Biez pryznańnia pamyłak minułaha niemahčyma ruchacca da zbližeńnia z Zachadam. Piša Vital Taras.
Miemaryjalny kompleks achviaram hienacydu ŭ Jerievanie.
Na fonie nacyjanalnaj žałoby ŭ Polščy, dzie miljony ludziej smutkavali pa achviarach avijakatastrofy pad Smalenskam, na druhi płan adyšoŭ Dzień pamiaci achviaraŭ Katastrofy i hieraizmu — Jom a‑Šaa ŭ Izraili.
U hety dzień, jaki sioleta adznačaŭsia 12 sakavika, u Jerusalimie, na płoščy Varšaŭskaha hieta adbyłasia cyrymonija pamiaci achviaraŭ Chałakosta — źniščeńnia miljonaŭ jaŭrejaŭ nacystami padčas Druhoj suśvietnaj vajny. (Słovy «Chałakost», i «Šaa» aznačajuć «spaleńnie»). U toj samy dzień u polskim Aśviencimie prajšoŭ tradycyjny Marš žyvych.
Na trahičnaje minułaje, jak i ŭ vypadku z Katyńniu, niemahčyma zabycca. Jano ŭvieś čas nahadvaje pra siabie. I navat dalokaja, na pieršy pohlad, historyja zdolnaja mocna ŭpłyvać na siońniašni dzień.
24 krasavika 1915 hoda pačałosia toje, što mnohija sučasnyja historyki nazyvajuć «pieršym chałakostam XX stahodździa».
U Asmanskaj impieryi byli źniščanyja, pavodle roznych acenak, ad paŭmiljona da dvuch miljonaŭ armian.
A praź piać hadoŭ paśla pačatku tych padziej Turcyju ŭznačaliŭ lehiendarny Mustafa Kiemal (Ataciurk). Pry im jana stała respublikaj, pry im pačalisia histaryčnyja pieraŭtvareńni ŭ krainie, jakaja siońnia źjaŭlajecca siabram NATO i pretenduje na toje, kab stać paŭnavartasnym siabram Jeŭraźviaza.
Hieapalityčnaja katastrofa
Kali skarystacca viadomymi słovami Pucina pra raspad Savieckaha Sajuza, krušeńnie Asmanskaj impieryi, jakaja praisnavała bolš za 450 hadoŭ, ź jašče z bolšym pravam možna nazvać bujniejšaj hieapalityčnaj katastrofaj minułaha stahodździa. Turki‑asmany mocna paŭpłyvali na historyju nie tolki Azii, ale i Jeŭropy, pakinuli admietny śled u cyvilizacyi čałaviectva. Heta dasiahnieńni ŭ halinie vajennaha mastactva, marapłavańnia, budaŭnictva i architektury, paezii, muzyki, tanca. Miž inšym, na terytoryi impieryi stahodździami žyli i armianie. Ale ŭ hady Pieršaj suśvietnaj vajny, paśla taho, jak kiraŭnictva «mładaturkaŭ» (nacyjanalnych refarmataraŭ) zahadała sabrać usiu armianskuju intelihiencyju ŭ Kanstancinopali i pačać ich prymusovuju departacyju, na terytoryi Turcyi byli źniščany sotni armianskich pravasłaŭnych chramaŭ, pomnikaŭ armianskaj kultury.
U abaronu armian u 1915 hodzie vystupiła Rasija. (U vyniku rasijska‑tureckaj vajny 1878 hoda nabyli niezaležnaść Sierbija, Čarnahoryja i Rumynija, a Bałharyja atrymała aŭtanomiju; tady ž u Asmanskaj dziaržavie pačaŭsia masavy pieraśled słavianskich mienšaściaŭ i armian). Pa zahadzie rasijskaha impieratara Mikałaja II rasijskim vojskam udałosia ŭratavać ad śmierci kala 375 000 tureckich armian. Ale spynić raźniu nie ŭdałosia. Achviarami hvałtu stanavilisia ŭsie — u tym liku, žančyny, staryja, dzieci.
Krainy Antanty, u jakuju ŭvachodziła Rasija, i ZŠA pryniali niekalki rezalucyj z asudžeńniem masavych raspravaŭ nad armianami. Armienija ličyć heta hienacydam. Ale Turcyja kateharyčna nie pahadžajecca z takoj interpretacyjaj. Jana ćvierdzić, što va ŭmovach vajny byli achviary z abodvuch bakoŭ.
