Kielich z radziviłaŭskich hutaŭ u ekspazicyi Niaśvižskaha pałaca.
Hrafin z radziviłaŭskich hutaŭ u ekspazicyi Niaśvižskaha pałaca.
Butla, 1781 hod.
Corning Museum of Glass (ZŠA), vykupleny ad paryžskaha antykvara Leona Hrynberha.
Šklanka. 1746 h
Plaška.
Słoik, 1757.
Šabla. Žaleza, zołata, srebra, 96,5 sm. Vaha – 0,76 kh. Jankavičy.
Piačatka. Zołata, ahat. Partrety Aŭhusta III i Maryi Juzefy.
Kielich, mastak Johan Krystfa Drejer.
Harmatnaja lufa.
Kilišak.
Dar karalu Aŭhustu III.
Hetyja kielichi, kiliški, filižanki mieli za honar stavić na stoł arystakraty. Majstry z radziviłaŭskaj manufaktury ŭ XVIII stahodździ kinuli vyklik słavutym bahiemskim i drezdenskim brendam i stvaryli niepaŭtornuju škołu nalibockaha škła.
U 1706 kniahinia Hanna Radzivił z mužam Karalem vandravali pa Jeŭropie. Bierlin, Drezden, Praha...Tam Hanna i pabačyła słavutyja šklanyja manufaktury. Patsdamskaje i bahiemskaje škło na stałach u mahnataŭ było znakam zamožnaści i prestyžu. Hanna zaharełasia idejaj: stvaryć ułasnuju manufakturu, škło ŭ jakoj nie sastupała b najlepšym jeŭrapiejskim uzoram.
Lebiažodaj
Piatnaccać hod pajšło na ažyćciaŭleńnie zadumy.Miesca dla manufaktury abrali nievypadkova. Nalibockaja pušča harantavała pastaŭki draŭniny, popieł ź jakoj byŭ abaviazkovym składnikam škła. Blizka puščy bieh Nioman, pa jakim možna było až z Karalaŭca transpartavać syravinu, jakoj było nie dakupicca ŭ Litvie. Naliboki stajali kala hałoŭnych daroh, što było zručna dla kupcoŭ.
Budaŭnictva manufaktury pačałosia ŭletku 1720. Pieršy budynak pastavili niepadalok ad radziviłaŭskaha falvarka, kala malaŭničaha voziera i kaścioła, uzdoŭž raki Lebiažody. Usio zhodna z technałohijaj: pablizu rečki i voziera, na ŭzhorku. Sercam manufaktury była huta. Vakoł stajali inšyja budynki: kuźnia, ciaślarnia, ślasarnia, składy... Rečka ruchała młyn, jaki toŭk kamieńnie dla darahich hatunkaŭ škła.
Udoŭžki huta mieła 30 mietraŭ, ušyrki — 12, uvyški — 4 mietry. U pieršaj pałovie XVIII st. nalibockaja manufaktura była najbujniejšym fabryčnym budynkam u Rečy Paspalitaj.
Łandhraf, Fremiel, Chajnc
Pieršym čynam Hanna zaprasiła ŭ Naliboki zamiežnych majstroŭ.Z Bavaryi pryjechaŭ Volfhanh Łandhraf sa słaŭnaj dynastyi hutnikaŭ Čechii i Nižniaj Aŭstryi. Volfahanh byŭ ziaciem najlepšaha češskaha technołaha Michała Miulera ź Michałovaj Huty. I viedaŭ siakija-takija sakrety staroha. Siamja Łandhrafaŭ zastałasia ŭ Biełarusi: udziačnyja Radziviły padaryli im viosku Prudy. Ich naščadki žyli tam až da Pieršaj suśvietnaj vajny.
Na kryštali śpiecyjalizavaŭsia Johan Hieorh Chajnc, čyje prodki pačynali ŭ XVII st. na słavutaj Patsdamskaj manufaktury.Za mastackuju majsterniu adkazvaŭ francuz Kanstancin Francišak Fremel.
Za čas isnavańnia huty ŭ Nalibokach pracavała dvaccać zamiežnych majstroŭ. Hrošaj na ich Hanna nie škadavała.
Majstry, pavodle damovy, byli abaviazanyja vučyć svajoj spravie nalibockich chłopcaŭ. Chajnc nabyŭ varštaty dla maładych hutnikaŭ-mastakoŭ až u Drezdenie.
Ad 4-j ranicy da 19-j viečara
U žniŭni 1722 huta adčyniłasia. Pracoŭny dzień doŭžyŭsia ad 4-j ranicy da 19-j viečara ź pierapynkam na abied ad 11 da 13. Da suboty hutniki rychtavali piečy, materyjały i šklanuju masu. Hałoŭnymi składnikami škła byli piasok, pataš, vapna, adbielvalniki i farbavalniki. Piasok sušyli ŭ piečy i prasiejvali praz hustoje rešata. Pataš atrymlivali z popiełu listoŭnych drevaŭ. Rabočyja, što adkazvali za jaho jakaść, nazyvalisia «kurašy». Jak možna zdahadacca, nazva pachodziła ad słova «kuryć». I siońnia ŭ Nalibokach žyvuć ludzi z proźviščam Kuraš.
