Zaŭvahi da artykuła Cimaci Snajdera «Adrynutaja realnaść Chałakosta», skaročany pierakład jakoj byŭ nadrukavany ŭ «Našaj Nivie» 10 sakavika 2010 hoda (Timothy Snyder. Holocaust: the Ignored Reality. The New York Review of Books, 16 July 2009).
Dobra, što «Naša Niva» źviarnułasia da temy čałaviečych strataŭ ad savieckaha i nacysckaha režymaŭ. Dziakuj doktaru Snajderu, što napomniŭ pra jaje amierykanskaj i, dziakujučy «Našaj Nivie», biełaruskaj aŭdytoryi. Tolki, na žal, zamiest akuratnaha vykładańnia faktaŭ i ličbaŭ, jakija ilustrujuć kałasalnuju ludskuju trahiedyju, jon šyrokimi mazkami nakidaŭ kancepcyju, zhodna ź jakoj masavyja zabojstvy ŭ Biełarusi, Ukrainie, Polščy i bałtyjskich dziaržavach u
«Ekanamičnyja» pryčyny masavych zabojstvaŭ
U abmierkavańniach historyi masavych zabojstvaŭ savietami i nacystami spadara Snajdera «niepakoić adsutnaść… ekanomiki». Sapraŭdy, naŭzdahon za Karłam Marksam i Biłam Klintanam, samy čas jašče raz patłumačyć usiamu śvietu: «it's the economy, stupid!»
Pačniem z Savieckaha Sajuza. Ekanamičny rost u
Haładamor byŭ adnym z vynikaŭ palityki kalektyvizacyi — ź jaje adčužeńniem sielhaspradukcyi ŭ sialan (na ekspart i dla zabieśpiačeńnia zvyšchutkaj industryjalizacyi). Ale zamorvańnie ludziej hoładam nie mieła nijakaha ekanamičnaha sensu. Nie było nijakaha ekanamičnaha sensu ŭ kardonach na šlachu ludziej, jakija imknulisia pakinuć hałodnyja miaściny, nie było ekanamičnaha sensu vysypać apošniuju bulbu z kaciałkoŭ ludziej, što pamirali z hoładu, nie było ekanamičnaha sensu ŭ vyniščeńni sialanstva na samych ŭradlivych u śviecie ziemlach.
Što tyčycca represij 1937–1938 hadoŭ, to jany byli skiravanyja suprać niełajalnych elemientaŭ u partyi, savieckim aparacie, armii i NKVD, a taksama suprać patencyjnaj «piataj kałony» ŭ vypadku suśvietnaj vajny, dla pieramohi ŭ jakoj, zrešty, i treba było stolki ŭzbrajeńnia: kułakoŭ, pradstaŭnikoŭ inšych «sacyjalna varožych» hrup, a taksama «špijonskaj i terarystyčnaj bazy» — tych nacyjanalnaściaŭ, jakija mieli dziaržaŭnaść za miežami SSSR — niemcaŭ, finaŭ, estoncaŭ, łatyšoŭ, litoŭcaŭ, palakaŭ, rumynaŭ, baŭhar, hrekaŭ, irancaŭ, aŭhancaŭ, kitajcaŭ, karejcaŭ, japoncaŭ dy inš. Darečy, etničnych biełarusaŭ i ŭkraincaŭ tak zvanyja nacyjanalnyja apieracyi (niekarektna pierakładzienyja ŭ «NN» jak «apieracyi suprać nacdemaŭ») amal nie zakranuli. Nijakaj ekanamičnaj matyvacyi ŭ represijaŭ 1937–1938 hadoŭ nie było. Naadvarot, praz masavy adstreł kiraŭničych kadraŭ vytvorčaść była šmat dzie časova dezarhanizvanaj.
