 |
Padobna musulmanam u Zachodniaj Eŭropie, rasiejskamoŭnyja žychary Bałtyi nia chočuć ci nia mohuć intehravacca ŭ hramadztva, aryjentavanaje na eŭrapiejskija kaštoŭnaści. Piša Vital Taras.
Braty pavodle rozumu
Piśmieńnik Alaksandar Hienis u adnym sa svaich tvoraŭ apisvaje zabaŭny epizod. Pasialiŭšysia ŭ ZŠA, jon pierapisvaŭsia sa znajomymi ŭ horadzie, u jakim žyŭ pierad tym, jak emihravać z SSSR. Jahony susied-amerykaniec, adnojčy ŭbačyŭšy nadpis na kapercie, nia vytryvaŭ i spytaŭ u Hienisa: što heta za arhanizacyja ź dziŭnaj nazvaj EESTI? Toj patłumačyŭ, što hetak zaviecca adna maleńkaja dziaržava ŭ Eŭropie, pobač z Rasiejaj. Susied nie pavieryŭ – nia moža być krainy z takoj nazvaj. I sapraŭdy, Estonija pa-estonsku nahadvaje ŭ napisańni niejkuju zahadkavuju abrevijaturu. Naprykład, SETI (mižnarodny prajekt pošuku nieziamnych cyvilizacyjaŭ).
Dla biełarusaŭ Estonija za savieckim časam i była čymści nakštałt inšaplanetnaj cyvilizacyi. Nia prosta «amal što zamiežžam», jak Litva, kudy možna było pajechać ciahnikom na niadzielu, a niejkaj fantastyčnaj eŭrapiejskaj vyspaj na savieckaj eŭrazijskaj prastory. Dzie žyvuć suvoryja, ale spraviadlivyja chłopcy z paŭnočnym charaktaram.
Mnie daviałosia pabyć u Estonii tolki adnojčy – u piaredadzień žnivieńskaha putču ŭ Maskvie adpačyvaŭ razam ź siamjoj u Ranamyzie. Praŭda, skłaści ŭražańnie pra Estoniju na padstavie kurortnaha miastečka na ŭźbiarežžy – usio adno, što mierkavać pra Łatviju pavodle adnych tolki Dubułtaŭ, ci pra Ŭkrainu pavodle ŭražańniaŭ ad Jałty.
A voś Talin…Nivodzin z eŭrapiejskich haradoŭ, u jakich daviałosia pabyvać, nia moža, pa-mojmu, paraŭnacca z Talinam u niejkaj niepraŭdapadobnaj, amal cacačnaj pryhažości, čyścicni i adčuvańni niejkaj unutranaj svabody napałam z utulnaściu. Nie mahu ŭjavić vulicy Talina, zasypanyja bitym škłom ad razhromlenych vitrynaŭ razrabavanych kramaŭ, armaturaj, kavałkami betonu, zalityja kryvioj. I ŭsio heta ŭ mirny čas. Kadry z estonskaj stalicy nahadvajuć Paryž, bunt arabskich pradmieściaŭ. Bunt, u jakim hałoŭnymi hierojami vystupajuć padletki i marhinały.
I tut nia tolki źniešniaje padabienstva. I tut i tam my bačym, faktyčna, kanflikt cyvilizacyjaŭ. Padobna bolšaści musulmanaŭ u krainach Zachodniaj Eŭropy, bolšaść rasiejskamoŭnych žycharoŭ krainaŭ Bałtyi nia choča ci nia moža intehravacca ŭ hramadztva, aryjentavanaje na eŭrapiejskija kaštoŭnaści.
