Pra Biełaruś, Rasieju i Komi piša Alaksandar Fiaduta.
Pra Biełaruś, Rasieju i Komi piša Alaksandar Fiaduta.
Mnie padałosia, što na Dni Voli zabylisia zhadać Rasieju. Nie, jana była, jana prysutničała, i jejnyja hramadzianie — Mikita Biełych i Ŭładzimier Ryžkoŭ — navat vystupali z uschodcaŭ Nacyjanalnaje Akademii navuk. Ale nichto jaje nia klaŭ, nie vinavaciŭ u sprobach pahłynuć našu maleńkuju, ale vielmi horduju krainu, nie padazravaŭ u kiepska prychavanych imperyjalistyčnych schilnaściach.
Pryčym nia toje, kab schilnaści hetyja stali mienšyja, ci sami my, biełarusy, stali razumniejšyja. Ale arhanizataram mitynhu było nie da taho. Nie da Rasiei było. Svaje prablemy zamučyli.
Zrešty, heta pravilna. Pra Rasieju treba pakrysie zabyvacca. Nu, jość takaja kraina na Ŭschodzie — vialikaja, sa svajoj historyjaj (i z našaj supolnaj — historyjaj!), sa svaim rynkam (dobra było b zasvoić — na ahulnych asnovach, biez preferencyjaŭ). Jana maje šmat karysnych i navat vielmi karysnych vykapniaŭ (možna kuplać i navat treba kuplać, ale — pa suśvietnych cenach!). Jana maje jadravuju zbroju (tolki nie pałochajcie nas!). Što jašče?
Niemahčyma žyć, biaskonca azirajučysia nazad. Arhanizm čałaviečy tak uładkavany, što navat kali my paviartajemsia ŭsim korpusam, dyk usio adno hladzim napierad, naŭprost pierad saboj — tolki addalajemsia pry hetym ad vyznačanaj mety.
Možna, kaniečnie, pasprabavać prymusić Uładzimiera Pucina adkazvać za ŭčynki Michaiła Muraŭjova‑Vilenskaha, ale tolki akademik Famienka pierakanany, što čas moža nasić roznaskiravany charaktar. Baćka za syna jašče moža niejak adkazvać, ale syn za baćku?! Čym my tady lepšyja za Stalina? Ničym. Tamu śled razabracca ŭ inšym — nie jakija ŭzajeminy ŭ Biełarusi z Rasiejaj byli ŭ minułym i čamu (heta zadača historykaŭ), a jakimi jany jość, jakimi mohuć być i musiać być.
Pakazalna, što Dzień Voli z nami pryjechali adznačać pradstaŭniki tych troch narodaŭ, ź jakimi akurat Historyja nas i viała najščylniej za ŭsio — rasiejcy, ukraincy dy palaki. Usim trom narodam u retraspektyvie jość z našaha boku, što pakazać ź liku kryŭdaŭ i zakidaŭ. A ŭ perspektyvie? Niejkija adnosiny ŭsio adno pamiž nami musiać zastavacca. Tamu što možna śmiajacca z roznych słovaŭ Alaksandra Łukašenki, ale jahonaja praŭda, kali jon kaža: «Nichto nas ad Rasiei na Mars nie źniasie». Bo ž nie źniasie! Nam tut žyć. Z hetymi susiedziami.
«My ruchajemsia ŭ Eŭropu», — kažam my. Pry hetym mnoha chto razumieje tak, što Eŭropa — heta niejkaja anty‑Rasieja. Ale voś tak vyjšła, što kala čatyroch miesiacaŭ mnie daviałosia pravieści ŭ samaj što ni na jość rasiejskaj pravincyi — u Respublicy Komi. Tam, dzie tracina nasielnictva — ułasna komi narod, tracina, naščadki tych, chto siadzieŭ u lahierach, i jašče tracina — naščadki tych, chto hetyja lahiery achoŭvaŭ. Ja nia maju da ahrarnaj prablematyki nijakaha dačynieńnia, ale raspovied pra toje, jak buduć rabicca — pačynajučy z 2007 h. — to bok, užo siońnia — datacyi sielskahaspadarčamu vytvorcu ŭ hetym zaśniežanym rehijonie mnie duža nahadaŭ analahičnuju schiemu ŭ Eŭrapiejskim Źviazie. Heta ŭ nas finansujucca kampanii — siaŭba, žnivo. Tam — inakš.
Tam datujecca vynik. Tak, u Komi nie vyraście zbožža. Tam specyjalizujucca na žyviołahadoŭli. Vyhadavaŭ parsiučka ci karoŭku (ci alenia!) — atrymaj datacyi z raźliku na žyvuju vahu. I za małako — z raźliku na litar. Tak, kab atrymanaja pradukcyja była rentabelnaja dla vytvorcy i tannaja dla pakupnika.
My hanarymsia čystymi mienskimi darohami. Razam z tym kali ŭ nas vypadaje śnieh santymetraŭ na dvaccać — heta ŭžo katastrofa, śniehazbornaj techniki niestaje, asabliva ŭ spalnych rajonach. A ŭ Syktyŭkary štoranak, niezaležna ad taŭščyni śniežnaha pokryva, žychary haradzkich uskrainaŭ vyjaždžajuć pa śviežaprybranaj šašy da siabie na pracu. I nichto nia bačyć u hetym asablivuju zasłuhu mera. Heta štodnia. I lod na prystupkach hatelu, dzie ja žyŭ hetyja čatyry miesiacy, skołvaŭsia štoranak — da dzieviaci hadzinaŭ ranicy! I dvornikaŭ, pa ščyraści, ja tam nia bačyŭ.