Adzinym instrumientam stalinskich represijaŭ, jaki mieŭ vyrazny ekanamičny składnik, byŭ HUŁAH. Jaki, jak pryznaje i sam spadar Snajder, «nie byŭ sistemaj masavaha zabojstva». Ale navat u vypadku HUŁAHa ekanamičny aśpiekt był spadarožnikavaj źjavaj. Ahulnaviadoma, što ŭ časy «dziacinstva i junactva» HUŁAHa nijakaj ekanamičnaj roli dla jaho nie advodziłasia (toje samaje, darečy, było i ź pieršymi nacysckimi kancłahierami). Tolki ŭ kancy
Ale ekanamičnaja efiektyŭnaść HUŁAHaŭskaj pracy nikoli dakładna nie vymiarałasia. Dy heta j nie było mahčymym u krainie, u jakoj cenaŭtvareńnie nie było rynkavym. Kolkaść «nasielnikaŭ» Archipiełaha nikoli nie pieravyšała 1,5% nasielnictva SSSR, i zaniatyja jany byli daloka nie ŭ vysokatechnałahičnych halinach, tak što stvaranaja imi častka nacyjanalnaha praduktu naŭrad ci pieravyšała niekalki adsotkaŭ. Nijakaha istotnaha ŭpłyvu na raźvićcio ekanomiki SSSR praca źniavolenych akazać nie mahła. Darečy, u paślavajenny čas savieckaje kiraŭnictva zrazumieła, što bolšy plon ad pracy ludziej budzie tady, kali jany buduć pracavać nie ŭ «małoj zonie» (HUŁAHu), a ŭ «vialikaj» (tak źniavolenyja žartam paznačali volu), što razam sa śmierciu Stalina abumoviła amnistyi
A ci była ekanamičnaja matyvacyja ŭ Chałakosta? My viedajem, što majomaść i kaštoŭnaści byli adabranyja ŭ «jaŭrejskaj płutakratyi» zadoŭha da taho, jak pačalisia masavyja zabojstvy. Tak, jaŭrei i inšyja źniavolenyja ŭ zvyčajnych kancentracyjnych i pracoŭnych łahierach nacystaŭ nadryvalisia na niepasilnaj pracy, ale masavych zabojstvaŭ u hetych łahierach nie było. A voś u tak zvanych łahierach śmierci źniavolenych na pracu nie haniali — ich tam adrazu zabivali.
Vyniščeńnie partyzanskich viosak u Biełarusi taksama ničoha nie davała ŭ ekanamičnym sensie — adabrać žyviołu i charč u sialan možna było i biez rasstrełaŭ.
A ŭ hałodnaj śmierci socień tysiač savieckich vajennapałonnych ad hoładu, choładu i chvarobaŭ ci byŭ ekanamičny matyŭ? Viermacht byŭ nie hatovy da takoj kolkaści pałonnych i nie źbiraŭsia adryvać ad siabie ježu i miedykamienty, što ŭ spałučeńni z pahardaj da savieckich ludziej i niežadańniem elemientarna pakłapacicca ab byłym praciŭniku pryviało da masavaj śmiarotnaści siarod pałonnych čyrvonaarmiejcaŭ vosieńniu 1941 hoda i zimoj 1941–1942 hadoŭ. U dalejšym umovy ŭtrymańnia savieckich vajennapałonnych palepšali i stali nie horšymi, a to i lepšymi, čym u HUŁAHu ŭ hady vajny. Jak i spadar Snajder, nacysty i kamunisty vydatna razumieli, što «čałaviek važny mienavita, pakul jon žyvy». Asabliva — ŭ ekanamičnym płanie.
Zabojstvy ludziej nacystami i kamunistami Snajder ličyć «biessardečna instrumientalnymi pošukami ekanamičnaha rostu». Niaŭžo Dziaržpłan z Saŭnarkamam prykidvali: kali rasstralać jašče sto tysiač čałaviek, to na kolki adsotkaŭ vyraście VUP?
Spadar Snajder piša: «I ŭ savietaŭ, i ŭ nacystaŭ ideałohija, jakaja ŭzakońvała masavuju śmierć, była pieradumovaj ekanamičnaha raźvićcia. U śviatle niedachopu resursaŭ, asabliva charčavańnia, abodva režymy pajadnali masavaje zabojstva z ekanamičnym płanavańniem. Zrabili heta jany sposabami, jakija siońnia padajucca nam žachlivymi, ale jakija ŭ časy svajho ažyćciaŭleńnia byli dastatkova pierakanaŭčymi, kab matyvavać vialikuju kolkaść prychilnikaŭ».