Nia staŭšy jašče całkam eŭrapiejskim i cyvilizavanym, hetaje hramadztva ŭ svaju čarhu dyskryminuje svaich učorašnich «kryŭdzicielaŭ» – etničnych rasiejcaŭ. Pamiž dźviuma častkami hramadztva raście mentalnaja ściana ŭzajemnaha nierazumieńnia i nieciarpimaści. A tut jašče «vialiki susied» na Ŭschodzie nijak nia choča prymirycca z tym, što Litva, Łatvia, Estonija bolš nie «nacyjanalnyja ŭskrainy» i nikoli imi nia buduć znoŭ. Chutčej, Rasieja usio bolš pieratvarajecca va ŭskrainu sučasnaj cyvilizacyi. I ad hetaha jaje kiraŭnictva starajecca drobna pomścić svaim susiedziam—siabram NATO, pry kožnym zručnym vypadku.
Partyja durniaŭ
Usio heta nijakim čynam, na moj pohlad, nie apraŭdvaje apošnija dziejańni kiraŭnictva Estonii. U kožnym kanflikcie, navat na pobytavym uzroŭni, zaŭsiody bolš vinavaty razumniejšy i maralna macniejšy. Na im lažyć bolšaja adkaznaść.
Vajavać z mahiłami – sama pa sabie hniusnaja sprava. Navat kali na Tyniśmiahi pachavanyja achviary zvyčajnaha darožnaha zdareńnia (jość versija, što la pomnika savieckim voinam-vyzvalicielam u Talinie pachavanyja niekalki savieckich sałdataŭ, jakija napadpitku trapili pad saviecki tank), dyk i ŭ hetym vypadku šoŭ z dručkami ŭ centry horadu vyhladaje, jak minimum, niepryhoža.
Bić vitryny taksama niepryhoža.
Ale niaŭžo ŭładam było niajasna, da čaho moža pryvieści demantaž pomnika, kali bolš pałovy apytanych žycharoŭ Talina vystupali suprać hetaha?
I chto pieraškadžaŭ cicha dy spakojna pravodzić archiealahičnyja raskopki z metaj identyfikacyi pareštkaŭ zahibłych ciaham papiarednich 17 hadoŭ? Čamu mienavita zaraz, praz 17 hadoŭ adnoŭlenaj niezaležnaści, estonskamu ŭradu spatrebiłasia ŭ terminovym paradku pieranosić źnienavidny pomnik savieckim akupantam?
Nivodzin čałaviek, choć kryšku znajomy z savieckaj historyjaj, nia budzie spračacca z faktam savieckaj akupacyi Estonii – i da vajny z fašysckaj Niamieččynaj, i paśla jaje, z faktami departacyi estonskich hramadzianaŭ u Sibir, masavych represijaŭ suprać estoncaŭ (i nia tolki, jak viadoma, estoncaŭ).
Ale ž demantavany pomnik nie kamuści z kamunistyčnych dziejačoŭ, nie savieckamu pałkavodcu, nie rasiejskim sałdatam navat – sałdatam savieckaha vojska samych roznych nacyjanalnaściaŭ, jakija volaju losu i historyi zahinuli ŭ zmahańni ź hitlercami na terytoryi Estonii. Čym jany vinavatyja pierad estonskim narodam?
I niaŭžo sumleńnie ŭsich biez vyklučeńnia estoncaŭ absalutna čystaje pierad historyjaj? Estoncy, naprykład, jak i pradstaŭniki inšych eŭrapiejskich narodaŭ, byli siarod tych, chto akupavaŭ Biełaruś razam ź niemcami padčas druhoj suśvietnaj vajny. Pra hety fakt ja viedaju, darečy, nia z knihaŭ, ale ad svajho baćki j dzieda, jakija byli ŭ akupacyi.
Zrazumieła, praz 60 ź lišnim hadoŭ paśla zakančeńnia vajny varta było b pierastać dźmuć u fanfary i biazdumna chvalicca pieramohaj, jakaja dałasia canoj takich kalasalnych čałaviečych achviaraŭ. A samaje hałoŭnaje – daŭno treba pakłapacicca ab tym, kab znajści i pachavać usich achviaraŭ vajny, kab uviekaviečyć ich pamiać. I nia tolki savieckich hramadzianaŭ.
