Absalutnaja bolšaść biełarusaŭ žadaje, kab kraina dałučyłasia da Eŭraźviazu. Mierkavańnie, što «nas tam nichto nie čakaje», spraviadlivaje tolki na dźvie traciny: nas nichto nia budzie čakać, pakul my sami nie zajavim pra svajo žadańnie i pakul my nie pryviadziom svajho zakanadaŭstva, haspadarki i palityčnaj systemy ŭ adpaviednaść z «eŭrastandartami». Ni klikać, ni hnać Biełaruś dubcom u raj nichto nia budzie. Ale i hieahrafičnaj prynaležnaści da Eŭropy nichto ŭ nas nie adbiare. Varta zachacieć, i kraina moža pastukacca ŭ tyja ž dźviery, pierad jakimi stajać Polšča ci Baŭharyja. Tolki treba, kab kraina adpaviadała minimalnym patrabavańniam Eŭraźviazu da krainaŭ-kandydatak, adnolkavym dla ŭsich.
Jak padrychtavać Biełaruś da ŭstupleńnia ŭ Eŭraźviaz? Što dla hetaha musiać rabić tyja ci inšyja dziaržaŭnyja struktury, što — hramadzianskaja supolnaść?
Adkazy na hetyja pytańni farmulavali 23 biełaruskija navukoŭcy ŭ ramkach hadavoha prajektu «Eŭrapiejski vybar dla Biełarusi», vynikam jakoha staŭ tom «Biełaruś: scenary reformaŭ», što vyjšaŭ z druku pa-biełarusku i pa-rasiejsku dva tydni tamu (anhielskaje vydańnie čakajecca ŭ śniežni). Raspracavany hrupaj prajekt reformaŭ staŭ temaju «kruhłaha stała» ŭ Redakcyi «NN».
Scenar pieraŭtvareńniaŭ, vypracavany kalektyvam z 23 biełaruskich navukoŭcaŭ i palitolahaŭ, roźnicca ad raniejšych prahramaŭ liberalizacyi tym, što jon raspracavany nie «pad demakratyčny», a pad luby praeŭrapiejski ŭrad biez uvahi na stupień jaho demakratyčnaści ci palityčnyja pierakanańni. Praca ŭražvaje svaim maštabam — u joj byli zadziejničanyja čatyry navukovyja redaktary ź Litvy, Polščy, Ukrainy, vosiem zamiežnych ekspertaŭ ź piaci krainaŭ.
Akramia taho, aŭtaraŭ kansultavali 24 biełaruskija eksperty.
U abmierkavańni prahramy, što adbyłosia 13 listapada ŭ Redakcyi «NN», brali ŭdzieł kaardynatary prajektu — filozaf Aleś Ancipienka i hałoŭny redaktar časopisu «ARCHE» Valer Bułhakaŭ, a taksama palitolahi Ŭładzimier Mackievič, Vital Silicki i Andrej Kazakievič, juryst Siarhiej Leŭšunoŭ, žurnalist Alaksandar Fiaduta. Ad Redakcyi «NN» u hutarcy brali ŭdzieł hałoŭny redaktar «NN» Andrej Dyńko i ahladalniki Anatol Sidarevič dy Lolik Uškin.
A.Dyńko: Ci možna «Scenary reformaŭ» Ancipienki-Bułhakava-Silickaha paraŭnać z rasiejskaj prahramaj «500 dzion», jakaja pavinna była radykalna refarmavać tahačasny SSSR?
V.Silicki: Taja prahrama tak i nie była zrealizavanaja, ale dała šturšok inšym raspracoŭkam. Takija prajekty dastatkovyja ŭžo svajoj najaŭnaściu. U Polščy za vajskovym časam isnavali padpolnyja «fabryki dumak», što pracavali nad prajektami, času realizacyi jakich nichto nie ŭjaŭlaŭ. Jakaja častka ich była nasamreč realizavanaja — heta vialikaje pytańnie, bo lohika padziejaŭ časam prymušaje rabić z dakładnaściu naadvarot. Ale praces intelektualnaj evalucyi kaštoŭny sam pa sabie. Sutnaść hetaj knihi — što pavinna zrabić Biełaruś dla taho, kab stać eŭrapiejskaj krainaj.
U.Mackievič: Pa-za ramkami intehracyi isnavać u Eŭropie niemahčyma, i tudy treba zdavać ispyty: ci zdolnaja nacyja iks uvajści ŭ hety prajekt? Ci zdali biełaruskija intelektuały ispyt hetaj knižkaj? Nie, bo tut šmat niedarečnaściaŭ. Voś u knizie jość pra ŭłasnaść na ziamlu, ale tolki što da sielskahaspadarčych ziemlaŭ. A my žyviom va ŭrbanizavanaj krainie! U horadzie nieadkładna patrabujecca ziamielnaja reforma.
