Ćvik u čerapie Afryki
Za navinami z afrykanskaj krainy Hambii, jak i z bahataha naftaju antylskaha Trynidadu i Tabaha, ja zaŭsiody saču z padvojnaj cikavaściu, bo hetyja krainy ŭ svoj čas ledźvie nia stali kalonijami Vialikaha Kniastva Litoŭskaha.
Kali ŭ siaredzinie ChVII st. Kurlandzkaje hiercahstva pačało svaju kalanijalnuju ekspansiju, hiercah Jakaŭ pasłaŭ svaje karabli pamiž inšym i ŭ Hambiju, dzie ŭ 1651 h. kurlandzkaja ekspedycyja nabyła vostraŭ Banžuł i zmuravała tam zamak. A Kurlandzkaje hiercahstva zaŭsiody, ad samaha svajho zasnavańnia ŭ časie sekularyzacyi Livonskaha ordenu, było vasałam Rečy Paspalitaj. Ale, na žal, heta ŭžo byli nie najlepšyja časy Vialikaha Kniastva, jakoje stračvała kantrol nad svaimi paŭnočnymi ziemlami. Nieŭzabavie naš rehijon znoŭku achapiła vajna – pryjšli žudasnyja 1654-67 hady, kali było ŭžo nie da kalonijaŭ, i Banžuł pradali halandzkaj Vest-Indzkaj kampanii.
Kali volaju brytanskich kalanizataraŭ 35 hadoŭ tamu była stvoranaja dziaržava Hambija, dyk usie tolki padśmiejvalisia i praročyli joj maksymum paru hadoŭ isnavańnia. Zmročnyja prahnozy padmacoŭvaŭ i prosty pozirk na mapu, dzie hetaja kraina vyhladała jak klin, ubity ŭ Senehał: paŭsotni kilametraŭ akijanskaha ŭźbiarežža, raka, što dała kraju nazvu, a pa bierahoch — džunhli ź bieźličču much cece. Niby vuž, jana paŭzie da savanna-bambukavaj raŭniny Sachielu. Vielmi chutka heta adbiłasia ŭ mianuškach, nakštałt takich: “kraina-raka”, “ćvik u afrykanskim čerapie”. Sapraŭdy, miežy prachodziać usiaho ŭ 10-15 km na poŭnač i poŭdzień ad rečyšča, jakoje ciahniecca kilametraŭ na 300. Biazhłuzdaść hambijskich miežaŭ maje tyja ž pryčyny, što i absurdnaść inšych afrykanskich miežaŭ. Hety abšar adnym ź pieršych u Zachodniaj Afrycy staŭ polem łoŭli niavolnikaŭ. Partuhalskich, brytanskich i francuskich handlaroŭ ludźmi cikaviła tolki raka, pa jakoj možna zručna spłaŭlacca da akijanu i zvozić na ŭźbiarežža niavolnikaŭ. Ruiny starych fartoŭ i siańnia pryciahvajuć turystaŭ, jakija ahladajuć tam kučy askiepkaŭ butelečnaha škła – ad dekalitraŭ “vohniennaj vady”, vypitych kalanijalnymi vojskami.
Vajna za kantrol nad Hambijaj išła bolš za paŭtara stahodździa. Pieramahła ŭ joj urešcie Brytanija, zaćvierdziŭšy svajo vyklučnaje prava na Hambiju ŭ Versalskim traktacie 1815 h. Heta była samaja pieršaja i samaja apošniaja brytanskaja kalonija ŭ Afrycy.
Jašče ŭ ChVIII st. brytancy abiacali dać volnaść tym niavolnikam, što dałučacca da vojska, jakoje vajuje z amerykanskimi buntaŭnikami (šmat chto ź ichnych naščadkaŭ pierasialiŭsia na ziemli siońniašniaj Hambii i žyvie tut ciapier). Tamsama, la vuścia Hambii, brytanskija vadapłavy ŭpieršyniu pačali pieraśledavać handlaroŭ niavolnikami, kali rabstva było zabaronienaje. Jakraz tady brytancy vytarhavali ad miascovaha pravadyra vostraŭ Banžuł i zbudavali tam ciapierašniuju stalicu krainy.
