvistaŭ
«NN»: Jakija punkciki pa biaśpiecy ŭ ciabie jość?
AS: U pieršuju čarhu, kibierbiaśpieka. Usie mahčymyja padvojnyja vieryfikacyi, nikoli nie pakidaješ svaju techniku biez nahladu niezabłakavanaj, mabilny telefon trymaješ pry sabie. Takija ahulnyja rečy. Kali kazać pra asabistuju biaśpieku — prosta hladziš, što navokał ciabie adbyvajecca. Heta ŭvachodzić u zvyčku, davodzicca być bolš uvažlivym, bo heta častka tvajoj pracy.
Kali ŭ 2020 hodzie ja kazaŭ, što vysyłka biełaruskich dypłamataŭ pazityŭna paŭpłyvała na biaśpieku, to ciapier takoha skazać nielha, bo sistema nielehalnaj raźviedki adaptujecca pad situacyju. Za try hady, dumaju, jany adbudavali sietku nanoŭ.
«NN»: U vašu kamandu sprabavali zasłać ahientaŭ?
AS: U nas byŭ dastatkova viadomy vypadak sa Śviatłanaj Hałuza. Ja nie dumaju, što heta pytańnie ahientury ŭ čystym vyhladzie. Chutčej za ŭsio, heta była asabistaja historyja, jakaja voś tak drenna skončyłasia. U pieršuju čarhu dla čałavieka, nie dla nas.
U nas dastatkova składanaja sistema vieryfikacyi. Ja liču, što jana dobra pracuje, tamu što zbojaŭ nie było. I absalutna ŭsie tyja zakidy da nas z boku siłavikoŭ, što jany atrymali dostup da našaj bazy… Jany zvyčajna atrymlivajuć dostup da baz, jaki i tak u ich byŭ — abo biełaruskich bankaŭ, abo biełaruskich kryptabiržaŭ, abo inšych biełaruskich sistem, jakija vymušany vydavać hetu infarmacyju. Z našaha boku, padkreślu, źlivaŭ niama.
«NN»: Jak dumaješ, ci mohuć biełaruskija ŭłady pasprabavać atrucić kahości z aktyvistaŭ?
AS: Dźvie rečy, jakija ŭ nas zaŭsiody ŭ fokusie: fizičnaja likvidacyja (abo vyvad sa stroju na doŭhi čas) i vykradańnie čałavieka. Asabliva pieršaje moža być, bo biełaruskija śpiecsłužby z rasijskimi ščylna supracoŭničajuć.
Ale ŭ mianie jość adčuvańnie, što pakul jany na takuju mietodyku nie hatovyja iści. Ja nie vyklučaju takich mahčymaściaŭ u budučyni, ale na siońnia heta prablema mnie padajecca bolš patencyjnaj, čym realnaj.
Što tyčycca vykradańnia ci zabojstva, my prachodzili admysłovy instruktaž. Jość techniki, jakija dapamahajuć nie praduchilić, ale paviedamić pra heta ci źmianić svaje pavodziny.
Prysudy za danaty i fors-mažory pry evakuacyi
«NN»: Što adčuvaješ, kali bačyš čarhovy prysud za danaty?
AS: U mianie šmat siabroŭ chirurhaŭ i šmat siabroŭ čyhunačnikaŭ. I ŭ pieršych, i ŭ druhich jość asabistyja mohiłki, tamu što ty pracuješ u vysokaryzykoŭnaj śfiery, u jakoj košt tvajoj pamyłki — žyćcio inšaha čałavieka.
Na ščaście, prysud za danaty — nie śmiarotny ŭ bolšaści vypadkaŭ. Jašče miesiac tamu ja b skazaŭ, što ludzi nie pamirajuć, a sadziacca ŭ turmy, ale jość Vadzim Chraśko — kankretny čałaviek, jaki byŭ asudžany za padtrymku «ekstremisckaj dziejnaści» (palitviazień pamior za kratami. — NN). Tamu kali čuju, što pasadzili čarhovaha čałavieka za danaty, razumieju, što, z adnaho boku, ja zaklikaŭ ludziej zrabić hety danat, ź inšaha — kali b nie ja, to chtości inšy stvaryŭ by takuju sistemu. Pa stanie na 2020 hod u ludziej užo była hatoŭnaść rabić danaty, jany ŭžo rabili ich na «MołaMoła», «Vulei», praz «Tałaku». Prosta chtości inšy ciapier siadzieŭ by i adkazvaŭ na pytańnie.