Ale bolej za ŭsio mianie ŭrazili knihi, vydadzienyja miascovym adździaleńniem «Memaryjału». Dzieviać ahromnistych, encyklapedyčnaha farmatu tamoŭ, čornych z srebram, jana nazyvajucca — «Pakajańnie». Jany ŭtrymlivajuć śpisy represavanych, viaźniaŭ z Varkuty, Inty, Uchty, Piačory, Abiezi. Piaty tom — byłyja polskija hramadzianie, žychary Zachodniaj Ukrainy i Zachodniaj Biełarusi. Tom prafinansavany supolna z pasolstvam Polščy ŭ Rasiei. A ahulnaje finansavańnie prajektu — za ŭładaj. Staršynia redakcyjnaj rady — hałava Respubliki Komi. Razam z tym — niezaležna ad taho, chto ŭ hety momant zajmaje hetuju pasadu. Byŭ na čale respubliki Jury Śpirydonaŭ — jon hetuju spravu raspačaŭ. Staŭ Uładzimier Tarłopaŭ — jon praciahnuŭ. I heta niahledziačy na vielmi napružanyja asabistyja stasunki pamiž dvuma liderami.
Ci nie padajecca vam, šanoŭny čytač, što voś hetaja samaja Komi — užo ŭ našmat bolšaj stupieni prasunułasia ŭ Eŭropu, čym my? Tam ža navat partyja ŭłady, jakaja naroŭni z usimi zmahajecca za hałasy vybarcaŭ, vypuskaje ŭlotki i kalandaryki na komi movie, pieršy numar u jejnym pieradvybarčym śpisie daje interviju na komi movie — a pry hetym sami komi narod tolki ŭ vioskach na rodnaj movie i razmaŭlajuć. Ale infarmacyjnyja vypuski na dziaržaŭnaj movie — dvojčy ŭ sutki — na movie komi. Festyval nacyjanalnaj pieśni — na komi. Hazeta — na komi. Knihi — na dziaržaŭnuju zamovu, biez padziełu na prydvorna‑prykormlenych i apazycyjnych — na komi.
U Incie, šachtarskim horadzie, pamiatnym sa «Spoviedzi» Łarysy Hienijuš, u siaredniaj škole razmaŭlaŭ z nastaŭnikam. Jamu hadoŭ piaćdziasiat, śpiavaje pad hitaru. Razam ź dziećmi stvaryŭ nievialiki muzej pra tych vybitnych ludziach, chto siadzieŭ u Intałahu. U samym Syktyŭkary šmat pradstaŭnictvaŭ zamiežnych firmaŭ — ukrainskich, polskich, łatyskich. Ci adčuvajecie? Ich ačolvajuć naščadki suajčyńnikaŭ, jakija siadzieli ŭ tamtejšych lahierach. Pryjaždžajuć da incinskich dzieciaŭ, raspaviadajuć, pryvoziać knihi. Pra biełarusaŭ, jakija siadzieli ŭ Incie — navat pra Łarysu Antonaŭnu — ani słova. Nie tamu, što tema zabaronienaja ci mova niezrazumiełaja. Michaił Rahačoŭ, staršynia praŭleńnia fondu «Pakajańnie», kaža naŭprost:
— Nam pierakładnik nie patrebny, damo rady. Ale — Vy dašlecie knihi, nie zabudźciesia!
«Nie zabudźciesia!» Pamiatajcie! Nia dziela taho, kab praciahvać pa‑dziciačamu kryŭdzicca, vinavacić u svaich niaŭdačach chłopčyka z susiedniaj piasočnicy, a dziela taho, kab nie dapuścić paŭtareńnia. U hetym roźnica. Darosły adroźnivajecca ad dzicia tym, što biare adkaznaść na siabie, a nie pierakładvaje na čužyja plečy. I daje rady svaim prablemam — sam.
Jany tam, u hetych incinskich śniahoch, našmat bolšyja eŭrapiejcy, čym my. Jany i pamiatajuć, i smutkujuć biez palityčnaha padtekstu. Biez pretenzijaŭ adno da adnaho — siońniašnich. Tolki b nie paŭtaryłasia.
Rasieja pačnie adtajvać. Nie śviatyja jany, rasiejskija palityki, ale i nie ludažercy. Moža, pasprabavać zabycca pra ich, pačać žyć samim, svaim rozumam, svaim domam, budavać ułasnuju ekanomiku, nie čakajučy na miłaścinu. Bo soramna ž prasić miłaścinu. My darosłyja. My hanarymsia Statutam Vialikaha Kniastva — pieršaj Kanstytucyjaj u Eŭropie. My nadrukavali pieršuju knihu na ŭschodniesłavianskaj movie. Ale čamuści ŭvieś čas azirajemsia na małodšaha brata (małodšaha, małodšaha! jaho naš Simiaon Połacki pisać i čytać vučyŭ!) i zhadvajem jaho štodźvie chviliny cichim i nia nadta dobrym słovam.
I, moža być, akurat toje, što 25 sakavika 2007 hodu pra Rasieju praktyčna ničoha nie havaryłasia, i jość prykmieta pastupovaha staleńnia biełarusaŭ jak nacyi.
Kamientary