Źniščeńnie armian u asmanskaj dziaržavie nie znajšło mocnaha vodhuku ŭ śviecie,
nie vyklikała maralnaha asudžeńnia nie tolki ŭ Hiermanii, sajuźnikam jakoj była Turcyja, ale ŭ Zachodniaj Jeŭropie. I heta, na dumku mnohich historykaŭ, zrabiła mahčymym budučy Chałakost.
Tym nie mienš, paśla Pieršaj suśvietnaj vajny ŭ Turcyi šmat što źmianiłasia. Turkam u sakaviku 1920‑ha udałosia vyhnać anhličan z Kanstancinopala (ciapier Stambuł). Paśla hetaha Ataciurk sabraŭ u Ankary Vialiki Nacyjanalny schod, jaki abraŭ jaho 23 krasavika staršyniom parłamienta i kiraŭnikom urada. Jon staŭ na čale nacyjanalna‑vyzvolnaj vajny suprać Hrecyi (tak hetaja vajna zaviecca ŭ Turcyi). Taja vajna taksama supravadžałasia masavym źniščeńniem chryścijan. Ale pry hetym Ataciurk prymusiŭ pieravieści tureckuju movu na «łacinku» i jeŭrapieizavaŭ krainu, zrabiŭšy adukacyju śvieckaj, adździaliŭšy miačeć ad dziaržavy, istotna pašyryŭšy hramadzianski pravy, u tym liku — pravy žančyn.
Erdahan suprać antysiemityzmu
Na pačatku hetaha hoda premjer‑ministr Turcyi Taip Erdahan daŭ intervju Euronews z nahody adkryćcia viaščańnia kanał na tureckaj movie. Pierad hetym zdaryŭsia niepryjemny dypłymatyčny incydent, u vyniku jakohaha izrailskamu boku daviałosia prasić u Ankary prabačeńnia za prajaŭlenuju niepavahu da pasła Turcyi. (U MZS Izraila, kudy jon byŭ zaprošany, pasłu navat nie prapanavali sieści.) Erdahan u svaim intervju skarystaŭsia momantam, kab čarhovy raz asudzić dziejańni izrailskaj armii ŭ siektary Haza i ŭvohule palityku Izraila. Pry hetym jon zajaviŭ, što vystupaje suprać antysiemityzmu i ličyć jaho «złačynstvam suprać čałaviečnaści», ale jak musulmanin nikoli nie pahodzicca z antyisłamizmam.
Turecki premjer słovam «antysiemityzm», faktyčna, zamianiŭ paniaćcie hienacyd.
Letaś 10 kastryčnika ministry zamiežnych spraŭ Armienii i Turcyi padpisali ŭ šviejcarskim Ciurychu pratakoły ab narmalizacyi adnosinaŭ pamiž dźviuma krainami. Pavodle hetych pratakołaŭ, padpisanych u prysutnaści kiraŭnikoŭ mzs Francyi, ZŠA, Rasii i Šviejcaryi, pavinny być ustalavany dypłamatyčnyja znosiny pamiž Armienijaj i Turcyjaj i adkryta armiana‑tureckaja miaža, zakrytaja z 1992 hoda.
Sioleta Kanstytucyjny sud Armienii ŭchvaliŭ hetyja pratakoły. Ale pry hetym zrabiŭ šerah tłumačeńniaŭ. U pryvatnaści, KS daŭ zrazumieć, što hetyja pratakoły nielha ŭviazvać z prablemaj Nahornaha Karabacha.
Ale samaje hałoŭnaje, sud zrabiŭ vysnovu, što armiana‑tureckija praktakoły nie mohuć «ustupać u supiarečnaść z pałažeńniami preambuły Kanstytucyi Armienii i 11‑m punktam Dekłaracyi niezaležnaści Respubliki Armienija». U hetym punkcie havorycca, što Armienija vystupaje za mižnarodnaje pryznańnie hienacydu armian 1915 hoda ŭ Asmanskaj Turcyi.
Pra heta turecki bok nie choča čuć. Usie zhadki pra hienacyd usprymajucca Ankaroj u štyki.
