Archiŭ

Vinceś Mudroŭ. Kasavary zavajoŭvajuć niezaležnaść

№ 03 (124) 1999 h.


 KASAVARY HATOVYJA DA ZDABYĆCIA NIEZALEŽNAŚCI

 

Bałkanskaja paŭvyspa — kraj, dzie Zachad sutykajecca z Uschodam i dzie vostryja cieni minaretaŭ zaściać kryžy chryścijanskich bažnicaŭ. Tam, na Bałkanach, zdaviončasu syšlisia bityja šlachi z Eŭropy ŭ Aziju, hieapalityčnyja intaresy vialikich dziaržavaŭ, splalisia ŭ adzin kłubok mižkanfesijnyja i miždziaržaŭnyja sprečki, staryja kryŭdy. Na Bałkanach niama miru, i kanflikt u Kosavie jość tolki čarhovym źvianom biaskoncaha łancuha ŭzrušeńniaŭ apošniaha stahodździa.

Rasiejskija, a śledam za imi i biełaruskija aficyjnyja ŚMI, apaviadajučy pra Kosava, nie stamlajucca śćviardžać: albancy źjavilisia tut tolki paśla druhoj suśvietnaj vajny. Maršał Cita nibyta spryjaŭ adjezdu pravasłaŭnych serbaŭ i zasialeńniu pryviezienymi z Albanii musulmanami.

Praciahły čas pra Albaniju i jaje nasielnikaŭ mała što było viadoma. Kraina hornych arłoŭ była izalavanaja ad vonkavaha śvietu, i tamu jaje nazyvali niajnačaj “čornaj dzirkaj” u centry Eŭropy. Miž tym ščyptary (tak siabie nazyvajuć albancy) — adzin z samych staražytnych eŭrapiejskich narodaŭ. Jany viaduć svoj radavod ad iliryjskich plamionaŭ i źjaŭlajucca aŭtachtonnym nasielnictvam Albanii j zachodniaj častki Kosava. Pavodle historykaŭ, iliryjcy (plemianny chaŭrus dardanaŭ) apanavaŭ terytoryju Kosava dzieści na miažy XIX—XVIII st. da n.e., tym časam jak serby pryjšli ŭ tyja miaściny nie raniej za VII st. paśla Chrysta.

U minułym prodki sučasnych albancaŭ i serbaŭ žyli razam, a kali vieści havorku ab ichnaj kanfesijnaj prynaležnaści, dyk u rańnim siaredniavieččy i pieršyja, i druhija byli chryścijanami. Tak što kosaŭskija chramy CHII st. zusim nia śviedčać ab prakavietna-serbskim charaktary Kosaŭskaha kraju.

Na pačatku XV st. terytoryja Kosava padpała pad uładu turkaŭ, ale j paśla hetaha kasavary — kosaŭskija albancy — doŭhi čas zastavalisia chryścijanami. Masavaje naviarnieńnie ŭ isłam raspačałosia tolki ŭ XVII st.

Juhasłaŭskija historyki ŭ svaich pracach stvarajuć jašče adzin mit — pra chaŭrus tureckich zavajoŭnikaŭ i albancaŭ. Nasamreč ščyptary nieadnarazova ŭzdymalisia suprać asmanskaha vaładarstva, i centar hetaj baraćby, prynamsi ŭ druhoj pałovie XIX st., znachodziŭsia ŭ Kosavie. Mienavita tut u 1878 hodzie była ŭtvoranaja tak zvanaja Pryzrenskaja liha, jakaja pastaviła za metu vyzvaleńnie Albanii z-pad asmanskaha jarma i jakaja była razhromlenaja turkami.

Tolki ŭ 1912 hodzie Albanija zdabyła niezaležnaść, ale miežy novaj dziaržavy z łaski Londanskaj kanferencyi pasłoŭ praviali biez uliku etnahrafii, i vyzvalenaja ad turkaŭ terytoryja Kosava była dałučanaja da Serbii. Stałasia tak tamu, što za śpinaju serbaŭ stajała carskaja Rasieja.