«500 dzion» byli navat nie prahramaj, a planam: usio było pakładziena na čas. Tam była paśladoŭnaść krokaŭ, a ŭ hetaj knizie paśladoŭnaść krokaŭ jość tolki ŭ čaćviertaj častcy.
Ł.Uškin: Takija plany — nabytak paślavajennaha času, kali pravodzilisia strukturnyja reformy ŭ Niamieččynie j Japonii. Heta byli reformy pad akupacyjaj ci va ŭmovach niestabilnaj palityčnaj systemy: niama apazycyi, niama prafsajuzaŭ. I hetaja prahrama napisanaja dla vypadku, kali ŭ Biełarusi budzie ŭstalavany, jak u Iraku, «narmalovy amerykanski režym». Słaby bok prahramy ŭ tym, što jana ihnaruje pytańnie sacyjalnaha koštu reformaŭ. Čamu jaje pavinny padtrymlivać, naprykład, prafsajuzy?
A.Kazakievič: Heta nie prahrama dziejańniaŭ. Hetaja kniha — chutčej palittechnalohija, srodak «usim» pakazać, što jość «scenary reformy», ale bieź infarmacyi pra toje, jakija praktyčnyja kroki treba zrabić, biez padrabiaznaha apisańnia «prajektu reformaŭ».
Naprykład, u raździele «Sudovaja systema» mnoha prosta fantastyčnych prapanovaŭ, adarvanych ad realnaści.
Manifest dla biełaruskaha Pinačeta
V.Bułhakaŭ: U adkaz na krytyku ja chacieŭ by ŭdakładnić, što na ŭłasna «prahramy» reformaŭ u knizie i nie advodziłasia ŭsiaho miesca. Zadača była šyrejšaja: dać ahlad dasiulešnich idejaŭ i prahramaŭ refarmavańnia hramadztva, pastavić dyjahnaz sučasnaha stanu čatyroch najvažniejšych sektaraŭ hramadztva (palityka, ekanomika, adukacyja, sacyjalnaja systema), akreślić vykliki j matyvacyi reform i tolki paśla abaznačyć kirunki ich realizacyi. Tamu kniha budzie karysnaja jak dapamožnik palityčna aktyŭnamu biełarusu. Napačatku my razhladali j prajekt napisańnia raspracavanaj da drabnicaŭ prahramy z «daručeńniami» kankretnym viedamstvam, ale ŭrešcie pajšli inšym šlacham.
Raspracavanyja scenary majuć na mecie nia prosta demakratyzavać Biełaruś, a vykanać vymohi, jakija staviacca pierad krainami, što žadajuć uvajści ŭ EZ. I heta važny punkt. Kali ŭ krainie ŭžo jość partyi j ruchi, jakija zaklikajuć ździejśnić eŭrapiejski vybar, to ciapierašni režym nia bačyć Biełarusi častkaj eŭrapiejskaj palityčnaj supolnaści. Ale navat siarod častki aparatčykaŭ jość uśviedamleńnie: kali nia rušym u bok eŭraatlantyčnaj supolnaści, dyk budziem bolš a bolš pieratvaracca ŭ krainu treciaha śvietu, hublać svajo nacyjanalnaje abličča. Darečy, u «NN» krychu niapravilna byŭ pastaŭleny akcent: heta scenary nie dla demakratyčnaha ŭradu, a dla praeŭrapiejskaha.
A.Fiaduta: Škada, što ŭ knizie nie praanalizavanaja prahrama pieršaha łukašenkaŭskaha ŭradu, uradu Čyhira, napisanaja Linham. Heta była pieršaja i adzinaja prahrama liberalizacyi ekanomiki, jakaja išła ad uradu: jana praduhledžvała tolki refarmavańnie ekanomiki, demakratyzacyja palityčnaj systemy ŭ zadaču nie ŭvachodziła. Łukašenka jaje zatarmaziŭ praz paŭhodu, choć plonam taho, što zrabili Bahdankievič u finansavaj sfery, Miaśnikovič u ekanamičnaj, Sinicyn u administracyi, jon skarystaŭsia. Darečy, u 1994 h. Łukašenka sapraŭdy napisaŭ Jaŭlinskamu list z zaprašeńniem pryjechać. Jaŭlinski tady admoviŭsia, bo paličyŭ zaprašeńnie niesurjoznym.
Realizavać napisanaje tut niemahčyma — adčuvajecca, što aŭtary nikoli nie pisali prahramaŭ, raźličanych na dziaržaŭnuju realizacyju. Ale, nadumaj prezydent Biełarusi pravodzić reformy, kniha mahła b stać manifestam biełaruskaha Pinačeta. Alaksandar Ryhoravič na heta nia zdolny: jon patalahična baicca reformaŭ.
My ich baimsia, a jany iduć
U.Mackievič: Pry realizacyi prahramy niemahčyma nie bajacca: nadta vialiki adsotak niapeŭnaści. Treba kazać pra najaŭnaść palityčnaj voli, jakoj u Łukašenki niama.
