Tak, Kupała i Bajran, Kołas i »Kalevała», Bykaŭ i Chieminhuej roŭnyja. Piša Jakub Łapatka.
Apošnim časam usie, chto choča — ad nudystaŭ da kanstruktyvistaŭ, — jak damoviŭšysia, dziaŭbuć biełaruskuju litaraturu štomocy: jana i biazzubaja, i destruktyŭnaja, i pravincyjnaja.
U čym zaklučajecca biazzubaść i destruktyŭnaść tvorčaści Janki Kupały, Jakuba Kołasa, Janki Bryla, Vasila Bykava, Ryhora Baradulina, Uładzimira Niaklajeva, Niła Hileviča, Uładzimira Arłova dy inšych piśmieńnikaŭ i paetaŭ? Uciamnych tłumačeńniaŭ niama. Tamu adkiniem razvažańni pra biazzubaść i destruktyŭnaść jak prostaje epatažna‑palityčnaje hłupstva.
Abvinavačvańnie ŭ pravincyjnaści — heta ŭžo bolej surjozna. Na pieršy pohlad. A na druhi — nichto nie viedaje tołkam, što takoje pravincyjnaść. Prosta heta dovad, kab vynieści prysud. Ale ŭ spraviadlivaści prysudu biełaruskaj litaratury ŭźnikajuć pytańni.
Čamu «Šyljonski viazień» anhlijskaha Bajrana — heta ŭźniosła, ramantyčna i, skažam tak, ahulnačavieča,
a «Kurhan» našaha Kupały — heta pravincyjna i ŭ ahulnačałaviečuju skarbonku nie padychodzić?
I čym šekśpiraŭski kaŭboj Ateła lepšy za kupałaŭskaha Mašeku z «Mahiły lva»? (Čamu kaŭboj? Kaŭboi z amierykanskich viesternaŭ spačatku stralali, a potym raźbiralisia. U toj ža maniery dziejničaje i «vysakarodny muryn»: zadušyŭ ni ŭ čym nie vinavatuju žonku, a potym pačaŭ raźbiracca. Mašeka ž varjavaŭsia, dakładna viedajučy, što kachanaja pamianiała jaho, biednaha płytahona, na bahataha bajaryna.)
A zvada Mantekaŭ z Kapuleci — uzor mižsiamiejnych adnosin? A karlikavaja Vierona (u tyja časy niešta roŭnavialikaje sučasnym Rasonam ci Białyničam) — centr suśvietnaj kultury i vysokaj marali? Hiercah vieronski acaniŭ maralnaść «vysakarodnych» baćkoŭ: «Čuma na vašyja damy abodva!»
Ciažkaja artyleryja: u biełarusaŭ niama narodnaha epasu, jaki moh by ŭźniać ich litaraturu na ahulnačałaviečyja vyšyni! Što praŭda, to praŭda. Niama ŭ biełarusaŭ śmiertazabojnaha epasu ź biaźlitasnymi, nialudska stanoŭčymi pratahanistami. Mienavita pratahanistami, bo nazvać ich «hierojami» nie pavaročvajecca jazyk. Strašenna dalokija jany ad našaha naroda. Nam bližejšaja finskaja «Kalevała» ź jaje lasnymi viaskovymi hierojami. Tam my sustreniem usio, što dobra viadoma i blizka: i mudraha staroha Viajniamiojniena, i pomślivaha paŭšabełka Joŭkachajniena, i nachabnaha bałbatuna Leminkiajniena, i viaskovaha kavala‑majstra na ŭsie ruki Iłmaryniena.
I nivodnaha z hierojaŭ «Kalevały» nielha zaličyć u rycary biez strachu i zahany, nie. Heta zvyčajnyja i zrazumiełyja ludzi. Stary Viajniamionien raspuskaje chvost pierad kožnaj dzieŭkaj i nie zaŭsiody robić mudryja ŭčynki, što vyklikaje navat, pratakolna kažučy, čałaviečyja achviary. Leminkiajnien zaŭždy hatovy raspačać bojku na hulancy, kudy jaho zusim nie zaprašali, i naryvajecca: jaho zabivajuć. I tolki matčyna luboŭ viartaje zadziraku z carstva miortvych. A žonka kavala Iłmaryniena — prosta ŭzor viaskovaj złaškodnaj kabiety, hatovaj napaskudzić čałavieku prosta tak, pa duraści natury.