1960-ja hady prynieśli volnaść amal usioj Afrycy, ale kali veterynar (adzin z redkich hambijcaŭ z vyšejšaj adukacyjaj na toj čas) Daŭda Kajraba Džavara zapatrabavaŭ svabody i dla Hambii, to brytancy nie chavali ździŭleńnia — našto takaja kraina, dzie jość usiaho adna škoła, dva špitali i nivodnaj brukavanaj darohi. U AAN pačali abmiarkoŭvać mahčymaść złučeńnia Hambii z Senehałam. Abiedźvie krainy nasialajuć afrykancy adnych i tych ža narodnaściaŭ (siarod ich i narod uołaf – samyja čornyja muryny śvietu), jakija ŭ asnoŭnym vyznajuć isłam. Ale praha Džavary stać prezydentam i adviečnaje supiernictva Brytanii i Francyi (Senehał byŭ francuskaj kalonijaj) tak i nie dazvolili ździejśnicca abjadnańniu. U 1965 h. Londan pryznaŭ niezaležnaść Hambii.
Haspadarka krainy hruntujecca na klasyčnaj kalanijalnaj monakultury. Jak było vyžyć krainie, adzinym bahaćciem jakoj źjaŭlajucca ziemlanyja arechi, dachod ad prodažu jakich składaje try čverci ŭsich prybytkaŭ, a rešta — hrošy ad turyzmu? U Hambiju inšaziemcaŭ pryvablivali navat nia tak fajnyja plažy, jak stabilnaść i biaśpieka, što vyłučali krainu spamiž susiedziaŭ, jakich skałanali pieravaroty j vojny. Prezydent Džavara, chacia j nia duža turbavaŭsia pra svaich paddanych i dapuskaŭ karupcyju, mieŭ dobry vyhlad u vačoch Zachadu. Siarod inšych svaich kalehaŭ jon vyłučaŭsia ŭžo choć by tym, što nie sadziŭ svaich palityčnych vorahaŭ u viaźnicu. Tamu jon lohka atrymlivaŭ kredyty, što na tle padvyšeńnia cenaŭ na areški i prytoku turysckich hrošaj zrabiła mahčymym spakojnaje j doŭhaje, amal 30-hadovaje kiravańnie.
Hety spakoj, vidać, i navioŭ son na Džavaru, jaki nie ŭbiarohsia ad klasyčnaha vajskovaha pieravarotu. Praŭda, ludzi kažuć, što za 30 hadoŭ jon nie zrabiŭ dla kraju ničoha značnaha, ničoha nie pabudavaŭ – ni špitala, ni škoły, ni kavałka darohi, dyj naahuł zadoŭha kiravaŭ. Tamu, napeŭna, nichto i nie pratestavaŭ, kali da ŭłady pryjšło vojska.
Pieršaja niaŭdałaja sproba pieravarotu adbyłasia ŭ 1981 h., kali prezydent pajechaŭ u Londan, a aficery, padvučanyja Kadafi, pasprabavali ŭčynić putč. Ale brytanskija kamandas i senehalskaje vojska vyratavali Džavaru. Zahinuła tady kala tysiačy hambijcaŭ. Hetaha kryvavaha leta Džavaru nie daravali. Paśla hetaha jon pačaŭ bajacca ŭłasnych žaŭnieraŭ i zbližacca z senehalcami i navat uprasiŭ apošnich vydzielić jamu asabistuju achovu. U ramkach intehracyi z bratniaj krainaj jon pahadziŭsia na sajuz z Senehałam pad nazvaj Senehambija.