U subotu ŭviečary ŭ śpiecyjalnyja misy ŭ piečy zasypałasia šklanaja masa. Tam jana płaviłasia da viečara niadzieli. Za pracesam sačyli dva hutniki. U niadzielu pieratoplenaje škło kidali ŭ vadu. Paśla jaho drabnili, sušyli, zasypali ŭ misy i znoŭ stavili ŭ pieč. La napalenaj piečy pracavała vosiem čałaviek. Paśla 10-j hadziny ranicy ŭ paniadziełak z hatovaha škła pačynali rabić kufli, kiliški, kielichi, hrafiny. A kab atrymać najlepšaje škło, jaho trymali ŭ piečy i da aŭtorka. Paśla hutniki pačynali rychtavać syravinu da nastupnaj suboty.
Darečy, pieč u hucie mieła ažno vosiem uzroŭniaŭ, što było na toj čas techničnaj navinkaj u Rečy Paspalitaj, dzie na hutach piečy mieli pa 4-6 uzroŭniaŭ.
Firmovaja čaša-zvon
U hucie pastajanna pracavali čatyry zamiežnyja majstry, piaciora nalibockich hutnikaŭ i kala dziesiaci miascovych vučniaŭ. Kožny majstar śpiecyjalizavaŭsia na svaim hatunku škła. Vyraby byli roznych koleraŭ: ciomna-siniaha, błakitnaha, zialonaha, miatnaha, žoŭtaha, čornaha, małočnaha, rubinavaha. Recepty škła ŭdaskanalvalisia. Mianiałasia i moda. Nalibockija majstry raspracavali svoj firmovy typ kielicha — čaša-zvon, u asnovie jakoj była dekaracyja z troch burbałak.
U hucie byli varštaty dla apracoŭki kaštoŭnych kamianioŭ i azdableńnia pradukcyi. U vybary azdoby dapamahali zamiežnyja knihi. Hałoŭnym dapamožnikam byŭ vydadzieny ŭ Hałandyi ŭ 1638 padručnik dla hutnikaŭ.
Kiemlivyja Radziviły nie curalisia i sumnieŭnych formaŭ markietynhu. U hutu pieryjadyčna pryvozilisia navinki ź Vieniecyi, Saksonii i Vieny. Majstry vyvučali vyraby i čaściakom kapijavali.
Biełaruskija dynastyi hutnikaŭ
Za pieršyja 20 hadoŭ Łandhrafy vychavali pakaleńnie miascovych majstroŭ. Samymi viadomymi byli Dubickija.Jan Dubicki zrabiŭ šaścilitrovy kielich dla karala Aŭhusta. Spravu baćki praciahnuli syny Ihnat i Jan II Dubickija. Radziviły zaprasili Dubickich u manufakturu va Ureččy (ciapier Lubanski rajon) — vučyć miascovych hutnikaŭ, jak niekali Chajnc i Łandhraf vučyli nalibačanaŭ.
Hutnickaj spravie navučyŭsia pamočnik Łandhrafa Jan Mišuk, a taksama Juzaf Karžeńka i Piatro Poka. Šlifavalniaj kiravali Jan Tarpanovič i Tamaš Dajlidovič. Kielichi i kufli raśpisvali Ryhor Klimovič, Ryhor Aŭčuk, Łukaš Vałodźka. Niekatoryja ź ich byli volnymi ludźmi z drobnaj šlachty, atrymlivali zarobak. Zamiežnyja majstry mieli tady pa 350 załatovak u hod, hutniki — pa 277, a zvyčajnyja vučni — pa 100.
Viadomyja i proźviščy inšych hutnikaŭ: Haŭryła Mazun, Łaŭryn Rybak, Michaś Łobač, Juzaf Farbotka, Julluk Klimovič, Vasil Jasieŭ.
Ale kapiejčynu za nialohkuju pracu mieli nie ŭsie. Bolšaść adpracoŭvała panščynu.
Byvała, majstry ŭciakali z huty. I pačynaŭsia detektyŭ. Ładzilisia pahoni, pošuk źbiehłaha majstra ciahnuŭsia hadami. Zdarałasia, ich znachodzili na inšych manufakturach. Tady Radziviły sudzilisia z novymi pracadaŭcami: hutniki, mastaki, hraviroŭščyki, byli ŭ Litvie redkaściu, ich adukacyja doraha abychodziłasia. Radziviły spraviadliva bajalisia, što ŭciekačy pradaduć nalibockija recepty kankurentam.
13 tysiač złotych u hod
Choć kankurentaŭ huta nie mieła. Jaje škło było samym papularnym siarod lićvinskaj šlachty. U XVIII st. mahnaty budavali manufaktury dziela šyku. Prybytak jany prynosili redka. Nalibockaja huta była vyklučeńniem.