Miž tym, hienacyd armian aficyjna pryznany i asudžany bolš jak u 20 krainach śvietu (u tym liku, u Rasii i Polščy), a taksama Radaj Jeŭropy i Jeŭraparłamientam. Sioleta na pačatku sakavika Kamitet pa mižnarodnych spravach Pałaty pradstaŭnikoŭ ZŠA taksama pryniaŭ rezalucyju, u jakoj pryznajecca fakt hienacydu. Paźniej parłamient Šviecyi prahałasavaŭ (ź minimalnaj pieravahaj ) za asudžeńnie hienacydu armian, a taksama pancijskich hrekaŭ i asiryjcaŭ u asmanskaj dziaržavie. Turcyja vielmi vostra reahavała na hetyja rašeńni. Sa Šviecyi navat byŭ adklikany turecki pasoł. Da hałasavańnia rezalucyi ŭ amierykanskim Kanhresie sprava pakul nie dajšła.
Daloka da pakajańnia
Zusim niadaŭna, padčas samitu ŭ Vašynhtonie, pryśviečanaha pytańniam jadziernaj biaśpieki ŭ śviecie, adbylisia sustreča premjer‑ministra Turcyi z prezidentam Armienii, a taksama kiraŭnikoŭ źniešniepalityčnych viedamstvaŭ hetych krain. Ale bolš padrabiaznaj infarmacyi nie źjaviłasia, i heta havoryć ab tym, što armiana‑tureckija adnosiny zastajucca napružanymi. Dalokimi ad narmalizacyi, zrazumieła, zastajucca i stasunki pamiž Armienijaj i Azierbajdžanam , jaki padtrymlivaje Ankara.
Turcyja imkniecca ŭstupić u Jeŭraźviaz, ale mnohija jaho krainy — najpierš, Francyja, adkryta vystupajuć suprać hetaha, vymahajučy ad kiraŭnictva hetaj krainy bolš paśladoŭnaha datrymańnia pravoŭ čałavieka i nacyjanalnych mienšaściaŭ (naprykład — kurdaŭ). U svaju čarhu, Turcyja, adčuvajučy svaju stratehičnuju važnaść jak kraina, što znachodzicca pamiž Jeŭropaj, Blizkim Uschodam i Rasijaj i maje ahromnisty ekanamičny patencyjał, usio čaściej krytykuje palityku JEZ.
I nie tolki ŭ adnosinach da Kipra, jaki zastajecca padzielenym na kipryjockuju i tureckuju častki. Premjer‑ministr Erdahan nie adnojčy zajaŭlaŭ, što JEZ nie pavinien być «chryścijanskim kłubam». Niadaŭna jon zrabiŭ publičnuju vymovu kancleru FRH Anhiele Mierkiel za toje, što niamiecki bundestah nie choča ŭzakonić isnavańnie ŭ Hiermanii tureckich himnazij, a taksama dazvolić etničnym turkam u hetaj krainie mieć padvojnaje hramadzianstva.
Varta nahadać, što Hiermanija, jakaja davoli libieralna stavicca da šmatmiljonnaj tureckaj dyjaspary ŭ svajoj krainie i navat da ŭźviadzieńnia tam miačeciaŭ i minaretaŭ, u svoj čas prajšła praz pryznańnie Chałakostu i nacyjanalnaje pakajańnie.
U Turcyi taksama mianiajucca niekatoryja acenki minułaha, praŭda, vielmi marudna. Prynamsi, za vykazvańnie pazicyi adnosna armianaŭ, adroznaj ad aficyjnaj, pradstaŭnikam tureckaj intelihiencyi, u tym liku, historykam, užo nie pahražajuć žorstkija represii. Pra hienacyd armian pisaŭ nobieleŭski łaŭreat — turecki piśmieńnik Archan Pamuk. Nie tak daŭno ŭ tureckim internecie razharnułasia hramadskaja kampanija pad nazvaj «Darujcie nam, armianie». Praŭda, u adkaz razharnułasia kampanija supraćlehłaha źmiestu.
Tak ci inakš, biez abjektyŭnaha asensavańnia ŭłasnaj historyi, biez pryznańnia pamyłak minułaha, nie kažučy pra złačynstvy, niemahčyma ruchacca da zbližeńnia z Zachadam.
Heta pačynajuć razumieć u Turcyi. I navat u Rasii, vyhladaje, kiraŭnictva za apošni čas krychu źmianiła svajo staŭleńnie da Katyni, da historyi Druhoj suśvietnaj vajny dy ŭvohule stalinskaj spadčyny…
Biełaruś pakul zastajecca ŭ baku ad hetaha pracesu.
