TVARY BIEZ VAČEJ
Partret savieckaha piśmieńnika
Za hady sacyjalizmu ŭ BSSR było stvorana mnostva partretaŭ biełaruskich piśmieńnikaŭ. Ich halereja składaje asobny žanar sacyjalistyčnaha realizmu. Jahony pačatak — kaniec 20-ch hadoŭ, kali na chvali biełarusizacyi ŭžo farmavałasia słavutaja hierarchija: Kupała, Kołas, Bahdanovič. Tady byli stvoranyja pieršyja klasyčnyja partrety pieśniaroŭ raboty Vijera, Kruhiera j Połazava, pradstaŭnikoŭ viciebskaha «stararežymnaha» realizmu, jakija pradvyznačyli nakirunak hetaha žanru na dziesiacihodździ napierad. Praŭda, na vystavie, pryśviečanaj dziasiataj hadavinie śmierci Bahdanoviča, elehičny nastroj dazvalaŭ niekatoryja adchileńni. Naprykład, słavuty liryčny biust Hrube hetak i zastaŭsia niepieraŭzyjdzienym pa sile svajho emacyjnaha ŭździejańnia, choć zusim nia ŭpisvaŭsia ni ŭ atmasferu času, ni ŭ patrabavańni «być dastupnym». Vobraz Kupały na miažy 20-ch i 30-ch naohuł staŭ kultavym, tak by mović, prahramnym dla kožnaha mastaka ŭ BSSR. Bolš za toje, jon pranik navat u narodnaje mastactva. Z čaho tolki ni vyrablali kupałaŭskija partrety: z sałomki, z kvietak, ź pierja j navat ź jaječnaha škarłupińnia.
Ale hetymi asobami žanar faktyčna j byŭ vyčarpany da tryccatych hadoŭ. I jon prapaŭ na doŭhija hady, až da kanca apošniaje vajny. Mastakam, badaj, było ciažka ŭsačyć za pavarotami «heneralnaje linii» partyi. Reanimacyja žanru ŭ sarakavyja hady pačynałasia ledź nie z nula. Jak pisaŭ paźniej, u 70-m, mastactvaznaŭca Misiuk: «Hety vid partreta... dla biełaruskich mastakoŭ, što nia mieli ŭ hetaj halinie nijakaha dośviedu, byŭ asabliva składanym».
Miž tym, na vystavie, pryśviečanaj 25-m uhodkam BSSR, byli vystaŭlenyja (aproč Kupały j Kołasa) partrety Piatra Hlebki j Kuźmy Čornaha. Pavajennaja kultura BSSR praviarała svaje šerahi nanoŭ. Ščaślivaja Biełaruś musiła mieć ščaślivy vyraz tvaru. I hetkich «ščaślivych» i «radasnych» tvoraŭ nie brakavała. Sivabarodyja kałhaśniki j junyja pijanerki machali bukiecikami, vitajučy śviatło z Uschodu ŭ sotniach pałotnaŭ. Ale, na dziva, voś čaho nie było ŭ partretach litarataraŭ, dyk heta aptymizmu. Žyvapis Achremčyka, Vołkava, Zajcava dy inšych, niby admysłova stanaviŭsia mlavym i anemičnym, kab padkreślić rysy stomlenych, biazvolnych ludziej, jakimi stali ŭ ich pałotnach biełaruskija piśmieńniki...
... Naŭzhad pytajučysia ŭ svaich znajomych, ja vyśvietliŭ, što bolšaść ź ich viedaje Pilipa Piestraka, jak słavutaha litaratara. Navat papraŭlali mianie. Maŭlaŭ, nie PiastrAk, a PIEstrak. Ale nichto nie pryhadaŭ nazvaŭ jahonych tvoraŭ. Maładziejšyja pryhadvali, što ŭ tym domie, dzie žyvie Źmicier Bartosik, žyŭ Piestrak, pra što śviedčyć čyhunnaja šylda z kalarytnym profilem. Starejšyja zhadvali, što, pa raspoviadach, u Piestraka była manija pieraśledu — naprykład, znajomy paprosić u jaho pazyčyć try rubli, a jon až padskokvaje: «A chto tabie skazaŭ, što ŭ mianie jość hrošy?» A nazvy jahonych tvoraŭ usio adno nichto nie pryhadaŭ.
Vypytvać u svaich znajomych pra Piestraka mnie pryjšło ŭ hałavu, kali ja pabačyŭ jahony partret raboty Achremčyka, pamyłkova ŭniesieny ŭ piaty tom «Historyi biełaruskaha mastactva», pryśviečany tvoram z 41-ha i da 60-ch hadoŭ. Nasamreč hetaje pałatno, poŭnaja nazva jakoha «Partret zasłužanaha dziejača kultury BSSR P.S.Piestraka», było napisanaje našmat paźniej, u 1968 hodzie. Miž tym, jaho doŭhi čas uvažali za adzin z najlepšych tvoraŭ biełaruskaha sacyjalistyčnaha realizmu, praciah «repinskich» tradycyjaŭ.
Mienavita tady, na miažy 60-ch i 70-ch žanar partretu biełaruskaha savieckaha litaratara ŭvajšoŭ u svaju siłu. Hetaja tendencyja znajšła navat svaju definicyju — «manumentalny intelektualizm». Jahonaja kancepcyja była nieskładanaja. Mastactvaznaŭca Zinhier, naprykład, pisaŭ: «Kali asnovaj mastackaha stroju mnohich partretaŭ 30-50-ch hadoŭ źjaviłasia kampazycyja dziejańnia, to hałoŭnym vobraznym stryžniem žyvapisnych partretaŭ 60-70-ch stanovicca kampazycyja, jakaja pieradaje stan ROZDUMU». Heta aznačała, što kali biełaruski piśmieńnik na pałatnie raniej niekudy kročyŭ pa palach z kijem, to zaraz jon musiŭ adkidacca ŭ miakkim fateli j morščyć łob. Tut možna zhadać nizku partretaŭ raboty Lisoŭskaha (Bryl, Siemiažon, Hilevič). Albo partret Janki Maŭra, napisany Zamajem, dzie piśmieńnik, praŭda, bolš padobny na staroha bocmana... Ale čym bolej uziralisia ŭ pustatu piśmieńniki, tym mienš stanaviłasia ŭ ichnych partretach i «manumentalizmu», i «intelektualizmu». Imitacyja ROZDUMU pieraŭtvaryłasia ŭ imitacyju partreta.
Apahiejem žanru možna nazvać partret Uładzimiera Karpava, napisany Šaŭčenkam u 1979 hodzie. Siadzić čałaviek za stałom. Biust Tałstoha na zadnim planie «namiakaje» na toje, što pierad nami litaratar. Varta paraŭnać hety partret z partretami Hlebki ci Piestraka, napisanymi Achremčykam, kab pierakanacca ŭ ich typalahičnaj jednaści. U ich niama... vačej. Usia evalucyja partretu biełaruskich savieckich piśmieńnikaŭ źviałasia da taho, kab schavać ich vočy ad vačej hledača...
A napačatku 80-ch hety žanr pakrysie rastajaŭ, źnik razam z tym pakaleńniem mastakoŭ, jakija spačuvali svaim madelam...
S.Ch.