Heta nie apraŭdańnie — heta razumieńnie, što jość praces, i ty hraješ u im peŭnuju rolu, ty nie stvaralnik pracesu.
Prysudy za danaty rodnasnyja tamu, što ludzi sa ściahami vychodzili na darohu — tamu što heta było paklikańnie, ludzi chacieli heta rabić. I nijaki Niechta, nijaki Matolka ci BHM nie mahli b prymusić ludziej vyjści na vulicy. Pabudziła vyjści žadańnie adnavić svaje pravy. Toje ž samaje z danatami.
Kaniečnie, my akazvajem hetym ludziam padtrymku. Ale dla siabie dakładna viedaju, što nie ja vypisvaju im prysudy, nie ja sadžaju, nie ja łamaju im žyćcio. Heta robiać kankretnyja sudździ, prakurory, śledčyja.
«NN»: Tym, kamu moža pahražać palityčny pieraśled, ty časta raiš źjazdžać. Unutry krainy takija zakliki mnohija ŭsprymajuć u štyki.
AS: Ja narmalna da hetaha staŭlusia. Ja šmat u čym pravodžu paraleli ź miedykami. Daktary kažuć: kali vy budziecie buchać — vy pamracie, kali budzie kuryć — vy pamracie. Ludzi pra heta viedajuć i ŭsio roŭna pjuć i kurać.
«NN»: Tak sabie paraŭnańnie — žyćcio ŭ Biełarusi i ałkahalizm.
AS: Nie prosta žyćcio ŭ Biełarusi. Ja ž nie kažu ŭsim źjechać. Ja kažu: čuvak, u ciabie jość try-piać epizodaŭ, ty tam zaśviaciŭsia, byŭ aktyvistam, u fejsbuku aktyŭna pisaŭ.
Na što ty raźličvaješ? Što da ciabie dojduć apošnim? Tak nie pracuje, jany pracujuć uraznaboj. Ci što chutčej adbudziecca pieramoha? Moža być, ale ty prosta staviš na kon svajo žyćcio.
Ja ludziam prosta tłumaču, što jany ŭ vysokaj zonie ryzyki. I tut čałaviek pavinien sam uzvažvać. Ja nikoli nie nivieluju prava čałavieka zastavacca tam i tym, kim jon choča być. Ja prosta raju pierahladzieć padychod da biaśpieki.
Žyćcio adno, i kali ź jaho ty 8-10 hadoŭ pryviadzieš za kratami, ci tabie budzie ad hetaha lepš? Z usimi, z kim ja razmaŭlaŭ paśla vyzvaleńnia, evakuacyi, prosta adjezdu, ja nie pryhadaju nivodnaha vypadku, kali b čałaviek skazaŭ: nie, usio-taki ja b viarnuŭsia i adsiadzieŭ jašče raz. Nichto nie choča paŭtareńnia hetaha dośviedu.
«NN»: Evakuacyja — heta doraha?
AS: Jość dva etapy — da pačatku vialikaj vajny va Ukrainie i paśla. Da pačatku našy mahčymaści byli značna šyrejšyja: ludzi ŭ vyšuku, biez pašpartoŭ, samyja roznyja historyi — my mahli ź imi pracavać. Heta kaštavała nam peŭnych hrošaj.