Na žal, u Biełarusi dahetul nie pryniaty zakon ab uparadkavańni mahiłaŭ niamieckich žaŭnieraŭ. Heta patrebna nia tolki niemcam. Heta patrebna narodam, jakija ličyć siabie pieramožcami ŭ druhoj suśvietnaj vajnie. Inakš heta aznačaje, što vajna nikoha i ničomu nie navučyła. Dyj viałasia jana, značyć, nie dziela pieramohi humanizmu.
Ale pra toje, jak staviacca da mahiłaŭ – i čužych, i svaich – u susiedniaj Rasiei havaryć zaraz nia varta. Tamu što heta nijakim čynam, znoŭ ža, nie apraŭdvaje estonskich kiraŭnikoŭ.
Niekalki hadoŭ tamu na čarhovych vybarach u parlament Estonii prajšli niekalki deputataŭ ad aficyjna zarehistravanaj Partyi durniaŭ. Heta byli intelihentyja adukavanyja ludzi z dobrym pačućciem humaru, jakija svaimi demaršami vyśmiejvali biurakratyzm, idyjockija zakony i praviły, jakich chapaje ŭ kožnaj sučasnaj dziaržavie, vykryvali niekampetentnaść, a časam prosta hłupstva niekatorych palitykaŭ. Nia viedaju, što stałasia z toj partyjaj. Ale tych deputataŭ vielmi nie chapaje, mnie padajecca, u ciapierašnim estonskim ryjhikohu. A moža, naadvarot – akurat ciapier taja partyja atrymała pieramohu nad zdarovym sensam?
Palavańnie na viadźmarak
Na vialiki žyl, my bačym, jak dziejańni niekatorych palitykaŭ, abranych całkam demakratyčnym šlacham u eŭrapiejskich postkamunistyčnych krainach časam staviać pad pahrozu ŭsie papiarednija demakratyčnyja zavajovy. Zdavałasia, što hetkija paradoksy mahčymyja tolki ŭ nas u Biełarusi ci ŭ toj samaj Rasiei, jakija nabyli svabodu paśla 70 hadoŭ kamunistyčnaha rabstva i varvarstva. Ale jak vyjaviłasia, sami pa sabie demakratyčnyja pieraŭtvareńni, ustupleńnie ŭ eŭraatlantyčny aljans i navat Eŭraźviaz, dekamunizacyja i lustracyja jašče nie harantujuć ad recydyvaŭ balšavickaha myśleńnia i prosta palitykanstva.
Samy jaskravy prykład – sproba pazbavić deputackaha mandatu ŭ Eŭraparlamencie prafesara Bransłava Hieremka, lehiendarnaha dziejača «Salidarnaści», bliskučaha intelektuała, čałavieka ź biezdakornaj reputacyjaj, adnaho z vydatnych pradstaŭnikoŭ Polščy. Jon admoviŭsia zapaŭniać niejkuju čarhovuju ankietu, farmalna parušyŭšy tym samym novy zakon ab lustracyjach. Hieremek pajšoŭ na heta śviadoma, kab dapamahčy, pavodle jahonych słovaŭ, sotniam svaich kalehaŭ – prafesaraŭ, litarataraŭ, mastakoŭ, jakija žyvuć u strachu, jakija prynižana čakajuć ad dziaržaŭnych čynoŭnikaŭ vyrašeńnia svajho losu, pieraadoleć strach i abaranić svaju hodnaść.
Sprava nie ŭ zakonie ab lustracyjach, jaki sam pa sabie nieabchodny. A ŭ tym, kab čynoŭniki i palityki roznaha ranhu nie mahli vykarystoŭvać jaho ŭ svaich vuzkich karyslvych metach i partyjnych intaresach, u metach pomsty j raspravy.