Senehał — zaŭsiodny supiernik Nihieryi za rehijanalnaje liderstva — byŭ hetym vielmi ŭściešany. Ale praz 7 hadoŭ Senehambija raspałasia, pachavaŭšy pad saboju mit pra budučuju adzinuju Afryku. Intehracyju pachavali mytnyja nieparazumieńni, bo hambijcy, pryznačyŭšy mienšyja myty, nažyvalisia na eksparcie ŭ Senehał. Da taho ž jany adčuli, što ŭ hetym niaroŭnym chaŭrusie im nakanavanaja rola małodšaha brata. Dakar źvinavaciŭ u raspadzie kanfederacyi Džavaru i adklikaŭ svaje vojski. Džavara zaprasiŭ na ich miesca nihieryjcaŭ, ale darma jon heta zrabiŭ, darma…
Hambijskija aficery, stavaryšavaŭšysia sa svaimi kalehami ź Nihieryi j Hany, što znalisia na palitycy j vajskovych pieravarotach, parašyli, što im taksama varta zrynuć staroha i karumpavanaha prezydenta. Hambijskija vajskoŭcy razam sa svaimi kalehami pabyvali ŭ 1991 h. u Liberyi, dzie ŭ składzie ekspedycyjnaha korpusu Zachodnieafrykanskaj supolnaści 1991 h. spyniali tamtejšuju hramadzianskuju vajnu. U červieni 1991 h. tyja veterany liberyjskaje vajny źjavilisia pad prezydenckim pałacam i ź niečuvanaj dziorzkaściu zapatrabavali vypłaty hrošaj za słužbu ŭ misii. Prezydent nia tolki zapłaciŭ, ale j pasadziŭ u turmu nialubaha vojsku kamandujučaha, a na jaho miesca pryznačyŭ nihieryjca.
Zrazumieła, vojska nie źbirałasia spyniacca na dasiahnutym, i pierapałochany Džavara paprasiŭ Nihieryju prysłać jašče čatyry tuziny aficeraŭ. Nieŭzabavie na kožny tuzin hambijskich žaŭnieraŭ (a ŭsio hambijskaje vojska — heta prykładna 800 čałaviek) prypadaŭ užo adzin nihieryjski aficer. Tamu ciažka dać viery, što nihieryjcy ničoha nia viedali pra zmovu i nijak nie zamiašanyja ŭ putčy. 28-hadovy kapitan žandarmeryi Jahja Džameh ŭznačaliŭ vystup suprać prezydenta i razam ź inšymi kiraŭnikami pieravarotu paabiacaŭ zmahacca z karupcyjaj i suvora razabracca ź ministrami-złodziejami. Jon taksama paabiacaŭ adrazu paśla ŭparadkavańnia spravaŭ, sama bolš praz 4 hady, addać uładu cyvilnym. Paspality lud prychilna pastaviŭsia da źmieny ŭłady, da taho ž ludziam spadabałasia, što byłoha prezydenta adpuścili i nie rasstralali, jak zrabili b u Hanie ci Nihieryi. Afryka, zvykłaja da takich padziejaŭ, spakojna pastaviłasia da źmienaŭ u Hambii, i tolki paŭdniovaafrykanski prezydent Nelsan Mandeła, što tolki-tolki zastupiŭ na pasadu, nastaŭnik demakratyi dla ŭsiaho kantynentu, vykazaŭ pratest. Senehał, jakomu nie było škada zabojcy Senehambii, nia radavali taksama i novyja hambijskija ŭładary. Pa-pieršaje, senehalskija ŭłady zaniepakoilisia, kab ichnaje vojska nie ŭziało prykładu z hambijcaŭ i nie zaniałosia palitykaj. Pa-druhoje, Senehał, jak i astatniaja frankamoŭnaja Afryka, bajaŭsia ekspansijanizmu anhielskamoŭnaj Nihieryi i nia vieryŭ zapeŭnivańniam hienerałaŭ, kiraŭnikoŭ Nihieryi, što tyja nie zamiašanyja ŭ hambijskija padziei. Małady Džameh, mała daśviedčany ŭ dziaržaŭnaj navucy, niaŭdziačna pastaviŭsia da nihieryjcaŭ i ŭ 1995 h. u adzinočku vyjšaŭ z padparadkavańnia Nihieryi, zastupiŭšysia za apazycyjnaha piśmieńnika Kiena Sara-Vivu, jakoha mielisia pakarać śmierciu. Baleła hałava Dakaru i z-za čutak nakont suviaziej Džameha ź niezaležnikami z senehalskaj pravincyi Kazamanka. Hetyja paŭstancy — ludzi narodu džoła, ź jakoha pachodzić hambijski prezydent. Chadzili plotki i pra toje, što asabistaja achova Džameha nabranaja z kazamancaŭ.
