Jak śviedčać znachodki brytanskich archieołahaŭ, pryručeńnie koniej adbyłosia kala 5,5 tys. hadoŭ tamu na terytoryi ciapierašniaha Paŭnočnaha Kazachstana. Koniej vykarystoŭvali jak dla pieramiaščeńnia pa stepavych prastorach, tak i ŭ jakaści krynicy charčavańnia. Kabylinaje małako nie tolki pili darosłyja, ale davali jaho i dzieciam.
Naturalnaje małako kabyły pa svaim składzie blizkaje da žanočaha. Kali vieryć padańniu, to stepavyja amazonki nie karmili svaich dziaciej hrudźmi. Na dumku staražytnych hrekaŭ, ich niemaŭlaty charčavalisia kumysam.
Małako kabył — karysny pradukt, ale z-za vysokaha ŭtrymańnia łaktozy syroje kabylina małako mocna razładžvaje straŭnik. Tamu staražytnyja kačeŭniki, pierš čym dać hety napoj dzieciam, padviarhali jaho zakisańniu. Padčas fiermientacyi admysłovy składnik źmiešvali abo źbivali z małakom, jak źbivajuć śmietankovaje masła.
Siońnia kumys atrymlivajuć šlacham skvašvańnia małaka małočnakisłymi bakteryjami i droždžami, jakija sintezujuć vitaminy hrupy S i V, utvarajuć ałkahol, bahata vyłučajuć vuhlekisłaty. U vyniku atrymlivajecca šypučy aśviažalny napoj.
Karyść dla zdaroŭja
Dziakujučy najaŭnaści ałkaholu, vuhlekisłaty i małočnaj kisłaty kumys uzbudžaje dziejnaść straŭnikavych załoz i palapšaje stravavańnie.
Antybijatyčnyja rečyvy kumysu, jakija ŭtvarajuć mikraarhanizmy zakvaski, padvyšajuć imunitet, a małočnakisłyja bakteryi stvarajuć spryjalnuju dla arhanizma mikrafłoru kišečnika i dušać hniłasnyja pracesy ŭ arhaniźmie.
Kumys zdolny da niekatoraj stupieni zamiaščać salanuju kisłatu pry jaje niedachopie ŭ straŭnikavym soku, šyroka vykarystoŭvajecca pry lačeńni peŭnych formaŭ tubierkulozu.
Chutki efiekt daje ŭžyvańnie kumysu pry parušeńniach vitaminavaha, minieralnaha, białkovaha i vuhlavodnaha abmienu, kalitach, pankreatytach, hiepatytach, chalecystytach, dyzienteryi, brušnym tyfie, paratyfie. Dobryja vyniki kumysalačeńnie daje pry hastrytach, jazvach straŭnika.
Da taho ž kumys dabratvorna ŭpłyvaje na niervovuju sistemu, skład kryvi, adnosna chutka zdymaje pachmielny sindrom za košt vysokaha ŭtrymańnia vitaminaŭ hrupy B, małočnaj kisłaty i vuhlekisłaty, ale pierš za ŭsio etyłavaha śpirtu, prymianiajecca pry lačeńni hnojnych ran.
Taksama kumys dapamahaje pry słabym turhory skury, vysypcy, psaryjazie, soniečnych apiokach, pry zaniadužańni i słabaści ŭ pažyłym uzroście, pry zaniatkach sportam.
Viadoma, što hatavać kumys pačali jašče staražytnyja kačeŭniki kazachskich i manholskich stepaŭ. Pieršaja zhadka pra kumys źmieščana ŭ pracach Hieradota — 484—424 hady da n.e. Apisvajučy pobyt skifaŭ, jon raspaviadaŭ, što tyja hatavali admysłovy napoj šlacham źbivańnia kabylinaha małaka ŭ hłybokich draŭlanych kadkach.