Pra jakuju masavaju padtrymku hetaj prydumanaj doktaram Snajderam ideałohii viadziecca havorka? Niaŭžo ŭ niejkich partyjnych dakumientach viałasia havorka pra zabojstvy jak mietad daterminovaha vykanańnia piacihodki? Niaŭžo šyrokija masy radasna vitali Haładamor? Jość śviedčańni ab tym, što navat niekatoryja pradstaŭniki savieckaj namienkłatury, što prajšła zahartoŭku spuskańniem kranštackich matrosaŭ pad lod i tručeńniem tamboŭskich mužykoŭ hazami, žachalisia ad taho, što rabiła savieckaja ŭłada na Ukrainie ŭ 1932–1933 hadach. A pra pryrodu ŭzajemaadnosinaŭ savieckaj ułady z masami dobra skazaŭ Ivan Sałanievič: «Realistyčnaść balšavizmu vyjaviłasia, u pryvatnaści, u tym, što staŭka na svałatu była pastaŭlenaja adkryta i biez vahańniaŭ… Techniku i arhanizacyju hetaj apošniaj balšavizm ad siarednieviečnaj i kapitalistyčnaj kustarščyny padniaŭ da ŭzroŭniu epochi samalotaŭ i radyjo. Jaje hety „aktyŭ“ sabraŭ z ŭsioj ziamli, adździaliŭ ad usiaho astatniaha nasielnictva chimičnaj probaj na danos i kroŭ, adharadziŭ ścianoj ź nianaviści, uzbroiŭ kulamiotami i tankami i… naplavać nam na padtrymku masaŭ…».
Hieahrafičnyja abieracyi
Snajder piša: «Hieahrafičny, maralny i palityčny centr masavych zabojstvaŭ lažyć va Uschodniaj Jeŭropie, pierš za ŭsio ŭ Biełarusi, Ukrainie, Polščy i bałtyjskich dziaržavach». Hučyć, jak kažuć, kanceptualna, ale što heta značyć? Što takoje «maralny centr masavych zabojstvaŭ»? Nie viedaju. Ci moža spadar Snajder maje na ŭvazie aktyŭny ŭdzieł miascovaha nasielnictva ŭ kryvavych akcyjach akupantaŭ — vyniščeńni jaŭrejaŭ, źniščeńni nasielnictva padčas antypartyzanskich akcyjaŭ i achovie hieta, łahieraŭ vajennapałonnych i kancłahieraŭ, u jakich štodzień pamirali dziasiatki i sotni čałaviek? Ci moža majecca na ŭvazie «maralnaje prava» Łukašenki ekspłuatavać temu «ŭ Biełarusi zahinuŭ kožny treci»?
Što tyčycca «palityčnych centraŭ» masavych zabojstvaŭ, to jany dobra viadomyja — Maskva i Bierlin. Abiedźvie stalicy mieściacca za miežami Polščy, Biełarusi, Ukrainy i prybałtyjskich krain.
Što ž zastajecca ŭ suchim astatku? Hieahrafija. Spadar Snajder słušna ŭkazvaje, što bolšaść zabojstvaŭ cyvilnaha nasielnictva nacysty i ichnyja pamahatyja ažyćciavili ŭ Polščy, Ukrainie, Biełarusi i Prybałtycy. Sapraŭdy, na hetych terytoryjach pražyvała bolšaść jeŭrapiejskich jaŭrejaŭ, razam z katorymi byli źniščanyja sotni tysiačaŭ jaŭrejaŭ z Hiermanii i inšych centralna- i zachodniejeŭrapiejskich krainaŭ. Ale što źmianiłasia b, kali b biełaruskich, polskich i niamieckich jaŭrejaŭ vyvozili dla źniščeńnia na terytoryju Francyi?
Što tyčycca rasstrełaŭ 1937–1938 hadoŭ, to intensiŭnaść vyniščeńnia «vorahaŭ» u roznych rehijonach SSSR zadavałasia źvierchu i była adnosna roŭnaj. U dalejšym jana zaležała hałoŭnym čynam ad inicyjatyvy ź miescaŭ, kali miascovyja «trojki» prasili Maskvu pavialičyć rasstrelnyja «limity». U Biełarusi heta rabiŭ tavaryš Panamarenka, a adzin ź jahonych papiarednikaŭ na pasadzie pieršaha sakratara CK KP (b)B, tavaryš Hikała, — u Charkaŭskaj vobłaści. (Imionami hetych dziejačoŭ nazvanyja vulicy ŭ Minsku.) Nijakich pryncypovych hieahrafičnych adroźnieńniaŭ u kolkaści zabitych padčas Vialikaha Teroru nie było. Toje, što bolšaść rasstralanych prychodzicca na jeŭrapiejskuju častku SSSR vyklikana vyklučna tym, što tam pražyvała bolšaja častka nasielnictva Savieckaha Sajuza.