U składzie karaleŭskaj, a zatym Citavaj Juhasłavii kasavary napoŭnicu źviedali, što takoje serbski šavinizm. A niepasredna dałučeńnie Kosaŭskaha kraju da Serbii prajšło pad znakam hvałtoŭnaj departacyi z rodnych miaścinaŭ u Turcyju blizu 400 tysiač musulmanaŭ. I chacia departavanych i nazyvali “turkami”, heta byli zbolšaha kosaŭskija albancy. U nastupnyja hady serbski, a zatym juhasłaŭski ŭrad byli apanavanyja idejaj vysialeńnia ŭ Turcyju rešty kasavaraŭ, a viadomy juhasłaŭski historyk Vasa Čubryłavič navat napisaŭ na hety kont adpaviedny memarandum, u jakim “tearetyčna” abhruntavaŭ ideju masavych departacyj.

Etničnyja čystki dy hvałtoŭnaja słavianizacyja kraju dali plon: uviesnu 1941 hodu kasavary, chacia j biez asablivaj radaści, ale davoli pryjazna sustreli novych akupantaŭ — italjanskich fašystaŭ. Nu, a kali Musalini, hulajučy na nacyjanalnych pačućciach ščyptaraŭ, dałučyŭ značnuju častku Kosava i Zachodniuju Makiedoniju da akupavanaj italjancami Albanii, maładyja kasavary hamuzam stali ŭ šychty arhanizavanych fašystami nacyjanalnych vajskovych farmavańniaŭ. Ale značnaja častka albancaŭ vystupiła suprać akupantaŭ, i ŭžo ŭ 1941 hodzie ŭ harach byli stvoranyja partyzanskija atrady. Zmahalisia partyzany ź ćviordaj peŭnaściu, što paśla pieramohi albancy Kosava i Albanii buduć žyć u adnoj dziaržavie. Pra heta śviedčyć kanferencyja antyfašystoŭskich sił Kosaŭskaha kraju, jakaja sabrałasia ŭ apošni dzień 1943 hodu i pryniała rezalucyju ab dałučeńni Kosava da Albanii.

Adrazu ž pa vajnie citaŭcy žorstka raspravilisia nia tolki z kalabarantami, ale i z tymi albancami-antyfašystami, jakija vystupali za stvareńnie Vialikaj Albanii. Až da pačatku piacidziasiatych hadoŭ baraki Hołaha Vostravu — kanclahieru, u jakim Cita hnaiŭ vorahaŭ “narodnaj ułady” — papaŭnialisia albancami.

Kamunistyčny dyktatar kinuŭ kasavaram niedahryzieny jabłyk — nadaŭ kraju aŭtanamičny status u składzie Serbii. Adnak taja aŭtanomija mieła farmalny charaktar; albancy pa-raniejšamu zastavalisia palityčna biaspraŭnaj nacyjaj, a Aŭtanamičnaja vobłaść Kosava j Metochija — tak pa vajnie nazyvałasia kosaŭskaja ziamla — pa-raniejšamu zastavałasia samaj zaniadbanaj, hłuchoj i ekanamična adstałaj juhasłaŭskaj pravincyjaj. Usie značnyja pasady ŭ Kosavie zajmali serby, kasavaraŭ nieachvotna prymali ŭ Sajuz kamunistaŭ, a ŭsie albanskija hramadzkija supołki znachodzilisia pad pilnym nahladam juhasłaŭskich specsłužbaŭ. Štohod, ratujučysia ad biespracoŭja, tysiačy maładych kasavaraŭ vyjaždžali na zarobki ŭ krainy Zachadu. Pryčym ułady nia tolki nia stavili tamu pieraškodaŭ, ale i ŭsialak spryjali pracoŭnaj emihracyi. U vyniku na Zachadzie apynulisia 140 tysiačaŭ albancaŭ. Dvuch- i trochpaviarchovyja damy kasavaraŭ, jakija pakazvaje biełaruskaje telebačańnie, pabudavanyja nie za juhasłaŭskija kredyty, a za dalary i marki, dasłanyja z-za miažy.