Apisańnie kumysu možna sustreć i ŭ staražytnaruskim letapisie — Ipaćjeŭskim śpisie. Padrabiaznaje apisańnie kumysu pakinuŭ francuzski manach i misijanier Hijom de Rubruk. Raskazvajučy pra svaju vandroŭku ŭ Tataryju ŭ 1253 hodzie, jon upieršyniu padrabiazna apisaŭ praces hatavańnia, smak i dziejańnie kumysu.
Vinum Lactis — «mlečnaje vino» — tak u tyja časy zvali kumys. Jaho zachoŭvali ŭ skuranych jomistaściach — vialikich (saba) i mienšych (torsyk). Pieravaha skuranych jomistaściaŭ u ich zručnaści pry kačavym žyćci.
Usie hetyja karysnyja ŭłaścivaści staražytnaha napoju nie mahli nie ŭziać na ŭzbrajeńnie miedyki. Na asnovie lekavych ułaścivaściaŭ kumysu była raspracavanaja cełaja sistema azdaraŭleńnia — kumysalačeńnie (kumysaterapija).
Sens lačeńnia zvodzicca da dazavanaha ŭžyvańnia kumysu pa indyvidualnym raskładzie ŭ spałučeńni z klimataterapijaj na śpiecyjalna abstalavanych kurortach.
Tak, u siaredzinie XIX stahodździa na terytoryi byłoj Rasijskaj impieryi stali ŭźnikać kumysalačebnicy — u Samarskaj hubierni, u Baškiryi, Tatarstanie i inšych rajonach.
Kumysalačebnica ŭ Dubroŭnie
Vykarystańnie kumysu ŭ lekavych metach na terytoryi sučasnaj Biełarusi viadoma jašče z kanca XVIII stahodździa. U asnoŭnym hetym zajmalisia tatary. U XIX stahodździ kumys pradavaŭsia ŭ małočnych kramach Viciebska, Mahilova, Vilni i inšych haradoŭ.
Z 1870 pa 1888 hady šyrokaviadomaj była kumysalačebnica ŭ miastečku Dubroŭna Horackaha pavieta. Ciapier Dubroŭna — rajonny centr u Viciebskaj vobłaści. U 1869 hodzie ŭładalnik apteki, pravizar F. K. Rejnhold pradstaviŭ u miedycynski departamient apisańnie sposabu pryhatavańnia kumysu z małaka kabył miascovaj parody. Jon byŭ zaćvierdžany, paśla čaho vydadzieny dazvoł na jaho vykarystańnie ź miedycynskimi metami pa pryznačeńni daktaroŭ.
U mai nastupnaha hoda kumysalačebnaja ŭstanova była adkryta, ale spačatku pacyjentaŭ było mała. Pracu abciažarvała toje, što składana było naładzić štodzionnaje bieśpierapynnaje atrymańnie małaka. Vyjaviłasia, što kabyły miascovaj parody pierastajuć davać małako, jak tolki ad ich adłučajuć žarabia. Kab takoha nie zdarałasia, treba było choć raz na sutki dapuskać žarabia da matki. Druhaja pieraškoda była ŭ tym, što miascovyja žančyny spačatku admaŭlalisia daić kabylic, bo ličyli heta za hrech. Ale ź ciaham času z takimi prablemami ŭdałosia spravicca.
U mai 1882 hoda ŭstanova adkryłasia znoŭ i dziejničała da 1 vieraśnia. U šerahu haziet byli źmieščanyja abjavy. Letam užo pryjechała 42 pacyjenty. Z Sankt-Pieciarburhskaj vajskova-miedycynskaj akademii zaprasili doktara Kaściuryna, jaki śpiecyjalizavaŭsia na vyvučeńni ŭździejańnia kumysu na zdarovy i chvory arhanizmy. Było zakuplena jašče 50 kabył z žarabiatami, a na nastupny hod jašče 25. U kniazia Lubamirskaha ŭ arendu ŭziali łuhi, dzie ich i paśvili. Dla zachoŭvańnia kumysu zakupili vializnuju kolkaść šklanoha posudu.