Adziny vid stalinskich represijaŭ, jaki byŭ hieahrafična determinavany, byli departacyi z Zachodniaj Biełarusi, Zachodniaj Ukrainy, Prybałtyki i Małdovy u 1939 — pieršaj pałovie 1941 hoda, a taksama ŭ paślavajennyja hady. Sotni tysiačaŭ čałaviek byli departavanyja ŭ Sibir i Kazachstan, ale kolkaść zaŭčasna pamierłych siarod ich padčas departacyj vymiarałasia nie dziasiatkami tysiačaŭ, jak ličyć spadar Snajder, a tysiačami čałaviek.
Što tyčycca zvyšvysokaj śmiarotnaści u HUŁAHu, jakaja, pavodle spadara Snajdera, «pierasoŭvaje hieahrafičny epicentr zabojstvaŭ… na rasijski Ŭschod», to treba pamiatać, što kolkaść zk/zk u jeŭrapiejskaj častcy HUŁAHu była nie mienšaj, a to i bolšaj, čym ŭ azijackaj.
Sapraŭdy, najbolšaja kolkaść ludziej, jakija pamierli ad hoładu ŭ SSSR u 1930–1933 hadach, prychodzicca na Ukrainu, ale ludzi hinuli i ŭ Pavołžy, i na Paŭnočnym Kaŭkazie, i ŭ Paŭdniovaj Sibiry, i ŭ Kazachstanie. Kazachski haładamor, pra jaki ŭ śviecie viedajuć značna mieniej, čym pra ŭkrainski, zabraŭ žyćci bolš čym miljona kazachaŭ.
Uvohule, nastojlivy akcent spadara Snajdera na hieahrafičnym aśpiekcie masavych zabojstvaŭ, vyzyvaje pytańnie: čamu jon ličyć tolki zabitych jeŭrapiejcaŭ? A što, azijataŭ, jakich stalinski i hitleraŭski režymy zabili (jak na terytoryi Uschodniaj Jeŭropy, tak u inšych miescach) ličyć nia treba?
Biessensoŭnaść praźmiernaj ŭvahi da hieahrafii dobra bačnaja na prykładzie Aŭšvica (Aśviencyma) — horada, kala jakoha dziejničała najbujniejšaja ŭ Jeŭropie nacysckaja «fabryka śmierci». Hety silezski horad uvajšoŭ u skład Treciaha Rejcha ŭ kastryčniku 1939 hoda, paśla ŭklučeńnia šerahu abłaściej Polščy ŭ skład nacysckaj Hiermanii. Siońnia, jak i ŭ mižvajenny pieryjad, Aśviencym znachodzicca na terytoryi Polščy, a z kanca XVIII ctahodździa i da Pieršaj suśvietnaj vajny ŭvachodziŭ u skład
Pudziła niaisnych nacysckich płanaŭ
Snajder słušna adznačaje, što šmat jakija złačynstvy nacystaŭ i kamunistaŭ «amal nie zhadvajucca za miežami krain, jakich heta niepasredna datyčyłasia». Sapraŭdy, u hady Druhoj suśvietnaj vajny cyvilnaje nasielnictva Uschodniaj Jeŭropy paciarpieła najbolš, i popieł achviaraŭ pavinien hrukać nie tolki ŭ sercy naščadkaŭ achviar — ab ich pavinien pamiatać uvieś śviet. Ale čamu napamin pra heta źmiašany z absurdnymi kancepcyjami i niekarektnymi abahulnieńniami? Niaužo prosta sam fakt zabojstva socień tysiač i miljonaŭ ludziej nie vyhladaje dla spadara Snajdera zasłuhoŭvajučym uvahi i pamiaci?
Zhodna sa Snajderam, płan kałanizacyi zachodniaj častki Savieckaha Sajuza, tak zvany Hienieralny płan «Ost», praduhledžvaŭ źniščeńnie kali 50 miljonaŭ čałaviek. Adnak nahadajem, što hety płan nie znojdzieny i da siońnia. Niama nijakich śviedčańniaŭ taho, što jon byŭ zaćvierždany kiraŭnictvam Treciaha Rejcha. Jaho «rekanstrukcyja» hruntujecca na dakumientach druharadnych nacysckich čynoŭnikaŭ, jakija kamientavali prajekt płana ci raspracoŭvali asobnyja jaho aśpiekty.