U siaredzinie 60-ch hadoŭ, padčas adlihi ŭ Juhasłavii, albancy pačali patrabavać ad uładaŭ realnaj aŭtanomii. Pačatak masavych vystupleńniaŭ prypaŭ na 1968 hod, kali dziasiatki tysiačaŭ ščyptaraŭ manifestavali na vulicach kosaŭskich haradoŭ. Ad taje pary vystupy kosaŭskich albancaŭ nie sunimalisia, i sastareły maršał Cita apynuŭsia pierad dylemaj: albo ŭžyć siłu, albo ŭtvaryć u słavianskaj krainie niesłavianskuju respubliku, jakaja adnojčy moža pasprabavać vyjści z składu federacyi. Urešcie byŭ padpisany prajekt Kanstytucyi Sacyjalistyčnaha Aŭtanamičnaha kraju Kosava, pavodle jakoha kraj chacia j zastavaŭsia ŭ składzie Serbii, ale atrymlivaŭ praktyčna takija ž pravy, jak i juhasłaŭskija respubliki.

Śmierć City stałasia pačatkam novaha etapu albanska-serbskaha supraćstajańnia. U sakaviku 1981 hodu ŭ adnoj z pryšcinskich stałovak pabilisia dva studenty, serb i albaniec. Bojka spravakavała mižetničnyja sutyčki, u vyniku jakich niekalki albancaŭ byli zastrelenyja serbskaj palicyjaj i jašče sotni paranienyja. Analahičnyja padziei paŭtarylisia ŭ 1987 hodzie. Na šmatludnych mitynhach albancy rašuča zapatrabavali respublikanskaha statusu dla Kosava, ale na toj čas uładu ŭ Białhradzie ŭžo pieraniaŭ Słabadan Miłošavič, i Kosavu daviałosia raźvitacca navat iz statusam aŭtanomii. U sakaviku 1989 hodu serbskaja Skupščyna skasavała kanstytucyju Kosava i abviaściła kraj nieadjemnaj častkaj Serbii. U adkaz 27 i 28 sakavika ŭ Pryšcinie, Mitrovicy, Dečanie dy inšych kosaŭskich haradach prajšli demanstracyi pratestu, rasstralanyja palicyjaj (22 zabityja). Sakavik 1989 hodu staŭ pavarotnym punktam raźvićcia kanfliktu.

Białhrad praciahvaŭ pacyfikacyju: albancaŭ vykinuli ź miascovych administracyjaŭ, albanski ŭniversytet začynili, harady j miastečki apanavali atrady specsiłaŭ palicyi. U Kosavie — krai, na 90 adsotkaŭ nasielenym albancami — razharnuli svojeasablivuju “kulturnuju revalucyju”, ukaraniajučy ŭ adnaetničym rehijonie dźviuchmoŭje ŭ jaho juhasłaŭskim varyjancie. U vyniku albancy vymušanyja byli stvaryć ułasnuju systemu školnaj adukacyi, i zaniatki ŭ novym vučebnym hodzie pačalisia na pryvatnych kvaterach, u puniach, a to j prosta pad adkrytym niebam.

Arhanizacyjaj škołaŭ sprava nia skončyłasia. U śniežni ŭsio taho ž 1989 hodu ŭ Pryšcinie była ŭtvoranaja pieršaja albanskaja partyja — Demakratyčnaja liha Kosava, — a na nastupny hod razahnany Miłošavičam kosaŭski parlament sabraŭsia ŭ miastečku Kačanik i pryniaŭ Deklaracyju ab niezaležnaści Respubliki Kosava. Nieŭzabavie niezaležnaść była paćvierdžanaja referendumam, a ŭ 1992 hodzie adbylisia novyja parlamenckija i prezydenckija vybary, na jakich pieramoh lider Demakratyčnaj lihi doktar Ibrahim Ruhova. I ŭsio heta pravodziłasia padpolna, z masavym udziełam nasielnictva.