Daili kabył na pašy, a małako adrazu ž ulivali ŭ vializnyja butli abjomam ź viadro. Tam ža ŭ jaho dadavali bradziła — butelku raniej pryhatavanaha kumysu. Uviečary ŭsio vieźli ŭ łabaratoryju, tam pracedžvali i raźlivali pa zvyčajnych butelkach. Užo na nastupny dzień kumys byŭ hatovy.
U 1883 hodzie pryjechała 107 pacyjentaŭ: 68 žančyn i 39 mužčyn. U nastupnyja hady było navat da 200 chvorych. Tut lačyli chvaroby lohkich, straŭnika, małakroŭje. Kurs lačeńnia składaŭ 6 tydniaŭ i abychodziŭsia ŭ cełym bolš za 70 rubloŭ. Raschod kumysu na čałavieka ŭ siarednim składaŭ 150 butelek.
Kožny chvory vypivaŭ štodnia try butelki, a niekatoryja i bolš. Kumys śpiecyjalna rabili i dla vyvazu, asabliva dla tych chvorych, jakija pa niejkich abstavinach vymušanyja byli pierapyniać stacyjanarnaje lačeńnie. Košt butelki kumysu składaŭ 30 kapiejek, što značna mienš u paraŭnańni ź inšymi padobnymi ŭstanovami.
U Dubroŭnie ŭ tyja časy nie było hatelaŭ, ale miascovyja žychary mahli vystavić u arendu da 300 kvater koštam ad 6 da 20 rubloŭ za miesiac. Śpis kvater davali pacyjentam.
Da vybaru kvater jany mahli časova skarystacca žytłom pry lačebnicy. Tut ža hatavali ježu, jakuju pa zakazach dastaŭlali pa źniatych kvaterach. Pad 12 hadzinaŭ rabili śniadanak ź dźviuch miasnych straŭ, a pad 18.00 abied z troch straŭ. Charčavańnie ad lačebnicy abychodziłasia 18 rubloŭ.
Dla prahułak słužyli bierahi Dniapra, dva fruktovyja sady zasnavalnika ŭstanovy i park kniazia Lubamirskaha. Akramia taho, byli zroblenyja niekatoryja prystasavańni dla himnastyki i kupalnia na Dniapry.
U 1888 hodzie na časovaje pražyvańnie ŭ svoj pałac pryjechała siamja kniazia, i jon nie zdaŭ lačebnicy ŭ arendu svaich łuhoŭ i park. Jaho siamiejniki pabajalisia chvorych na suchoty. Tamu nieŭzabavie Rejnhold vymušany byŭ zakryć lačebnicu.
Sanatoryj «Nad-Nioman» — kumysalačebnica Narkieviča-Jodki
Krychu paźniej, u 1892 hodzie, viadomy pryrodaznaŭca, vynachodnik i miedyk Jakub Narkievič-Jodka (1847 — 1905) na bierazie Niomana, nasuprać miastečka Piasočnaje, ciapier Kapylski rajon, u svaim majontku Nadnioman, siońnia na terytoryi Uździenskaha rajona, adkryŭ sanatoryj dla lačeńnia suchotnych i niervovych chvarob.
Dla lačeńnia jon vykarystoŭvaŭ novy bieskantaktny mietad elektraterapii, jaki ŭvajšoŭ u miedycynu jak «mietad Jodki».
Adnym z kirunkaŭ dziejnaści było lačeńnie suchotaŭ kumysam. Hetaja lačebnaja baza raźmiaščałasia ŭ śvietłym chvajovym bary i naličvała 12 asobnych haściavych leciščaŭ z meblaj. U sanatoryi byŭ ceły štat supracoŭnikaŭ, i miedycynskuju dapamohu moh atrymać luby čałaviek niezaležna ad majomasnaha i sacyjalnaha stanu. Siudy jechali lačycca nie tolki ź bližejšych miaścin, ale i z usioj Jeŭropy.
Kumys hatavali niepasredna na miescy, u siadzibie, pad nahladam lekara. Dla hetaha byli zaviedzienyja 8 niepracoŭnych kabył, a dla dajeńnia zaprasili daśviedčanuju žančynu z Baškiryi. Joj było adviedziena pracoŭnaje miesca ŭ levaj častcy ŭjaznoj bramy, dzie jana hatavała i pradavała kumys.
