Kalandar
175 hadoŭ tamu
1824. Tryccatyja ŭhodki zadušeńnia paŭstańnia Kaściuški. Carskija ŭłady sudziać u Vilni «siabroŭ navukaŭ» — filamataŭ i «siabroŭ dabračynnaści» — filaretaŭ. Dziesiać filamataŭ, siarod jakich «aŭtar prajektu» Tamaš Zan, Adam Mickievič, Jan Čačot... i dziesiać filaretaŭ — Adam Suzin, Jan Krynicki, Cypryjan Daškievič... Ich vysyłajuć z Radzimy nazaŭsiody. Pryčym Zanu, Čačotu i Suzinu, jak «asabliva złosnym», dajuć terminy ŭ viaźnicy.
Sytuacyja nahadvaje tuju, što paŭtorycca ŭ mienskaj Akademii Navuk praz sto piaćdziasiat hadoŭ. U 1974 navukoŭcaŭ abvinavačvali ŭ biełaruskim nacyjanaliźmie tolki za toje, što jany «tajna» źbiralisia i pad vyhladam śviatkavańniaŭ jakich-kolviek dataŭ «razmaŭlali pa-biełarusku» i abmiarkoŭvali šlachi i zadačy vyvučeńnia biełaruskaj kulturnaj spadčyny. Filamaty źbiralisia mienavita takim čynam — na «pasiadziełki». A voś adno z deklaravanych imi praviłaŭ: «Prychilnaść da ajčynnaj ziamli ŭ tym, kab žadać dabra suajčyńnikam kožnaha stanu i ŭsiamu narodu naohuł, zachoŭvać karysnyja zvyčki svaich baćkoŭ, lubić pryrodnuju movu i vyvučać jaje, pomnić słavu i podźvihi prodkaŭ i ŭ mieru siły svajoj i stanu pamnažać ich». U raparcie paśla dopytaŭ filamataŭ adznačałasia, što «pod słovom privieržiennosti k svojemu kraju razumiełaś nie privieržiennosť k Rośsijskoj impierii voobŝie, no tolko k hubiernijam, sostavlajuŝim vilenskij univiersitietskij okruh». Jakija jašče «złačynstvy»? Pisali vieršy, u tym liku na «chołopskom nariečii», vučyli «ekzatyčnyja» na toj čas movy, kštałtu anhielskaj, niamieckaj, hišpanskaj... Metadyčna zajmalisia krajaznaŭstvam... Karaciej, rychtavali kadry. Cikava, što, jak i achviary «akademičnaha razhromu» 1974-ha, filamaty ŭśviadomili siabie «palityčnymi» ŭžo pad čas dopytaŭ.
Čym jašče adznačyŭsia toj hod? Viadoma, ščyravańniami aficeraŭ-«dziekabrystaŭ», jakija byli asabliva aktyŭnyja ŭ Haradzienskim ułanskim pałku. Zbolšaha kamandziry małodšaha i siaredniaha źviana, pieravažna «tutejšyja». Da ichnaha «vychadu» jašče ceły hod...
Tym časam u Maskvie Ivan Hryharovič na srodki hrafa Rumiancava vydaje pieršy biełaruski archieahrafičny słoŭnik «Biełaruski archiŭ staražytnych hramat». Pieršy i apošni ź planavanych troch, dzie sabrana piaćdziasiat siem dakumentaŭ z historyi Ŭschodniaj Biełarusi 15-18 stahodździaŭ.
Hieohraf Jazep Chodźka pravodzić pieršyja ŭ Biełarusi hradusnyja vymiareńni.
Budujuć Brasłaŭski kaścioł.
U 1824 u majontku Tupalščyna kala Smarhoni naradziŭsia adzin z kamandziraŭ Kalinoŭskaha Juljan Bakšanski. Upieršyniu jon na svaje vočy pabačyć, što takoje vyzvolnaje paŭstańnie, praz šeść hadoŭ.
Sieviaryn Kviatkoŭski
