Sukupny hadavy tyraž histaryčnych peryjodykaŭ u 2002 h. skaraciŭsia ŭ paraŭnańni z 1997 h. bolš čym u 6 razoŭ. Minuły hod byŭ niebahaty i na novyja knižnyja vydańni. Navat unikalnaja praca Zachara Šybieki «Historyja Biełarusi ad kanca ChVIII st. da našych dzion», polski pierakład jakoj uhanaravany prestyžnaj premijaj časopisu «Przegl№d Wschodni», dasiul nia vydadzienaja pa-biełarusku. Pra heta havaryłasia na «kruhłym stale» historykaŭ i vydaŭcoŭ, što sabralisia ŭ PEN-centry ź inicyjatyvy «NN» i časopisu «Arche».
Tema pasiedžańnia hučała jak «Biełaruskaja histaryjahrafija na šlachu da eŭrapiejskaści», a ŭźnimanyja pytańni možna padzialić na dźvie hrupy: biełaruskaja histaryjahrafija i čakańni zachodnich kalehaŭ, jana ž i čakańni ajčynnych spažyŭcoŭ.
Na dumku daśledčyka VKŁ Viačasłava Nasieviča, miž hetymi čakańniami — prorva. Histaryčnyja mity i navukova-papularnyja publikacyi dziela nacyjatvorčych patrebaŭ zachodnija navukoŭcy ciapier interpretujuć jak «nacyjanalistyčnuju historyju». Jana nikoha nie cikavić za miežami Biełarusi, bo inšyja nacyjanalnyja histaryjahrafii daŭno prajšli hety etap. Etnolah Pavał Cieraškovič raskazaŭ, jak niemcy ź biełarusami supolna rychtavali niamiecki «Handbuch» pa historyi Biełarusi. Niemcy nie adrazu pryniali kancepcyi biełaruskich udzielnikaŭ prajektu. Na dumku P.Cieraškoviča, biez papularyzacyi nacyjanalnych mitaŭ nie abyšłasia nivodnaja nacyja. Tyja ž narody, jakija nia mieli ŭ minułym ni mahutnych dziaržavaŭ, ni vialikich pravadyroŭ, musili prydumać sabie lehiendy — jak Łačplesis u łatyšoŭ. I heta spracoŭvała.
Da adkryćcia pamyłak i dramaŭ nacyjanalnaha ruchu biełaruskaja histaryjahrafija nie zaŭždy hatovaja. Dla samoha P.Cieraškoviča adkryćciom była kniha polskaj daśledčycy Hieleny Bradoŭskaj pra paŭstańnie 1863 h., dzie na padstavie dakumentaŭ raskryvajecca trahiedyja paŭstancaŭ. Ich vydavali ŭładam — i navat dabivali paranienych — polskija ž sialanie. Pa-biełarusku takuju pracu ŭjavić sabie ciažka.
Na dumku redaktara «Biełaruskaha histaryčnaha ahladu» Hienadzia Sahanoviča, našym navukoŭcam jašče brakuje nacyjanalnaha duchu, i heta kiepska. Zachar Šybieka, kuratar adździaleńnia historyi Biełaruskaha kalehijumu, naadvarot, miarkuje, što historyja ŭžo stała davoli nacyjanalistyčnaj, i aceńvaje hety fakt stanoŭča. Bo bieź biełarusacentryčnaha pohladu na ŭłasnuju historyju nielha pabudavać tryvałuju dziaržaŭnaść.
Uźnimalisia i bolš pryvatnyja prablemy. Piśmieńnik Uładzimier Arłoŭ zaklikaŭ da pieravydańnia tvorčaha darobku Lava Akinševiča. Alaksiej Chadyka i Jury Hołubieŭ paznajomili z novaj kancepcyjaj časopisu «Spadčyna». Aleś Smalančuk z Haradzienskaha ŭniversytetu raskazaŭ pra litoŭski ŭzor: u Litoŭskaj akademii navuk vydajuć histaryčny hadavik pa-anhielsku, jaki pradstaŭlaje navukoŭcam usiaho śvietu pracy litoŭskich historykaŭ. Takoje patrebna i nam. Ale biez padtrymki dziaržavy hetkaha nia vydasi, a na dziaržaŭnyja datacyi pakul nie vypadaje raźličvać.
Padrychtoŭka encyklapedyi VKŁ — nie prajava peŭnaj palityki ŭradu, a vyklučna adkaz na rynkavy popyt, miarkujuć historyki. Što jana pradasca, sumnievu niama. Darečy, i biełaruskamoŭny bestseler №1 apošniaje piacihodki — kniha histaryčnaja, «10 viakoŭ biełaruskaj historyi» U.Arłova i H.Sahanoviča, jakaja vytrymała try pieravydańni.
Jašče ŭdzielniki dyskusii mierkavali, jak zrabić, kab histaryčnaja litaratura traplała ŭ kniharni, kali kniharaspaŭsiudnickaja systema «Biełknihi» «lažyć u ruinach» (vyraz U.Arłova). Jak zrabić, kab u krainie rehularna vychodziŭ choć adzin niezaležny histaryčny časopis. Ci nia varta abjadnać dziela hetaha vysiłki niekalkich vydavieckich asiarodkaŭ? Na hetyja praktyčnyja vykliki rašeńniaŭ pakul nie prapanavana. Da nastupnaha pasiedžańnia?
Mikoła Buhaj
Poŭnaja stenahrama hutarki budzie nadrukavanaja ŭ krasavickim numary časopisu «Arche».