Pracavaŭ sanatoryj z maja pa vierasień. Za adzin siezon tut pradavali kala 3 tysiač butelek kumysu. Jašče 2 tysiačy butelek biaspłatna razdavali miascovym sialanam.
Azdaraŭleńnie tut pravodziłasia ŭ asnoŭnym z vykarystańniem pryrodnych faktaraŭ. Lačeńnie zaklučałasia ŭ šyrokim prymianieńni śviatło– i pavietraterapii, himnastyki, kumysa-kiefiralačeńnia, vykarystańni miascovych minieralnych vod.
Piarlina Łathalii — sanatoryj «Miežcyjems»
Varta jašče ŭzhadać i kurort va ŭročyščy Pahulanka na bierazie Dźviny kala horada Dźvinska, ciapier Daŭhaŭpiłs, na terytoryi Łatvii niepadalok ad miažy ź Biełaruśsiu. U pačatku 80-ch hadoŭ XIX stahodździa hraf Ivan Plater-Zibierh pačaŭ budavać u Pahulancy lakarniu i ŭparadkoŭvać navakolnuju terytoryju.
Kurort pad nazvaj «Miežcyjems» adkryŭsia ŭletku 1883 hoda. Tam była vodalačebnica i kumysalačebnica. U stajni sanatoryja dla vytvorčaści kumysu ŭtrymlivali 90 kabył. Isnavali dva pansijony i 70 damkoŭ, jakija zdavali miascovyja žychary. Tut lačyli orhany dychańnia, padahru, reŭmatyzm i žanočyja chvaroby. Žychary paŭnočna-zachodniaj častki sučasnaj Biełarusi jeździli tudy na lačeńnie.
Ustanova ź pierapynkami pracavała da Druhoj suśvietnaj vajny, padčas jakoj lakarnia zhareła. Pacyjentaŭ tut lačyli siernymi, vuhlakisłymi, ihličnymi, chvajovymi vannami i dušam Šarko. U pieraliku pasłuh značylisia vibracyjny masaž i hornaje sonca.
Dzie siońnia pakaštavać kumys u Biełarusi?
Siońnia vytvorčaściu kumysu ŭ Biełarusi prafiesijna zajmajecca koniefierma kampanii BiełKumysPram, jakaja znachodzicca za 60 km ad Minska ŭ vioscy Hramnicy Łahojskaha rajona. Na koniefiermie sabrana ŭnikalnaje pahałoŭje plemiannych ciažkavoznych koniej. Kabyły pryznačanyja vyklučna dla małočnaj vytvorčaści.
Za sutki kabyła doicca 5 razoŭ. Dojka adnoj kabyły doŭžycca nie bolš za 2 chviliny. Za adnu dojku možna atrymać da 1,5 litra kabylinaha małaka. U dzień fierma moža atrymać nie bolš za 1500 litraŭ małaka. Celnaje kabylina małako pasteryzujecca pry tempieratury 78°S.
BiełKumysPram samastojna arhanizuje tury pa zavodzie kožnuju subotu z 12-j hadziny pa papiarednim zapisie. Padčas ekskursii možna daviedacca pra kaštoŭnaść kabylinaha małaka dla arhanizma, pakaštavać jaho i nabyć sabie suvienirnuju pradukcyju, u tym liku i samo małako.
Na pradpryjemstvie zroblena ŭsio, kab małako było vysokaj jakaści. Tamu heta adnaznačna cikavaje miesca dla naviedvańnia, u tym liku i dla tych, chto choča pakaštavać pradukt na smak.
Čytajcie taksama:
Adpačynak na pryrodzie. Top-5 malaŭničych miescaŭ u Biełarusi, dzie varta pabyvać hetaj viasnoj
«Fiedzia na majoj pamiaci byŭ vielmi staroj biełaj sucharebrynaj»