I kali ŭžo treba pazbaŭlacca ad pamyłak, dyk davajcie pahladzim, što čakała biełarusaŭ u vypadku zaćvierdžańnia płana i pieramohi Hiermanii nad SSSR (paśla jakoj jaho realizacyja tolki i mahła być raspačataja): «zhodna z płanam, praduhledžvajecca vysialeńnie 75 adsotkaŭ biełaruskaha nasielnictva z terytoryi, jakuju jano zajmaje. Heta značyć, što 25 adsotkaŭ, zhodna z płanam hałoŭnaha ŭpraŭleńnia impierskaj biaśpieki, padlahajuć aniamiečvańniu… Nastupnaje pytańnie — heta pytańnie ab miescy dla pierasialeńnia biełarusaŭ, nieprydatnych ŭ rasavych adnosinach dla aniamiečvańnia. Zhodna z Hienieralnym płanam, jany taksama pavinny być pierasielenyja ŭ Zachodniuju Sibir» (vytrymka z kamientaroŭ niejkaha Vietcela, načalnika adździeła kałanizacyi pieršaha hałoŭnaha palityčnaha ŭpraŭleńnia Uschodniaha ministerstva, datavanych krasavikom 1942 hoda; hetyja kamientary — adzinaje dakumientalnaje paćvierdžańnie isnavańnia płana «Ost"na Niurnbierhskim pracesie; u dalejšym byli znojdzieny inšyja dakumienty padobnaha kštałtu).
Darečy, aniamiečvańnie pavodle Vietcela praduhledžavała abychodžańnie z pazastałymi na terytoryi Biełarusi 25 adsotkami biełarusaŭ «jak ź niemcami, i z pryčyny adsutnaści ŭ ich nacyjanalnych pačućciaŭ jany ŭ chutkim časie, pa krajniaj miery, u bližejšym pakaleńni, mahli b stać całkam aniamiečanymi».
Nu, a kali kazać pra rasčystku terytoryi Biełarusi ad nasielnictva pad niejkija ekanamičnyja prajekty, to ŭ hałavu prychodzić tolki adna źjava, jakaja choć niejkim bokam padpadaje pad hetaje apisańnie. U davajenny čas Biełaruś i Ukraina ličylisia ahrarna pieranasielenymi respublikami, i savieckija ŭłady płanava pierasialali biełaruskich i ŭkrainskich sialan na ŭschod. Jakija, darečy, duža pierasialacca nie chacieli. Napiaredadni vajny šmat chto ź ich viartaŭsia damoŭ. Kab spynić hety praces, u 1941 hodzie biełaruskaje kiraŭnictva navat prapanoŭvała ŭvieści kryminalnuju adkaznaść za viartańnie damoŭ ź miescaŭ pierasialeńnia. Ci nie byli hetyja pierasialeńni «ŭstupam» da płana «Ost»?
Što da «Płana hoładu», zhodna ź jakim, pavodle Snajdera, nacysty źbiralisia vyvieźci ježu z Ukrainy i Paŭdniovaj Rasii,
Sapraŭdy, nacysty žorstka abmiažoŭvali racyjony viaźniej hieta, kancłahieraŭ i łahieraŭ vajennapałonnych, što stała adnoj z pryčynaŭ vysokaj śmiarotnaści ŭ hetych miescach. Sapraŭdy, na akupavanych terytoryjach niamieckija akupanty rekvizoŭvali vialikuju kolkaść praduktaŭ charčavańnia dla patrebaŭ viermachtu i cyvilnaha nasielnictva Hiermanii.
Darečy, tavaryš Stalin rabiŭ toje ž samaje. Roźnica była tolki ŭ adnym: kali Hitler źmianšaŭ racyjony «vorahaŭ Rejchu» i adbiraŭ pradukty ŭ ludziej na akupavanych terytoryjach, to Stalin abrazaŭ pajki svaim suajčyńnikam u HUŁAHu, a na vyzvalenyja savieckija terytoryi (pierad hetym abrabavanyja niemcami) nakładvaŭ novyja praduktovyja kantrybucyi. Naprykład, 1 studzienia 1944 hoda jon razam z Malankovym padpisaŭ pastanovu SNK SSSR i CK VKP (b), jakaja abaviazvała SNK BSSR i CK KP (b)B «u rajonach, vyzvalenych u pieryjad da 15 śniežnia 1943 h. ad niamieckich zachopnikaŭ, narychtavać z uradžaja 1943 hoda ŭ paradku abaviazkovych pastavak 1200 tysiač pudov ziernia i 60 tysiač ton bulby». Pastanova taksama napaminała, što «svaječasovaść zabieśpiačeńnia pracoŭnych i słužačych ŭ rajonach Biełarusi, vyzvalenych ad niamieckich akupantaŭ, budzie całkam zaležyć ad vykanańnia Biełaruskaj SSR ustanoŭlenaha dziaržaŭnaha płana narychtovak sialhaspraduktaŭ».
