Pamiać pra Aŭłasa
Chutka my adznačym 130-ju hadavinu z dnia narodzinaŭ Alaksandra Ŭłasava, pieršaha redaktara “Našaj Nivy”. Tym nia mienš, u vakolicach Radaškavič dy Mihaŭki, prynamsi ŭ susiednich Piaciulach, jašče i siońnia pamiatajuć jaho. Ot što, prykładam, raspavioŭ mnie pra Alaksandra Ŭłasava Andrej Haranski.
“U Piaciulach za polskim časam była paŭšechnaja škołka. U hetuju škołku biehali i dzieci Ŭłasava — Aleh i Dzima. To Ŭłasava ŭ Piaciulach bačyli ledź nia kožnaha dnia. Ciopłaj paroju dzieci sami chadzili ŭ škołu, a zimoju jon ich padvoziŭ na saniach. Piaciuleŭskaja škoła była na druhim kancy vioski, to dvojčy na dzień Aŭłas musiŭ jechać praź viosku. Zachodziŭsia jon i ŭ našu chatku, — raspaviadaje spadar Andrej. — Moj tata kuplaŭ u Aŭłasa ziamlu. Było heta dzieś u hodzie 37-m. Tatu majho zvali Justyn. U nas dzieś acaleŭ plan i akt kupli Aŭłasavaj ziamli.
Pryhadvaju, adnaho razu Aŭłas zajšoŭ da nas iz svaimi dziećmi. Jany byli maje adnahodki. Aŭłas prapanavaŭ nam padužacca. Tady hetaje dužańnie praktykavałasia. Usčapilisia my, padachvočanyja Aŭłasam, tuzajemsia, i Aŭłas la nas tupaje. Jamu chočacca, kab jahonyja syny mianie zavalili. Ale ŭsio vychodzić inakš: vierch biaru ja, i Aŭłas daje mnie za heta piać złotych dy kaža synam:
— Kab vy adužali Andreja, hetyja piać złotych byli b vašyja. A tak ich maje pieramožca. Nu, i kab nie kryŭdavali na mianie, to vam maje piać złotych na dvoch.
Aŭłas byŭ čałaviek hruzny — kilahramaŭ na sto dvaccać, nia mienš. Mieŭ jon i adpaviedny apetyt. Moh, kazali, za adzin raz cełaha indyka ŭpleści. Byŭ jon čałaviek daśviedčany i aŭtarytetny. Da jaho chadzili na roznyja rady: i jak lepiej haspadarku ładzić, i jak lepiej dahladać žyviołu, i jakim nasieńniem siejać. A kali treba jakuju zajavu napisać, to taksama išli da Aŭłasa. Jon viedaŭ u hetym tołk. Praź jaho da nas usie naviny śvietu prychodzili. Byŭ ža jon adnoju paroju senataram u Varšavie. Mihaŭskija dy piaciuloŭskija haspadary časta ŭ jaho pytalisia: “Jak tam u vašym senacie?” Jon kazaŭ: “Kab tam što dakazać, kolle ŭ ruki treba brać, iści ŭ kały, na kały… Biez kałoŭ tam nijakaje rady nia dać… Tam ža adny Radziviły dy Patockija — kniazi dy hrafy… Z-za ich u tym senacie nie prabicca… Ź imi niaprosta!..”
Andreju Haranskamu taksama zhadałasia, jak jamu, trynaccacihadovamu, daviałosia z Ułasavym być na schodzie ŭ vieraśni 1939-ha, nieŭzabavie paśla prychodu savietaŭ. Schod toj ładziła radaškaŭskaja časovaja ŭprava. Pramaŭlaŭ tam i Aŭłas. Jon vitaŭ prychod savietaŭ, prapanavaŭ dałučyć da Biełarusi niekatoryja ziemli Łatvii, zasielenyja biełarusami. “Mianie heta zacikaviła, — zhadvaje Andrej. — Ja pierapytaŭsia ŭ svajho taty, ci heta praŭda. Tata paćvierdziŭ: tak, u Łatvii taksama žyvuć našy ludzi… Paśla Aŭłas niejak niečakana źnik ź Mihaŭki. Za im źnikli i jahonyja dzieci… Źnikła ź imi i žonka. Spakvala pačali raściahvać i jahonuju majomaść, biblijateku”.
Nieŭzabavie Andrej uźbiŭsia ŭ radaškaŭskim mahistracie na Aŭłasaŭ archiŭ. “Mnie nie było na čym pisać. Niechta šapnuŭ: šmat roznych papieraŭ u mahistrackaj kładoŭcy. Dyk ja ŭ tuju bakoŭku. I praŭda — tam cełyja hory roznych papieraŭ, knih. Šmat było i fatazdymkaŭ. To ja kolki ź ich padniaŭ…”
Spadar Haranski zrabiŭ paŭzu. Mnie padumałasia, što jon zaraz skaža: “Chočacie pahladzieć?!” Ale pačuŭ ja inšaje: “Zmarnavalisia za vajnu tyja Aŭłasavy padabizny. Pieravažna heta byli hurtavyja zdymki z Aŭłasam. Tata kazaŭ, što heta Aŭłas z nastaŭnikami… Zmarnavalisia Ŭłasavy zdymki… Ni za što ni pra što zmarnavali samoha Aŭłasa. Navošta? Za što? Dla čaho?! Kamu jon, šaścidziesiacihadovy, zaminaŭ?”
Spadar Haranski na hetym śviecie pražyŭ užo amal vosiem dziasiatkaŭ. Usiaho za hety viek nabačyŭsia. Ale adkazu na svaje pytańni pakul nie znajšoŭ. Aŭłas byŭ cikavy i biaskryŭdny čałaviek. Ščyra lubiŭ Biełaruś i chacieŭ, kab jana była pavažanaja i šanavanaja va ŭsim śviecie. To chiba tolki za heta?!
Na dumku Andreja Haranskaha, vyniščeńnie takich ludziej, jak ichny Aŭłas, abiaskroŭlivaje kraj, narod, nacyju…
Žyćcio Ŭłasava ŭ Mihaŭcy mocna paŭpłyvała na ŭvieś tutejšy lud. Tut uśviadomlena šanujuć rodnuju movu, dziviacca z uradoŭcaŭ, jakija ihnarujuć jaje. Heta ž kaliś Ułasaŭ kazaŭ svaim ziemlakam, narodu, cełamu śvietu: “Usie, chto pryvyk šanavać kožnuju nacyju i kožnaha čałavieka, viedajuć, što ŭ rodnaj movie svajoj biełarus usio lepš razumieje, što taja mova — heta jaho duša, serca, usio, što jość samaje blizkaje i darahoje čałavieku. I biełarusam, bieručy kulturu ad rasiejcaŭ i ad palakaŭ, niama nijakaj patreby zabyvać, što jany biełarusy, adrakacca ad svajoj nacyi i pierakidacca da čužoj” (“Naša Niva” ad 25 krasavika 1908 h.).
Starejšyja Ŭłasavy ziemlaki jakraz i trymajucca takoha razumieńnia rodnaj movy. Jany žyvuć i ciešacca ŭ joj, jak rybki ŭ čystaj vadzicy. I inšaha im nia treba.
Uładzimier Sodal
Kamientary