Abydzieny ŭvahaj śvietu, novy prezydent vymušana siabravaŭ z usimi, chto tolki jamu prapanoŭvaŭ pryjaźń — Kadafi, irancami, Kastra, čas ad času — ź nihieryjskimi hienerałami, a taksama kiraŭnikami Tajvaniu, jakija za dyplamatyčnaje pryznańnie ichnaj krainy zapłacili maładomu prezydentu hatoŭkaj. Heta papsavała vobraz Hambii, jaki byŭ skłaŭsia na Zachadzie. Džamehu nie pašancavała. Toje, što jon rabiŭ, možna było rabić hadoŭ za dziesiać raniej, i śviet by ŭsio tryvaŭ — prykładam hetamu źjaŭlajecca čynnaść Džery Rolinhza ŭ Hanie i Jovery Museveni ŭva Ŭhandzie. Džameh sprabavaŭ jak najdakładniej iści ichnym šlacham, ale čas źmianiajecca navat u Afrycy. Džameh tady pasprabavaŭ źmianić imidž. Jahonym nastaŭnikam byŭ sam Rolinhz — viadučy šaman Zachodniaj Afryki ŭ halinie demakratyi i Realpolitik. Pa prykładzie paručnika Rolinhza jon źmianiŭ mundzir na tradycyjny narodny stroj, kab vyjhrać vybary 1996 h. cyvilnym čałaviekam, ale ŭ Hambii spektakl nia ŭdaŭsia, i mižnarodnaja supolnaść nazvała vybary farsam.
Tym nia mienš, Džameh, choć i praviŭ ćviordaj rukoj, ale staraŭsia nie pieraśledavać apazycyi biespadstaŭna i kazaŭ ministram dbać najpierš pra dabro ludziej. Hambijcam spadabałasia i toje, što jon zahadaŭ vypuścić novyja hrošy biez svajho partretu.
Novy kiraŭnik robić usio, kab pryvabić turystaŭ. Jon zbudavaŭ novaje lotnišča, zaasfaltavaŭ darohu na Senehał, buduje ŭ vioskach škoły i kliniki. Siońnia cełyja natoŭpy eŭrapiejskich turystaŭ ciahnucca u Hambiju ŭzimku. Ale ŭ hetym dačynieńni Hambija vielmi svojeasablivaja kraina kantynentu. Heta, peŭna, adziny kraj Afryki, dzie, pabačyŭšy biełaha čałavieka, hukajuć pa-niamiecku — Wie geht's? Alles klar? — i zamiest zaŭsiodnaha change money vy pačujecie wechseln. I naahuł mała dzie ŭ Afrycy niemcaŭ bolš, čym u Hambii. Praŭda, toje ž možna skazać i pra kolkaść prastytutak i žyhalo dla bahatych miunchiencaŭ i berlinak. Prosta niama ŭ Afrycy bolš spakojnaha i mirnaha miesca, čym hetaja kraina.
Nieŭzabavie vybary, ale prezydent nie baicca ich, i, samaje hałoŭnaje, — zaściarohsia ad vajennaha pieravarotu: zbroju ciapier nichto ceły dzień nia nosić – navat palicyjanty i pamiežniki. Jana pad zamkom i vydajecca tolki na čas, a klučy da schovaŭ majuć tolki dva aficery z narodu džoła.
Siarhiej Radštejn
