Vialiki viazień Viciebskaha centrału
U Neapali pamior vialiki polski piśmieńnik Hustaŭ Hierlinh-Hrudzinski
«Maja bijahrafija — heta symbal dvaccataha vieku. Žyŭ u praklatym tatalitarnym stahodździ, jakoje, spadziajusia, užo skončyłasia. Tatalitaryzm, hitleryzm, fašyzm, savietyzm i kamunizm — voś hramadzkija systemy, u jakich uvasobiłasia zło, jakoje panuje pamiž ludziej».
Tak napisaŭ pra čas, u jakim jamu daviałosia žyć, znakamity polski prazaik, eseist, zaŭziaty spračalnik i vykryvalnik Hustaŭ Hierlinh-Hrudzinski, jaki pamior u Italii na 82-m hodzie žyćcia. Hierlinh byŭ niezvyčajnaj asobaj — heta pryznajuć navat tyja, chto jaho hramiŭ u svaich artykułach i interviju až da apošnich dzion jahonaha žyćcia.
Uražvaje bijahrafija Hierlinha. Jon naradziŭsia ŭ Kielcach u habrejskaj siamji, što, jak adznačajuć u hetyja dni memuarysty i aŭtary nekralohaŭ, źjaŭlajecca małaviadomym faktam. Hierlinh nie vyrakaŭsia svaich baćkoŭ i nie chavaŭ svajho pachodžańnia. Ale jon byŭ polskim piśmieńnikam i ŭsio žyćcio dbaŭ tolki pra Polšču. Student-palanist Varšaŭskaha ŭniversytetu, Hierlinh u kancy 30-ch hadoŭ uvieś addajecca litaraturnaj dziejnaści, publikuje artykuły, ese. Ź pieršych dzion vajny i prychodu niemcaŭ jon zaniaty kanśpiracyjnaj pracaj, vydaje biuleteń «Polskaha narodnaha ruchu za niezaležnaść». Perypetyi vajny pryviali jaho ŭ Horadniu, kudy jon uciok ź Ilvova pierad pahrozaj departacyi. U Horadni jon uładkavaŭsia pamočnikam stalara pry lalečnym teatry Maryi i Juzefa Jaremaŭ. U sakaviku 1940 h. NKVD aryštavała jaho za sprobu nielehalnaha pierachodu miažy — Hierlinh chacieŭ patrapić u Litvu. Jaho zasudzili na piać hadoŭ. I adnoj ź pieršych turmaŭ była Viciebskaja. Jaje jon paśla apisaŭ u svajoj znakamitaj knizie «Inšy śviet». Voś, darečy, vartaja tema dla našaha litaraturaznaŭstva — biełaruskija staronki žyćcia Hierlinha-Hrudzinskaha.
Kniha «Inšy śviet» — heta biesstarońniaje i strašnaje ŭ svaich detalach apisańnie HUŁAHu (paśla Viciebsku byli lahiery pad Vołahdaj i Archanhielskam) za dvaccać hadoŭ da Sałžanicyna. Hierlinh pisaŭ jaje ŭ Londanie ŭ kancy 40-ch — pačatku 50-ch hadoŭ, paśla taho, jak prajšoŭ hieraičny šlach razam z armijaj hienerała Andersa, zmahaŭsia pad Monte Kasina, za što atrymaŭ orden Virtuti Militari.
Vydadzieny ŭ 1952 h. u Anhlii «Inšy śviet», niahledziačy na zachoplenuju pradmovu samoha Bertrana Raseła, nie atrymaŭ šyrokaj viadomaści na Zachadzie. Zachodniaja intelihiencyja ŭsio jašče była začaravanaja «dasiahnieńniami Savieckaha Sajuzu ŭ budaŭnictvie samaha spraviadlivaha ŭ śviecie hramadztva», nia kažučy ŭžo pra ŭsieahulnuju ŭdziačnaść da Rasiei, jakaja pieramahła Hitlera.
Čas Hierlinha jašče nie pryjšoŭ. Ale jon viedaŭ tuju praŭdu, jakuju admaŭlali na Zachadzie. I tamu vyrašyŭ nie viartacca ŭ kamunistyčnuju Polšču. Pracavaŭ na radyjostancyi «Volnaja Eŭropa» ŭ Miunchienie, razam ź Ježy Hiedrojciem stvaryŭ paryski časopis «Kultura». Ź siaredziny 50-ch pasialiŭsia ŭ Neapali — rašeńnie było pradyktavanaje, pamiž inšym, jašče j tym, što byŭ žanaty z dačkoju italjanskaha filozafa Benedeta Kroče.