Ja lublu hetych hierojaŭ tamu, što jany žyvyja, blizkija i zrazumiełyja mnie ŭ svaich dziejach i ŭčynkach. Jašče na podstupach da hruntoŭnaha pierakładu «Kalevały» ja adčuvaŭ niejkaje dziŭnaje pačućcio deža viu. Dzie ja heta čuŭ? I tolki pieračytvajučy «Novuju ziamlu» Jakuba Kołasa, skiemiŭ: vo jano! Viaskovaje žyćcio, viaskovyja ludzi, śviaty i abrady, maleńkija ludskija radaści — usio heta było tak padobna, tak blizka da «Kalevały»!
Finy šanujuć svaich sivałapych hierojaŭ, svaju narodnuju paemu. U kalendary navat jość admysłovy Dzień Kalevały, 28 lutaha. Pa ŭsioj Finlandyi ŭzdymajucca dziaržaŭnyja ściahi ŭ dvarach, nad padjezdami damoŭ, nad ustanovami.
Našu «Novuju ziamlu» raściahali na prymaŭki, kožny viedaje čaroŭnyja słovy «Moj rodny kut, jak ty mnie miły!», ale pastavić jaje ŭ adzin šerah z «Kalevałaj» ci kirhizskim «Manasam» nivodzin litaraturaznaŭca nie advažyŭsia. A jana ni pa vobraznaści, ni pa mastackich srodkach nie sastupaje najlepšym uzoram luboj litaratury. Heta žyvaja biełaruskaja mova, intanacyi jakoj zaraz nie pačuješ ni pa biełaruskim dziaržaŭnym radyjo, ni pa «varožych hałasach».
Na Biełarusi śviatkujucca šmatlikija Dni: ad Dnia bankaŭskich pracaŭnikoŭ da Dnia kavala, a voś dnia dla sapraŭdy NARODNAJ paemy ŭ kalendary nie znajšłosia. A usio tamu, što joj, jak i inšym tvoram, «šyjuć» pravincyjnaść.
Usie biez vyklučeńnia finy abaviazkova viedajuć himn «Naš kraj», narodnuju epičnuju paemu «Kalevała» i raman Viajnio Liny «Nieviadomy sałdat». I nivodnamu finu vy nie zmožacie davieści, što Chieminhuej ci Remark pisali pra vajnu lepiej, čym ich Viajnio Lina, chaj sabie i nie suśvietna viadomy. Nichto nie budzie spračacca, što Puškin, Hiote ci Bajran — vialikija paety. Jany sabie chaj buduć. A dla ich Ejna Lejna, Mika Vałtary ź Juchani Acham nie mieniej vialikija. I niakich kompleksaŭ. Nijakaha admaŭleńnia kaštoŭnaści svajoj litaratury dla svajho naroda.
U nas: Bykaŭ i Cheminhuej roŭnia? Kińcie! Kudy jamu! A čamu, ułasna kažučy? Umianie jość tolki adzin adkaz: bieznadziejnaja pravincyjnaść u hałovach «znaŭcaŭ», a nie ŭ litaratury. Nam stolki hod davodzili, što biełarusy — nacyja viaskovaja, niesamadastatkovaja, pravincyjnaja. Hetaja łuchta i pryžyłasia ŭ hałovach ludziej, jak chvarobnaja bacyła, razburajučy nacyjanalnuju śviadomaść i hodnaść. Pryžyłasia nastolki, što čužaziemnyja «ćvietiki stiepnyje» pustazielna, jak niejkija pačvarnyja «kvietki zła», uzbujali tak, što zabivajuć biełaruski «ćviatok radzimy vasilka».
* * *
Jakub Łapatka — pierakładčyk na biełaruskuju movu, žyvie ŭ Chielsinki (Finlandyja).