Nivodnaja kraina śvietu nie pryznała novaj respubliki, ale prezydent Ruhova raspačaŭ aktyŭnuju dziejnaść na mižnarodnaj arenie. Białhradzkija ŭłady nia nadta pieraškadžali takoj dziejnaści i mieli racyju. Prezydent samaabvieščanaj respubliki — pierakanany prychilnik Handzi: dla jaho nieprymalnyja siłavyja metady ŭ palitycy. Tady, na pačatku dziesiacihodździa, Miłošavič bajaŭsia, što na źmienu Ruhovu pryjduć lidery radykalnaha kštałtu. Dyk ža nie pamyliŭsia: imi stali palavyja kamandziry ŭtvoranaj u siaredzinie 90-ch hadoŭ Armii vyzvaleńnia Kosava (AVK).

Napačatku hetaja vajskovaja arhanizacyja abmiažoŭvała svaju dziejnaść drobnymi teraktami, ale pazaletaś, zdabyŭšy zbroju, stała rychtavacca da šyrokich vajskovych aperacyjaŭ. Letaś uviesnu serbskija vojski atačyli vajskovuju bazu AVK u hornaj miascovaści Drenica, a zatym, paśla šturmu, zabili 80 albancaŭ, siarod jakich byli j mirnyja žychary. Paśla drenickaj masakry ŭ Kosavie raspačałasia sapraŭdnaja vajna, pad čas jakoj sotni ludziej — u asnoŭnym albancy — byli zabityja, tysiačy — paranienyja, dziasiatki tysiačaŭ damoŭ byli spalenyja serbami, i nia mieniej jak 300 tysiačaŭ kasavaraŭ stali ŭciekačami.

Charaktaryzujučy siońniašniuju sytuacyju ŭ Kosavie, možna skazać tolki adno: svajoju vydatnaj arhanizavanaściu, vysokaj hramadzkaj śviadomaściu i samaaddanaj baraćboj za niezaležnaść kasavary dakazali ŭsiamu śvietu, što jany ŭžo zdolnyja stvaryć paŭnavartasny samastojny dziaržaŭny mechanizm.

Vinceś Mudroŭ


Kamientary

 
Naciskańnie knopki «Dadać kamientar» aznačaje zhodu z rekamiendacyjami pa abmierkavańni.

Ciapier čytajuć

Dźmitryja Łukašenki nie było z baćkam i bratami na adznačeńni 3 Lipienia12

Dźmitryja Łukašenki nie było z baćkam i bratami na adznačeńni 3 Lipienia

Usie naviny →
Usie naviny

Siarhiej Cichanoŭski raskazaŭ, za kaho b jon prahałasavaŭ na budučych prezidenckich vybarach58

Pravakatar ź Biełarusi napaŭ na Paŭła Łatušku ŭ Varšavie32

Katavańnie pierfarataram. Minčanka sutyknułasia z «viečnym» ramontam u susiedziaŭ

Pamiatajecie vypusknika instytuta FSB, jaki raskatvaŭ pa Hrodnie sa ściaham Navarosii? Ciapier jon staŭ varšaŭskim biznesmienam33

«Apranuŭ samaje darahoje, što było». Vypusknik BDUIR pryjšoŭ na ŭručeńnie dypłoma ŭ daśpiechach i ź miačom VIDEA5

U Azierbajdžanie vyrašyli zakryvać ruskamoŭnyja škoły42

Azaronak paśla raznosu Łukašenkam «Biełaruśfilma» pryjechaŭ zdymać stužku na Homielščynu7

«Nie mahu bolš bieź ciabie ja». Nastaśsia Rydleŭskaja vypuściła bolš čym sprečny klip11

Jak ajcišnik lehalizavaŭsia ŭ Čechii: tam ban dla biełarusaŭ, ale jość łajfchak5

bolš čytanych navin
bolš łajkanych navin

Dźmitryja Łukašenki nie było z baćkam i bratami na adznačeńni 3 Lipienia12

Dźmitryja Łukašenki nie było z baćkam i bratami na adznačeńni 3 Lipienia

Hałoŭnaje
Usie naviny →

Zaŭvaha:

 

 

 

 

Zakryć Paviedamić