Ciapier situacyja źmianiłasia, opcyi, jakija byli, zakrylisia, ale my pracujem u inšych padychodach — heta kaštuje značna tańniej. Nie daražej za košt składanaha, ale zvyčajnaha padarožža. Z ulikam, što ŭ niejkim miescy ty pavinien pabyć trochi daŭžej, dzieści zapłacić za hatel, charčavańnie, simki. Ale heta nie supierzavobłačnyja hrošy. I kali da nas źviartajecca čałaviek, u jakoha hrošaj naohuł niama, my šukajem ich sami. Jany nie prosta atrymlivajucca, my nie možam pajści da instytucyjnaha donara i paprasić na evakuacyju. Heta zaŭsiody pryvatnyja hrošy.
«NN»: Raskažy pra samy składany kiejs evakuacyi.
AS: Ja nie budu nazyvać proźviščy, abstaviny i čas, ale chiba samyja składanyja kiejsy evakuacyi — heta ludzi z maleńkimi dziećmi da troch hadoŭ i ludzi ź invalidnaściu. Tam prychodziłasia prydumlać cudy ekvilibrystyki. Ale lubaja evakuacyja składanaja, bo niama harantyi, što budzie ŭsio pa płanie, vielmi časta ŭsio mianiajecca ŭ apošni momant.
Zaŭsiody jość roznyja varyjanty — bolš i mienš ryzykoŭnyja, bolš chutkija i bolš pavolnyja. I zaŭsiody heta vybar za čałaviekam.
«NN»: Ci byli niaŭdałyja kiejsy?
AS: Byli. Jość častka dramatyčnych historyj, jany buduć apubličanyja z časam.
Jak i technika biaśpieki pišacca kroŭju, tak i tut vučyšsia na pamyłkach. Takich vypadkaŭ było litaralna niekalki, ale kožny ź ich dla mianie asabista heta vielmi psichałahična składana.
«NN»: Čym hetyja vypadki skončylisia?
AS: Nie mahu adkazać na heta pytańnie. Skažam tak, nichto nie zahinuŭ u hetym pracesie. Jany nie skončylisia pośpiecham, čałaviek nie apynuŭsia ŭ biaśpiecy. Ale my praciahvajem ich padtrymlivać.
Čaho chočuć hancy ad Łukašenki i ci budzie handal za palitviaźniaŭ
«NN»: Na kanfierencyjach, dzie abmiarkoŭvajucca palitviaźni, byvajuć hancy ź Biełarusi, jakija danosiać pasyły ŭłady. Što jany tranślujuć?
AS: Ja nie ŭpeŭnieny, što biełaruskaja dziaržava hatova handlavacca za palitviaźniaŭ, tamu što niezrazumieła, što jany mohuć sabie vyhandlavać. Situacyja 2010 hoda, kali heta było mahčyma, adroźnivałasia vielmi mocna, bo Łukašenka byŭ bolš-mienš samastojny ŭ svajoj hulni z Zachadam. A što ciapier? Vypuścić jon palitviaźniaŭ — Jeŭropa zdymie ź jaho sankcyi ci pierastanie ličyć chaŭruśnikam Rasii? Tady heta značyć, što jany adkryjuć akno dla handlu z Rasijaj.
Ja nie ŭvachodžu ŭ pieramovy z hetymi ludźmi (u našych vuzkich kołach jany viadomyja).
Pasył u ich taki: davajcie pieravaročvać staronku, nie treba rabić rezkich ruchaŭ, davajcie razmaŭlać. Vy sami vinavatyja, tamu, kali prypaŭziacie na kalenkach, usio budzie dobra. U pryncypie hety pasył i dziaržava pastajanna daje. Zbolšaha ŭłada zacikaŭlena, kab pasiejać u nas sumnieŭ, kab raskałoć adzinstva ŭnutry nas. Kab my pačali spračacca. Hetaja hryźnia na ruku łukašystam.
Navat kali b Łukašenka chacieŭ handlu z Zachadam, hrošy na niejkija travajednyja temy (baraćbu ź VIČ, tubierkulozam, trafikinham) — nu jakaja moža być baraćba z trafikinham, kali Łukašenka sam jaho arhanizoŭvaje?
«NN»: Ujavim, što demakratyčnyja siły publična pryznajuć parazu. Heta spynić represii?
