Nad popiełkaj
Historyja
Kali hišpanski manach Raman Pano ŭ 1496 hodzie viartaŭsia dadomu ŭ składzie druhoj ekspedycyi Kalumba, jon i dumać nia moh, što, viezučy miašečak nasieńnia kachoby (hetak indejcy nazyvali tytuń), daje čałaviectvu badaj samy pryvabny instrument samahubstva.
Papraŭdzie, vinavacić božaha čałavieka niama ŭ čym, bo pra toje, što hetuju dekaratyŭnuju raślinu siamiejstva paślonavych možna ŭžyvać, śvietu raspavioŭ inšy hišpaniec — Hanzała-Ernandes de Aŭjeda. U 1535 hodzie jon vydaŭ knihu padarožžaŭ pa Amerycy, dzie apisaŭ, jak žychary vostravu Hispańjoła spraŭlajuć zvyčaj «tabako» — padpalvajuć «niešta kštałtu blokatu», ciahnuć nosam dym i pjaniejuć.
Usio ničoha, kali b nie francuzy sa svaim zakanadaŭstvam u modzie. Partuhalski pasoł u Paryžy Žak Niko (adsiul — «nikatyna») padnios u 1560 hodzie francuskaj karalevie Kaciarynie Medyčy, što pakutavała na mihreni, kapšuk cudadziejnaha parašku dla niuchańnia j paleńnia; srodak dapamoh — hałaŭny bol sucišyŭsia — i pajšła chvala reklamy pa ŭsim Starym Śviecie...
Padručnik pa medycynie, vydadzieny ŭ Bazeli ŭ 1625 hodzie, rekamenduje «pasolskuju traŭku» ŭžo jak panaceju ci nie ad usich chvarobaŭ: maŭlaŭ, ačyščaje dy azdaraŭlaje mazhavyja soki, padniabieńnie j hałavu; raśsiejvaje bol i stomu; supakojvaje zubnyja pakuty; źbierahaje ad čumy; prahaniaje vošy; lečyć rožu, zastarełyja rany, naryvy j h.d.
Tady sama raspačynajecca baraćba z djabalskim ziellem: u Santjaha zamuroŭvajuć žyŭcom piacioch manachaŭ, bo tyja palili cyhary pad čas viečarovaj imšy; na londanskich płoščach vystaŭlajuć dla ahladu adsiečanyja hałovy vykrytych kurcoŭ ź lulkami ŭ ratach; u Rasiei, «čtoby nihdie tabak nie dieržali i nie pili», asabliva paśla taho, jak Maskva čarhovy raz u 1634 hodzie pajšła dymam, kurcoŭ katujuć da śmierci, ichnuju majomaść raspradajuć, a tytuniovym handlaram «poruć nozdry, režuć nasy i ssyłajuć u dalokija harady».
Reč Paspalitaja na hetym tle vyhladała vyspaju demakratyi j humanizmu: tabakakureńnie ŭ tahačasnych zakanadaŭčych aktach uvohule nia zhadvajecca, a na ŭkrainskich ziemlach zasiejvajucca pieršyja tytuniovyja plantacyi, i kazakoŭ užo ciažka sabie ŭjavić biez tradycyjnaj lulki (na jakuju pramianiaŭ žonku nieabačlivy Sahajdačny sa znakamitaj pieśni).
Biznes
Da kanca XVII st. nieadekvatna žorstkija zakony paŭsiudna byli skasavanyja j źmianilisia padatkami na vyroščvańnie j prodaž tytuniu. U Anhielščynie j Halandyi zakłali pieršyja tytuniovyja fabryki. Źjaviŭsia novy artykuł dziaržaŭnaha dachodu, aktualny da siańnia dla ŭsich krainaŭ biez vyniatku.
Ciapier na ziamnym šary pasievami Nicotiana tabacium zaniata kala 5 młn. hiektaraŭ lepšych, darečy, ziemlaŭ, uradžaj ź jakich składaje štohod blizu 7 młn. ton. Štodzień pa ŭsim śviecie vykurvajecca pryblizna 30 młrd. cyharetaŭ, to bok pa 5 na kožnaha čałavieka, z ulikam niemaŭlataŭ.
