Novy navučalny hod arhanizavali mnie i ŭ speckamendatury – va ŭmoŭna-daterminovym vyzvaleńni admoŭlena («nia staŭ na šlach raskajańnia i supracoŭnictva z administracyjaj»). Značyć, Bohu ŭhodna, kab Sitna navučyła mianie jašče niečamu.
Z novaha navučalnaha hodu «Historyju Biełarusi» pačynajuć pieravodzić na rasiejskuju. U Sitnie hetyja padručniki pakul što pa-biełarusku, chacia j płatna – košty za hod karystańnia raśpisanyja dla kožnaje klasy j rasklejenyja ŭ abviestkach pa lespramhasie. Zrešty, kali dobra pakapacca, lubaja biełaruskaja viosačka – samy žyvy j biaspłatny padručnik pa historyi Biełarusi.
Voś, prykładam, toje ž Małoje Sitna z navakollem....
Raźmieščanaja la vytoku Pałaty z voziera Izmok, u niejkaj paŭsotni kilametraŭ ad Połacku, vioska tak i prosicca ŭ śpis staražytnych pasieliščaŭ pałačanaŭ. Tysiačahodździe tamu, kali hałoŭnymi šlachami ŭ hetym lasnym dy bałocistym krai byli rečki – ci moh Rahvałod abminuć hetki vyhodny stratehičny punkt svaich uładańniaŭ? Za 10 km ad Sitna na lasnych ručajach znojdzienyja dziŭnyja vialikija koły, zapoŭnienyja smałoj. Vielmi padobna na prykmiety staražytnaha vołaku, kali ŭličyć, što Pałata hieahrafična ŭłučajecca ŭ adnu z versijaŭ šlachu z «varahaŭ u hreki»...
A kali dadać, što praz Małoje Sitna prachodzić jašče j stary haściniec z Połacku na Nieviel, i dalej da Pskova dy Noŭharada Vialikaha – dyk ci nia tut u 980-m išoŭ na Połacak Uładzimier?.. I ci nia hetaj lasnoj darohaju ŭžo ŭ 1066-m Usiasłaŭ Čaradziej vyrušyŭ zdymać zvany z Safii Naŭharodzkaj?..
Dzieści ŭ hetych miaścinach – vakolicach Połacku – pavodle padańnia, na miažy I i II tysiačahodździaŭ prapaviedavaŭ i byŭ pachavany słavuty Torvald Vandroŭnik, adzin ź pieršych chryścijanskich misijaneraŭ u Biełarusi. Historyk Aleś Bieły vysłaŭ mnie vytrymku ź «Biełaruskaj encyklapedyi», dzie jak na adno ź vierahodnych miescaŭ mahiły Torvalda (vysokaja hara ŭ Drofnie) ukazvajecca na Dretuń (8 km naciańki ad Sitna).
Voś vam, kali łaska, i razhornutaja ilustracyja da temy pašyreńnia chryścijanstva, zasnavańnia biełaruskaj dziaržaŭnaści j zmahańnia za niezaležnaść – u adnym asobna ŭziatym sielsaviecie.
U 1563-m, na pačatku Inflanckaj vajny, stratehičnaje stanovišča Sitna acaniŭ Ivan Žachlivy – i pabudavaŭ na nasypanym uzhorji la vytokaŭ Pałaty, jakraz nasuprać vioski, draŭlanuju fartecu. U 1566 vialikalitoŭski vajavada Birula fartecu spaliŭ. Maskavity iznoŭ adbudavali ŭmacavańnie – ale paśla viartańnia Połacku ŭ 1579 Ściapan Batura šturmam uziaŭ Sitna i źniščyŭ straleckuju załohu.
Znachodka Andreja Katlarčuka, historyka z universytetu Stakholmu, jaki daviedaŭsia pra kalvinisckaha šlachcica, vysłanaha na pažyćciovuju słužbu ŭ «Zamak Sitna na miažy z Rasiejaj» u siaredzinie XVIII st. pierakonvaje, što zrujnavanaja Baturam farteca była adnoŭlenaja jak pamiežny zamak (najvierahodnj, paśla Andrusaŭskaha miru 1667 h.) i funkcyjanavała, padobna, da samaha 1-ha padziełu Rečy Paspalitaj 1772 h.
Sicienskija karani ŭhadvajucca i ŭ proźviščy Simiaona Połackaha – «Piatroŭski-Sitnianovič». I chacia Sitnianovičam zvali ajčyma Simiaona, a sapraŭdny jahony baćka mieŭ proźvišča Piatroŭski, ale la toj ža Dretuni, pa darozie z Połacku da Sitna, znachodzim i viosačku Piatroŭščyna.
U 1812-m pa darozie Połacak–Nieviel na Pieciarburh nastupaŭ korpus napaleonaŭskaha maršała Sen-Sira. Nie dajaždžajučy Dretuni, padarožnik z Połacku zaŭvažyć ukazalnik: «Konny Bor. 2 km». Tady, dva stahodździ tamu, u hetym miescy stajała kavaleryja Sen-Sira. Korpus, spynieny rasiejcami ŭ bitvie pad Klaścicami (kala 7 km ad Sitna, na miažy z Rasiejaj) zaniaŭ pazycyi j zrabiŭ fartyfikacyjnyja ŭmacavańni jakraz u rajonie Aleščy – Sitna. Raskazvajuć, što jašče ŭ 70-ja hady minułaha stahodździa siudy, na chutar Asoŭcy, što ŭ 3 km ad Sitna, pryjaždžała picierskaja ekspedycyja z metałašukalnikami, sprabujučy znajści šmatpakutnyja «napaleonaŭskija skarby».
Sitna trojčy zhadvajecca ŭ «Šlachcicu Zavalni» Jana Barščeŭskaha...
Pierakanany: nijakaja Linija Stalina nia vytrymaje pramoje kankurencyi z małasicienskim turysckim maršrutam. Tym bolš, što ŭ 1944-m, padčas savieckaj aperacyi «Bahratyjon» na paŭdniovaj uskrainie Sitna (chutar Muraŭišča) znachodziŭsia štab I Prybałtyjskaha frontu. Viaskoŭcy, pakazvajučy były budynak štabu, źjezdliva kamentujuć: «Bač, hienerał Bahramian sprytny byŭ – chatu zaniaŭ samuju maleńkuju, ale ž kala lesu. Čuć niamiecki nalot, skoknuŭ z paroha – i adrazu ŭ chmyźniak».
Łukašenka za ŭsie 12 hadoŭ u sicienskim sielsaviecie tak i nie padbyvaŭ – tamu j jahonaha śledu ŭ našym padručniku historyi nie zastaniecca. Zatoje i Alešču, i Małoje Sitna ŭ 2005-2006 hh naviedvaŭ Alaksandar Milinkievič...
U Novaj Biełarusi – Biełarusi Adradžeńnia, eŭrapiejskaj adukacyi j mocnaha miascovaha samakiravańnia – kožnaja viosačka j kožny horad buduć na pravoch školnaha pradmietu vyvučać pobač z nacyjanalnaj historyjaj i svaju ŭłasnuju historyju na svajoj rodnaj movie.
Bo ci ž nie z uśviedamlenia, chto my, adkul my j kudy my idziem, pačynajecca nacyjanalnaje abudžeńnie?
v.Małoje Sitna