AS: Nie, absalutna.
Tamu što dla Łukašenki važna pakarać kožnaha abo prymusić na kaleniach vyprošvać litaści. I jašče — sama sistema tak pabudavana, što jana budzie šukać zmovy, terakty, jašče što-niebudź.
Bo sami mianty zrazumieli, što palityčnyja artykuły — heta novyja 328. Raniej jany pa toj samaj sistemie sadžali narkaspažyŭcoŭ. Heta dazvalała chutka i biez asablivych kłopataŭ atrymlivać novyja bieniefity, zorački, vychodzić na piensiju z dobrymi pakazčykami.
I ja słaba ŭjaŭlaju, jak tyhraŭ, jakija navučanyja jeści čałaviečynu, ty možaš advučyć ad hetaha.
Dla hetaha treba zrabić žorstkuju reformu ŭnutry sistemy. A ci zdolny na heta Łukašenka i ci treba heta jamu ciapier u čas mocnych histaryčnych turbulencyj?
Nie dumaju, što represii spyniacca pry hetaj uładzie nastolki, što možna budzie skazać: vo, adliha pajšła. Pakul idzie vialikaja vajna, naŭrad ci źmienicca staŭleńnie da ŭjaŭnaj piataj kałony ŭnutry Biełarusi.
U čym trahiedyja Capkały i Karač, i kaho Stryžak hatovy ŭziać u pachod
«NN»: Try čałavieki, jakija adkrylisia dla ciabie z pazityŭnaha boku za apošnija hady.
AS: Cichanoŭskaja, biezumoŭna. Heta absalutnaja dramaturhija. Heta historyja pra Papiałušku, anderdoha, jaki ŭ novuju śfieru dla siabie trapiŭ i tam nie patanuŭ, zdoleŭ znajści ŭ sabie siły, pierabudavacca, stać toj, kim jana siońnia jość. Ciapier ja baču čałavieka, jaki na svaim miescy. Jana palityk mižnarodnaha ŭzroŭniu, umieje razmaŭlać na roŭnych ź ludźmi, jakija kirujuć zachodnimi dziaržavami. Pry hetym zastajecca adekvatnym čałaviekam u asabistaj kamunikacyi.
U mianie, naprykład, źmianiłasia staŭleńnie da Anatola Labiedźki. Raniej dla mianie heta byŭ čałaviek partyjny, dastatkova dziŭnavaty časam u publičnaj kamunikacyi. Ale ciapier ja prosta razumieju, što jon byŭ adzin ź pieršych publičnych palitykaŭ, kali jašče nichto nie pisaŭ u fejsbuku. Ja prosta pabačyŭ jaho ŭ hetaj situacyi ź inšaha boku — jon značna bolš žyvy čałaviek, čym moža padavacca, nie pabity hetymi miednymi trubami.
Skažu pra takuju ahulnuju katehoryju — ludzi novyja, jakija pryjšli ŭ našu śfieru ź biznesu, šou-biznesu, kino. Hety zborny piersanaž mianie ździviŭ nie mienš, čym Cichanoŭskaja. U ludziej było ŭsio, jany mahli zajmacca svajoj spravaj, ale ŭ 2020 hodzie niešta ščoŭknuła i jany rašyli, što treba niešta źmianiać. Jany pastavili na kon usio — nie mahu skazać, što jany prajhrali. Jany atrymali dośvied, jaki nie mieli b nikoli. Jasna, što traŭmatyčny, ale, jak i luby kryzis, heta punkt mahčymaściaŭ. Jak ty hetym skarystaŭsia — heta ŭžo inšaje.
«NN»: Z kim ź biełaruskich palitykaŭ pajšoŭ by ŭ pachod, bo ŭpeŭnieny ŭ im?
AS: Dumaju, što ź Cichanoŭskaj by pajšoŭ. Adna z pryčynaŭ — ja viedaju, što jana ŭmieje ŭ kamandnuju hulniu, umieje delehavać. Nie ŭsie ŭ jaje kamandzie heta ŭmiejuć.