Škło masava kuplała siaredniaja šlachta. Samyja ścipłyja vyraby kaštavali 1 złoty 15 hrošaj. Azdoblenyja šklanki i kielichi pradavali pa 2 złotyja. Ekskluziŭnaje škło kaštavała nie mienš za 5 złotych.
«Załatym časam» huty byli pieršyja 40 hadoŭ isnavańnia. Naprykład, u 1747 u Nalibokach było vyrablena 1800 kiliškaŭ, 1200 šklanak, 700 butelečak. Na hucie nie paśpiavali vykonvać zamovy. U najlepšyja hady jana štohod prynosiła 13 tysiač złotych.
Užo ŭ 1720-ja ŭ Litvie źjaviłasia sietka kramaŭ radziviłaŭskaha škła: u Miry, Niaśvižy, Śviry, Kareličach, Słucku... Kramy byli i ŭ takich bujnych haradach, jak Vilnia i Hrodna.Kniahinia Hanna zabaraniła, pad pahrozaj bujnaha štrafu, pradavać u radziviłaŭskich uładańniach škło inšaj vytvorčaści. Zachavalisia źviestki pra habrejskaha kupca Kivi, jaki z nalibockim škłom vypraŭlaŭsia «na Ruś». Nalibockaje škło nabyvali apteki, teatry kuplali šklanyja aliŭnyja lampy, a Vilenskaja akademija zamaŭlała łabaratornaje abstalavańnie dla dośledaŭ pa chimii i fizicy.
Vytvorčaść pašyrałasia. Dadatkovyja šlifavalni adčynilisia ŭ Rudni i Jankavičach. Tam apracoŭvali zołata, srebra, kvarc, ahat, amietyst, dyjamienty, rubiny. Imi ŭpryhožvali kamiennyja lulki, šabli, bułavy, kamiennyja kielichi, piačatki, tronki nažoŭ, nadmahilli, kitajskija parcalanavyja siervizy i navat statui.
Vyraby jankavickich juvieliraŭ Jana Jaśkieviča, Paŭła Dajlidoviča, Jakuba Jaceviča i ich vučniaŭ Konrada Hardynki i Hryški Kaściukieviča možna siońnia pabačyć u Nacyjanalnym muziei ŭ Varšavie i ŭ kaznačejstvie Vavielskaha zamka ŭ Krakavie.
Jankavickuju manufakturu pryvodziŭ u ruch vadziany młyn, zrobleny francuzskim majstram. Kanstrukcyja była ŭnikalnaj. Radziviły, kab paźbiehnuć ekanamičnaha špijanažu, zabaranili lu-dziam z-pa-za majsterni navat prachodzić kala młyna, a padarožnym zahadvali abjazdžać Jankavičy puščanskimi darohami.
Asablivym honaram Radziviłaŭ byli firmovyja kramy ŭ partovych haradach Hdańsku i Karalaŭcy. Praz kramu ŭ Hdańsku, jakoj vałodaŭ kupiec Emanuił Esinh, radziviłaŭskaje škło traplała ŭ Pieciarburh, Łondan i Stakholm. Jaho raźmiatali, choć pobač znachodzilisia firmovyja kramy bahiemskaha škła.
U muziejach susiedziaŭ
U 1760-ja hrymnuŭ kryzis, vyklikany bieskaraleŭjem u Rečy Paspalitaj. Manufaktury začynialisia. Nalibockaja huta trymałasia, ale raniejšych prybytkaŭ ź jaje Radziviły ŭžo nie mieli. Čarhovym udaram staŭ padzieł dziaržavy. Zaniomanskija ziemli apynulisia na rasijskim baku, a heta vyklikała zboi ŭ pastaŭkach syraviny. Hutu davodziłasia navat hasić na niekalki miesiacaŭ. Ale, niahle-dziačy na kryzisy, padzieły i vojny, manufaktura praisnavała až da 1862. Roŭna 140 hadoŭ. Začyniłasia jana, pavodle adnych krynic, paśla pažaru, jaki dazvańnia źniščyŭ budynki, a pavodle inšych — u vyniku skasavańnia pryhonnaha prava.
Šukać nalibockaje škło ŭ muziejach Biełarusi — ciažkaja sprava. Niekalki vyrabaŭ z nalibockaj i ŭreckaj manufaktury źjavilisia ŭ ekspazicyi novaadkrytaha Radziviłaŭskaha pałaca. Pabačyć tvory ruk svaich pradziedaŭ siońniašnija Dubickija, Mišuki, Karžeńki, Dalidovičy, Kaściukievičy i Klimovičy, jakich bahata ŭ vakolicach Nalibokaŭ, z bolšym pośpiecham mohuć u muziejach Kijeva, Lvova, Pieciarburha, Varšavy, Krakava, Prahi, Bierlina i ŭ pryvatnych kalekcyjanieraŭ u ZŠA, Kanadzie, Šviecyi, Japonii.