Pra dakładnaść
Snajder piša, što historyki musiać pralić śviatło na cieni zabitych nacystami i savietami ludziej i paličyć ich, tamu što heta jašče nie zroblena. Jon ličyć, što «treba pazbavicca pamyłak u padlikach». Što ž, tu quoque!
Snajder: «pad markaj antypartyzanskich akcyj niemcy zabili… kali 350 tysiač tolki ŭ Biełarusi». Cikava było b daviedacca, ź jakoj krynicy jon uziaŭ hetuju ličbu. Najbolš vyčarpalnaje na siońniašni čas abahulnieńnie dadzienych ab achviarach antypartyzanskich akcyj u Biełarusi («Nacistskaja politika hienocida i „vyžžienoj ziemli“ v Biełoruśsii (1941–1944)», Mn., 1984), pakazała, što razam z 5 295 biełaruskimi vioskami, poŭnaściu ci častkova źniščanych akupantami zahinuli kala 150 000 ich žycharoŭ. Zrazumieła, što achviarami karnych akcyjaŭ byli nie tolki viaskovyja žychary, ale niama sumnievu, što jany składali absalutnuju bolšaść zabitych. 350 000 zabitych — nierealnaja ličba.
Snajder piša, što ŭ błakavanym Leninhradzie ad hoładu pamierła kala adnaho miljona čałaviek. Krynica hetych dadzienych nie paznačana, ale, padobna, heta zachodnija pracy
Zdajecca, luboŭ da mastackaha słova časam pieramahaje ŭ spadaru Snajderu elemientarnaje pačućcie suraźmiernaści: «Aŭšvic był tolki ŭstupam da Chałakostu, Chałakost — tolki namiokam na kančatkovyja namiery Hitlera». Miesca, u jakim biaźvinnych ludziej zabivali ŭvieś čas, pakul išoŭ Chałakost, miesca, dzie, jak ličycca, zahinuła najbolšaja ŭ paraŭnańni ź inšymi miescami kolkaść achviar Chałakostu, kancłahier, dzień vyzvaleńnia jakoha adznačajecca jak Mižnarodny dzień pamiaci achviaraŭ Chałakostu — heta tolki ŭstup da Chałakostu? A, badaj, samy masavy hienacyd ŭ suśvietnaj historyi — tolki namiok na niejkija «kančatkovyja namiery»?
I apošniaje. Na tym ža razvarocie «Našaj Nivy» byŭ raźmieščany artykuł Jakuba Łapatki «Pravincyjnaja bacyła» — pra, jak kazali ŭ stalinskija časy, našaje «nizkopokłonstvo pieried Zapadom» ŭ halinie litaratury. Dyk voś, pieradruk artykułaŭ kštałtu snaderaŭskaha i jość prajavaj chvaroby, jakuju pryčyniaje pravincyjnaja bacyła. Sam fakt zvarotu da našaj historyi amierykanskaha doktara histaryčnych navuk, jaki vykładaje ŭ Jelskim (!) univiersitecie, nie pavinien vyklikać spahadlivaść da jaho sumnieŭnych vykładak i acenak.
Patreba ŭ histaryčnaj praŭdzie — važniejšaja za biazhłuzduju palitkarektnaść. Tamu što apošniaja ŭ rešcie davodzić da kamplimientaŭ adnamu aŭtarytarnamu dziejaču, jaki «ŭ niejkim sensie pamiataje historyju lepš za svaich krytykaŭ». Tamu samamu dziejaču, jaki ŭžo kolki hadoŭ abiacaje ŭšanavać naležnym čynam pamiać dziasiatkaŭ tysiač jeŭrapiejskich i savieckich jaŭrejaŭ i pradstaŭnikoŭ inšych nacyjanalnaściaŭ, rasstralanych niemcami va ŭročyščy Błahaŭščyna, što ŭ adnym kiłamietry ad vioski Vialiki Traścianiec. Na tym samym miescy, dzie z savieckaha času i pa siońniašni dzień mieścicca vializarny śmietnik…