Składanaje pytańnie nakont usich astatnich palitykaŭ. Ja nie nadta ščylna pracuju z palityčnaj śfieraj.
Kali kazać pra hramadskuju śfieru, to, biezumoŭna, uziaŭ by Matolku, Lavončyka, uziaŭ by ŭsiu tuju kamandu, ź jakoj ja ciapier, — u pryncypie, my i jość u hetym pachodzie.
«NN»: Davaj pra asobaŭ u palitycy, jakija nie majuć simpatyj da ciabie. Vykažy svajo mierkavańnie. Valer Capkała?
AS: Heta trahiedyja, asabistaja trahiedyja čałavieka, na moj pohlad. Bo čałaviek na pačatku 1990-ch mieŭ vielmi vialikija šancy stać značnaj piersonaj u historyi Biełarusi — ambasadar u ZŠA, čałaviek małady, erudyravany, technakrat. Ale, na moj pohlad, tam jość niekalki asnoŭnych prablem — čałaviek tak ci inakš žyvie ŭ ideałahiemach «ruskaha śvietu», u jaho mocnaja aryjentacyja na Maskvu, prynamsi ŭ tych vykazvańniach, jakija jon sabie dazvalaŭ.
Ja razumieju jaho staŭleńnie da mianie. Niachaj vykazvaje — jon maje na heta prava. Niama ŭ Biełarusi praktyki publičnaj dyskusii, i kali jana takim koštam budzie raźvivacca, to niachaj.
«NN»: Dźmitryj Bałkuniec.
AS: Mnie składana štości skazać pra hetaha čałavieka, tamu što jon dla mianie tera inkohnita. Viedaju, što jon palitołah, mhimošnik, taksama maskoŭski tavaryš. Ale ŭ mianie navat niama antypatyi da jaho, kali my razam na niejkaj paneli niešta abmiarkoŭvajem. Tamu jon dla mianie dziŭnavaty maskvaaryjentavany subjekt, jaki krytykuje Cichanoŭskuju.
«NN»: Volha Karač.
AS: Z Volhaj Karač składanaja historyja. U jaje inšaja trahiedyja.
Kali ŭ Capkały heta trahiedyja niedarealizavanaści, to Karač doŭhi čas u Litvie była hałoŭnym emisaram biełaruskaj demakratyčnaj supolnaści. Litoŭcy da jaje prysłuchoŭvalisia, jaje prymali ŭ roznych kabinietach. Ale tut zdaryłasia padzieńnie mietearyta ŭ vyhladzie našych pryjezdaŭ.
Źjaŭlajecca šmat roznych centraŭ upłyvu, i Volha imkliva pačynaje hublać svaje ryčahi i značnaść. I praz heta pačynajucca roznyja sproby pryciahnuć da siabie ŭvahu: dzień X, historyja ź Fiadutam i Ziankovičam.
Ciapier mnie škada čałavieka ŭ takim stanie, joj davodzicca prachodzić praz sudy. Ale jana sama kanstruktar situacyi, u jakoj apynułasia.
«NN»: Tvajo staŭleńnie da Zianona Paźniaka?
AS: Jon dla mianie taki miem. Ja situacyju ź Zianonam prymiaraju na siabie: Andrej, budzie tabie 80, hryzi siabie za palcy, ale nie rabi tak. Nie treba vystaŭlać siabie iścinaj u apošniaj instancyi, na ŭsich viešać jarłyki. Lepš zajmajsia bortnictvam, chadzi ŭ hryby. Viedaješ, ja vielmi lublu mastacki pryjom, kali da supierhieroja, jaki ŭžo na piensii, pryjazdžaje čuvak i kaža: bieź ciabie nijak, treba apošni raz vyjści. Ale sprabavać mocna ŭpłyvać na palityku krainy, u jakoj ty nie byŭ apošnija niekalki dziesiacihodździaŭ, sprabavać razabracca ŭ tym časie, jaki źbiahaje ad ciabie i ty nie razumieješ niejkich momantaŭ — dla mianie heta sumna.