Mienavita hetaja praktyka dała padstavy deputatam Eŭraparlamentu z samych roznych frakcyjaŭ havaryć ab tym, što ŭ Polščy viadziecca «palavańnie na viadźmarak» u duchu makartyzmu. (Na samym pačatku 50-ch hadoŭ minułaha stahodździa ŭ ZŠA ŭ metach baraćby z kamunizmam i savieckim špijanažam była stvorana admysłovaja kamisija načale z senataram Makarci, jakaja vyčyščała ŭsich padazravanych u spačuvańni kamunizmu z usich sferaŭ. Achviarami kampanii stali, siarod inšych, viadomyja halivudzkija režysiory, a taksama litaratary, navukoŭcy, aktory i navat muzyki.)
Lider ultrapravaj katalickaj Lihi polskich siemjaŭ, jakaja ŭvachodzić u kiroŭnuju kaalicyju razam z partyjaj «Zakon i spraviadlivaść» bratoŭ Kačyńskich, vice-premjer Raman Hiertych zajaviŭ niadaŭna, što ŭ adnosinach pamiž Polščaj i Rasiejaj pačałasia «ledavikovy peryjad». Hiertychu, inšym polskim palitykam, dyj prosta palakam jość za što krytykavać sučasnuju Rasieju. I nia tolki za vykarystańnie ekanamičnaha šantažu (jak u vypadku z zabaronaj na impart polskaha miasa) u palityčnych metach. Rasiejskaje kiraŭnictva nia choča ŭspaminać pra achviary Katyni, a achviaraŭ Hałakostu polskaha pachodžańnia, jakija byli vyviezienyja ŭ hitleraŭskija kanclahiery z terytyryi, akupavanaj SSSR, zaličvaje da savieckich hramadzianaŭ. Tym samym revizujecca pryznańnie Paktu Mołatava-Rybentropa jurydyčna nikčemnym. Taho samaha paktu, jaki zrabiŭ mahčymym savieckuju akupacyju krainaŭ Bałtyi – u tym liku Estonii.
Toj samy Hiertych u jakaści ministra adukacyi, padobna rasiejskim pravasłaŭnym artadoksam, vajuje z teoryjaj Darvina, damahajučysia zabarony jaje vykładańnia. A taksama z homaseksualistami, pahražajučy karami škołam, jakija dazvolajuć u siabie vystupać hiejam-pravaabaroncam.
Heta nia značyć, što Hiertych nia moža krytykavać palityku Rasiei ci svaich palityčnych apanentaŭ z Hramadzianskaj platformy abo Demakratyčnaj lavicy. Adnak u addanaści ŭłady, jakuju prezentujuć ludzi kštałtu Hiertycha, demakratyčnym pryncypam i kaštoŭnaściam davodzicca mocna sumniavacca.
Niadaŭna Alaksandar Łukašenka na pytańnie adnosna płanaŭ viaščańnia spadarožnikavaha telebačania na Biełaruś admachnuŭsia: biazhłuździca, niachaj jany sami spačatku tam u siabie raźbiarucca. Maŭlaŭ – pierš, čym vučyć demakratyi inšych, raźbiaryciesia z demakratyjaj u svajoj krainie.
Hety demahahičny pryjom u palemicy zusim nia novy. Im aktyŭna karystalisia za savieckim časam. Tym bolš dziŭna i brydka čuć u naš čas paproki na adras uradu Estonii ci ZŠA z boku kiraŭnictva Rasiei, jakoje praciahvaje «specaperacyi» ŭ Čačenii i łupcuje dručkami «niazhodnych» va ŭłasnych haradach.
Ale ž nianaviść da naščadkaŭ savieckaj imperskaj palityki i prajavaŭ neastalinizmu ŭ Rasiei ci Biełarusi nie zdymaje adkaznaści ź lideraŭ eŭrapiejskich krainaŭ za ŭłasnyja dziejańni.
Jak kazaŭ Stanisłaŭ Ježy Lec, «i respublikami praviać hołyja karali».
Fota newsprom.ru