Uziaŭšy kalkulatar, nieskładana prykinuć hadavy abarot hetaj industryi, kali košt pačka cyharetaŭ składaje ŭ siarednim adzin dalar — $550 młrd. I heta biez uliku vytvorčaści cyharaŭ (košt za štuku siahaje $50), cyharyłaŭ, zažyvalnaj i žavalnaj tabaki.
Dola Biełarusi ŭ tytuniovym biznesie planety — 0,05% abjomu vytvorčaści dy 0,03% vałavaj hrašovaj vyručki. Mała. Adstajem ad inšych krajoŭ u 5—10 razoŭ. Biełaruskija vytvorcy (fabryka «Nioman» i ciciankoŭski «Tabak-invest») nie pakryvajuć i pałovy patrebaŭ ajčynnych kurcoŭ, nia kažučy ŭžo pra ahramadnyja susiedzkija rynki. Tamu całkam lahična vyhladajuć plany vypravić sytuacyju praz pabudovu novych vytvorčych mahutnaściaŭ i pašyreńnie sielhaspaletkaŭ.
U śviecie praktykujucca dva sposaby minimizacyi škody, jakuju nanosić tytuniovy biznes: pastupovaje padvyšeńnie akcyzaŭ i ŭviadzieńnie bolš žorstkich standartaŭ jakaści tytuniovaj pradukcyi.
Akcyzy, to bok dadatkovyja padatki, pavodle padliku amerykanskaha «Nacyjanalnaha centru pa kureńni i zdaroŭi», pavinny składać nia mieniej za 60% ad roźničnaha koštu cyharetaŭ, inačaj vyhodu majuć tolki tyja, chto hetym biznesam biespasiarednie zajmajecca, a hramadztva ŭ cełym hublaje na lačeńni ludziej (pramyja straty) i ad źnižeńnia pradukcyjnaści pracy (niepramyja straty).
Standarty vyznačajuć utrymańnie škodnych rečyvaŭ u dymie adnoj cyharety. Akramia nikatyny (ad 0,4 da 5,5 mh na cyharetu; śmiarotnaja doza — 60 mh), tam jość benzapiren, sinilnaja kisłata, farmaldehid, sieravadarod, amijak, DDT — usiaho kala 30 najmieńniaŭ. Jany ŭvachodziać u skład smołaŭ, jakija, akramia razdražnialnaha ŭździejańnia na ślizistyja, vałodajuć i kancerahiennym efektam.
Chvaroby
Vierahodnaść zachvareć na rak lohkich u kurcoŭ uzrastaje ŭ 5—10 razoŭ, na rak hartani — u 6—10 razoŭ, na rak stravavoda — u 2—6 razoŭ. Śmiarotnaść kurcoŭ u maładym uzroście na 30—40% vyšejšaja, čym niekurcoŭ, i jana ŭzrastaje praparcyjna stažu j intensyŭnaści paleńnia. Paśla 40 hadoŭ čałaviek, jaki nia kuryć, maje šancy pražyć na dva hady bolš, čym pamiarkoŭny kurec, i na 10 hadoŭ bolš, čym aktyŭny. Typovymi dla kurcoŭ chvarobami jość jazva straŭnika j dvanaccacipalcavaj kiški, zapaleńni rotu (stamatyt), dziosnaŭ (hinhivit), krochkaść zuboŭ, žaŭcizna j blakłaść vačej, niaroŭny koler skury, hrubaść hołasu. U kurcoŭ-mužčyn u paŭtary razy źnižanaja ruchomaść spermatazoidaŭ (a značyć, i apładnialnaja zdolnaść), u značnaj stupieni blakujecca vydzialeńnie testasteronu (jak nastupstva — impatencyja). Arhanizm žančyny, jakaja kuryć, stareje na 20% chutčej. Miesiačnych niama ŭ 65% 44—53-hadovych takich žančynaŭ. Śmiarotnaść navarodkaŭ na 40% vyšejšaja, kali maci palać.
Prykładna 98% kurcoŭ ličać paleńnie škodnym, i dźvie traciny robiać šmatlikija niaŭdałyja sproby kinuć drennuju zvyčku. Vysnova adna — lepš i nie pačynać.
Vadzim Karcaŭ