Tak, Paźniak častka našaha palityčnaha pola, jon dobra jaho azdablaje, taki samarodak, dyjamant. Jon abudžaje roznyja dyskusii. Tamu šana i pavaha spadaru Zianonu za toje, što było zroblena ŭ 1980-ch, jahonaje prava rabić toje, što jon robić ciapier.
Prahnozy, vybary i «razmaŭlaje pa-rusku — značyć ruski»
«NN»: Paru prahnozaŭ ad ciabie. Jak na situacyju ŭ Biełarusi paŭpłyvajuć sioletnija vybary ŭ Rasii?
AS: De-fakta toje, što ciapier adbyvajecca ŭ Biełarusi, — heta paŭzučaja anieksija. Tamu paharšeńnia kankretna pad vybary ja tut nie čakaju, baču prosta, što stratehična heta vielmi drenny praces i jon budzie praciahvacca. Kali Pucin zastajecca ŭ pracoŭnym stanie, to, biezumoŭna, heta budzie vielmi ahresiŭnaja palityka pa pahłynańni Biełarusi. Pastupovym, ale jon jak boa constrictor, jaki ŭvieś čas dušyć svaju achviaru, pakul nie zadušyć. Pa siońniašnim stanie ja nie baču akna źmienaŭ.
Biełaruś — pole dla ekśpierymientaŭ: nakolki ty možaš zacisnuć hramadstva, nakolki mocna ŭpłyvać na ludziej? Dyk voś Rasija nie dasiahnuła jašče biełaruskaha ŭzroŭniu ŭnutranych represij. Tam budzie pastupovaje zaciskańnie hajek i, jak pa zakonie sazłučanych sasudaŭ, jano budzie pieraciakać adno ŭ adno. Za hety hod naŭrad ci adbudziecca niešta kardynalna novaje.
«NN»: Biełaruskija vybary-2025 — čaho čakać?
AS: Novaj chvali represij, novych sistemnych kryminalnych spraŭ, takich, jak suprać Kaardynacyjnaj rady ci suprać pravaabaroncaŭ. Nie viedaju, chto hetym razam stanie achviaraj, ale siłavikam treba jaje znajści, kab hieraična raskryć spravu i ŭsich pierasadžać. Treba rychtavacca da horšaha, spadziavacca na lepšaje (razmova była da ataki siłavikoŭ na svajakoŭ palitviaźniaŭ. — NN).
«NN»: To-bok čakać, što paśla vybaraŭ…
AS: Adliha? Nie.
Pa tych fidbekach, jakija da mianie dachodziać znutry sistemy, jany zhubili davier da situacyi. Zhubili davier da «padspravazdačnaha nasielnictva».
Jany raniej dumali, što ludzi prosta durnyja, lanivyja, a tut ułada pabačyła ŭ 2020 hodzie, što ludzi mohuć być roznyja. Tamu hety strach, niaŭpeŭnienaść budzie kanviertavacca ŭ hvałt i represii dalej. Jany sami nie vierać svaim słovam, što pieramahli. A ludzi nie skarylisia — dumki ich nichto nie zabiare. Nichto ničoha nie prabačyŭ i nie zabyŭ. Heta situacyja zamarožanaha kanfliktu. A heta značyć, što kali-niebudź jon znoŭ vystralić. I Łukašenka heta razumieje.
«NN»: Na što ciapier važna skiroŭvać srodki?
AS: Jość niekalki mocnych vyklikaŭ. Adzin ź ich — u ludziej, jakija źjechali ŭ inšyja krainy i trapili ŭ situacyju, u jakoj jany mohuć spakojna raźvivacca, rabić biznes, vychoŭvać dziaciej, jość tendencyja da rastvareńnia ŭ novych umovach. Biełarusy prosta robiacca spačatku častkaj hramadstva, a potym i hramadzianami inšych krain. Asabliva heta datyčna ludziej, jaki nie mieli nacyjanalna aryjentavanych kaštoŭnaściaŭ da 2020 hoda. Bo nichto nie choča asacyjavać siabie z «ruskim śvietam» ci biełaruskim łukašyzmam, a alternatyvy jany dla siabie časta nie bačać. I dałučajucca da samaj mocnaj vaj-faj sietki: stanoviacca palakami, naprykład.