Proza, stvoranaja Hierlinham za paślavajennyja dziesiacihodździ nadzvyčaj raznastajnaja, ale, biezumoŭna, samaje vydatnaje ŭ joj — heta «Dziońnik, pisany nočču», dziŭny letapis paznańnia śvietu i samoha siabie. Dzień za dniom Hierlinh razvažaŭ pra čałaviečuju pryrodu, pra toje, kudy idzie śviet, i, naturalna, bolš za ŭsio — pra Polšču. Kali na radzimu pryjšła svaboda, Hierlinh nia tolki nie addaŭsia, jak mnohija, zamiłavalna-zachoplenamu nastroju. Jahonyja suvoryja maksymy byli skiravanyja suprać «pierafarbavanych kamunistaŭ» i zmaharoŭ za polskuju svabodu, jakich jon abvinavačvaŭ u zmovie z byłymi ŭładarami Polščy, u «Zamazvańni» (Hierlinh nie vypadkova piša hetaje słova ź vialikaj litary) taho realnaha zła, jakoje ŭvasablaŭ kamunistyčny režym. Jon damahaŭsia asudzić hety režym, padobna tamu, jak byŭ asudžany fašyzm u Italii. Hierlinh nia prahnuŭ kryvi, nie zaklikaŭ sadzić kamunistaŭ u turmy, ale jasnaje i ćviordaje asudžeńnie režymu, realnaja dekamunizacyja hramadztva — heta było dla jaho najvažniejšaj spravaj, zarukaj sapraŭdy demakratyčnaha raźvićcia Polščy.
Takaja pazycyja pryviała jaho da razryvu z starym siabram Ježy Hiedrojciem i, naturalna, z paryskaj «Kulturaj», jakoj jon addaŭ dziesiacihodździ svaje pracy jak stały aŭtar. Hiedrojć admoviŭsia drukavać tuju častku jahonaha «Dziońnika» (Hierlinh nazvaŭ jaje «Dekaloham»), u jakoj vostra krytykavalisia i «Kruhły stoł» — jak «orhija ŭsieahulnaj lubovi», i Tadevuš Mazaviecki — jak pieršy premjer novaj Polščy, jaki zrabiŭ niemahčymaj «sapraŭdnuju lustracyju i dekamunizacyju», i Adam Michnik — jak «vialiki siabra hienerała Jaruzelskaha», i Vałensa, jaki palez u prezydenty, nia majučy adpaviednych jakaściaŭ, i staŭ «maryjanetkam» u rukach liberałaŭ, zamazvalnikaŭ sapraŭdnaj historyi Polščy, jakija nie žadali adździalić dobraje ad złoha.
Suvory ryharyst i patrabavalny mudrec u eseistycy, Hierlinh u žyćci byŭ najdabrejšym čałaviekam. Apošniaje dziesiacihodździe jahonaha žyćcia — heta para ŭsieahulnaje pašany. Da neapalskaha arakuła źjaždžalisia žurnalisty i piśmieńniki. Jahonyja interviju, artykuły i knihi, telepieradačy i filmy ź jahonym udziełam stali štodzionnaj duchovaj ježaju palakaŭ. Jahonyja pryjezdy ŭ Polšču byli vialikaj kulturnaj padziejaj. Polskija ŭniversytety napieraboj imknulisia ŭručyć jamu hanarovuju doktarskuju mantyju.
Ale Hierlinh zastaŭsia vierny sabie. I za dva miesiacy da śmierci «ŭrezaŭ» «Gazecie Wyborczej» i dźvium miłym litaraturnym damam, jakija ŭziali ŭ jaho im ža ŭchvalenaje interviju. Jon nazvaŭ ichny vizyt u Neapal i hutarku ź im «pryjezdam ahientaŭ, što ŭčynili dopyt».
Ci ž supakoiłasia ciapier jahonaja spakutavanaja duša? Nia viedaju... Niechta z memuarystaŭ u hetyja dni napisaŭ: Hierlinh adčuvaŭ, što siońnia intelihient pavinien być «suprać»...
Siamion Bukčyn
Varšava