Ja dumaju, što nam vielmi važna ciapier inviestavać u kulturu. Samaja lohkaja inviestycyja ŭ hetym płanie — pierachod na biełaruskuju movu, jak by dziŭna heta ni hučała. Jość roźnica, na jakoj movie.
Ja niadaŭna dyskutavaŭ z demakratyčna nastrojenym prahresiŭnym maładym rasijaninam, i ad jaho praskočyŭ tezis: razmaŭlaje pa-rusku — značyć jon ruski.
Voś tak jano i adbyvajecca. Ludzi, u jakich jość aryjentavańnie na ruskuju kulturu, litaraturu, tak ci inakš buduć dałučanyja da inšaha. U inšaj sistemie buduć ich dumki, jany buduć słuchać ruskich apinianmejkieraŭ. Ja nie kažu, što jany drennyja — jany prosta inšyja. Heta inšyja nacyjanalnyja intaresy.
Jak pakazvać alternatyvu? Pavinny być tvory litaratury, pavinna być jakasnaja muzyka na samy rozny hust — elektronščyna, rok, kłasičnaja.
Taksama treba ŭkładacca ŭ kulturu dabračynnaści. Heta kultura abudžaje tyja bazavyja rečy, jakija ŭ nas užo jość. Bo sam pryncyp tałaki blizki biełaruskamu archaičnamu hramadstvu: zhareła chata — usioj vioskaj skinulisia, adbudavali. Heta madel pavodzinaŭ pavinna kultyvavacca i dalej. Heta daje mahčymaść ludziam być bolš volnymi ad dziaržavy. Ja nie prychilnik anarchizmu, ale hramadstva pavinna šmat čaho samo kantralavać i rehulavać, biez čakańnia dziaržaŭnych prahram. Tut ža nie tolki pra hrošy, ale i pra pačućcio jadnańnia.
I treciaje — treba razumieć, što nacyja biez kankretnaj krainy isnavać nie budzie. My nie pabudujem novuju Biełaruś nie ŭ Biełarusi. U nas jość naš kavałak ziamli i tam žyvuć ludzi, jakija razumiejuć roźnicu pamiž babkaj i dranikami, razumiejuć, što takoje šufladka, čamu adčuvajuć siabie dobra, kali viartajucca.
My ŭsie padsiłkoŭvajemsia ad toj Biełarusi. Važna mieć asabisty kantakt ź ludźmi, jakija tam, sprabavać ich razumieć. Adna z zadač łukašyzmu — pasvaryć dziaciej i baćkoŭ, raźbić siamiejnyja kantakty. Kali čałaviek nie maje minułaha, jon i budučyni nie budzie mieć. Treba, jak kazaŭ palitviazień Uładźmir Mackievič, uvieś čas dumać Biełaruś i pamiatać, što rana ci pozna my pavinny stać haspadarami svajoj ziamli. I padtrymlivać uvieś varušniak, jaki moža hetamu spryjać. Kali bačycie, što chtości pracuje suprać idei biełaruskaj, heta nie vaš sajuźnik.
«Naša Niva» — bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆBajpoł nazvaŭ imiony mahčymych zabojcaŭ Andreja Zielcera. I zajaviŭ, što siłavika «Nirvanu» zastreliŭ svoj ža3
Kamientary
A, sapraŭdy ž: kali ruskamirny ciopła ŭładkavaŭsia - heta ŭžo pieramoha. “Uciakaj z krainy, hubiernija! I z Capkałaj nicharašo pałučiłaś, chto b moh padumać! Tolki praklaty Paźniak čamuści zahadzia viedaŭ, ale jon ža dla mianie nie aŭtarytet.“
Žachoćcie ŭ hałavie.