V.Silicki: Siońnia bojaź pieramienaŭ — heta strach pierad pieramienami, jakija ŭžo iduć. Kali pačynajucca pieramieny, ludziam niama času dumać pra ich: jany stanoviacca ŭdzielnikami tych źmienaŭ... Što da sacyjalnaha bloku, pahladzicie, dzie jon budzie praz 3—4 hady. Dzie biaspłatnaja adukacyja? Medyčnaja abarona?
S.Leŭšunoŭ: Kali niechta abvieścić reformy ŭ jakaści svajoj prezydenckaj pieradvybarnaj prahramy, jon budzie adrynuty. U paraŭnańni z časam tych ža «500 dzion» sytuacyja ŭ hramadztvie źmianiłasia: čakańniaŭ lepšaj budučyni ŭ vyniku systemnaj transfarmacyi ŭžo niama. Hramadztva ŭvajšło ŭ fazu płaŭnaha spakojnaha žyćcia. Zdolnaść prezydenta rastłumačvać niekatoryja rečy źmiakčaje ŭsprymańnie sytuacyi. Kali b rezkaje pavyšeńnie kvaternaj płaty pravioŭ liberał, reakcyja była b zusim inšaja, čym na palityka kštałtu Łukašenki. Tamu nadziei na reformy ŭ našym hramadztvie pry narodnaj padtrymcy roŭnyja nulu. Takija reformy možna było b ažyćciavić tolki pad kiraŭnictvam akupantaŭ — vonkavych ci ŭnutranych… Ź inšaha boku, u Rasiei ŭrad Prymakova zrabiŭ toje, čaho biasplonna damahalisia liberały: rezkaje skaračeńnie raschodaŭ dziaržbiudžetu i h.d. Bo asoba Prymakova ŭsprymałasia bolšaściu Dumy j hramadztva nia tak, jak Čubajsa.
Ł.Uškin: Heta prahrama nealiberalnych reformaŭ dla Biełarusi. Jana moža być realizavanaja tolki pry ŭmovie sacyjalnaha kansensusu. Kali jaho nia budzie, rejtynh apazycyi ŭ nas budzie vahacca ŭ miežach piaci pracentaŭ, jak heta siońnia ŭ Rasiei. Ja b nie chacieŭ takoha ŭ nas.
Dziakuj biełaruskamu čynoŭnictvu
V.Silicki: Biełaruskaje hramadztva siońnia kansensusu nia maje ni pa adnym pytańni. Moža nia być kansensusu na vartasnym uzroŭni, ale jon moža być na ŭzroŭni pavodzinaŭ.
Samyja radykalnyja reformy ažyćciaŭlalisia pry najbolš demakratyčnych režymach, najbolš niestabilnych uradach. Ale praces išoŭ, i niejkija pieramieny byli niezvarotnymi: košt pavarotu byŭ našmat bolšym, čym košt ruchu napierad, što ŭśviedamlali elity. U Vuhorščynie levyja pravodzili ideju radykalnaj pryvatyzacyi, dzie ŭdzielničali tolki zamiežnyja investary: usio tolki za vialikija hrošy. Jany tłumačyli: my možam pajści pa inšym varyjancie, ale daviadziecca istotna skaracić sacyjalnyja vydatki.
A.Dyńko: Absalutnaha kansensusu być nia moža. Navat u takim kansalidavanym hramadztvie, jak polskaje, Samaabarona i Liha polskich siemjaŭ jadnajuć radykalnych praciŭnikaŭ eŭraintehracyi. Kali čakać kansensusu, možna nikoli nie raspačać reformaŭ.
V.Bułhakaŭ: Mušu adznačyć, što peŭnyja rečy, prapisanyja ŭ hetaj knizie na ŭzroŭni prahramy, užo vykonvajucca. Prajekt reformy sacyjalnaj sfery źmiaščaje rečy, jakija choćki-niachoćki davodzicca vykonvać ciapierašnim uradam: reformy pensijnaj systemy, systemy achovy zdaroŭja, žyllova-kamunalnaj haspadarki... U Biełarusi zamarožanaja palityčnaja systema, ale z hodu ŭ hod iduć źmieny ŭ ekanamičnaj, sacyjalnaj, adukacyjnaj sferach. Adbyvajecca paŭzučaja liberalizacyja biełaruskaj ekanomiki. Pavał Danejka, jaki kansultavaŭ aŭtaraŭ ekanamičnaha bloku knihi, trymajecca dumki, što biełaruskaja ekanomika całkam nieliberalizavanaja. Ale navukovaja redaktarka ekanamičnaha raździełu Ruta Vajnijenie, daviedaŭšysia pra faktyčna svabodnaje cenaŭtvareńnie j peŭny rynak nieruchomaści ŭ Biełarusi, nie aceńvała ciapierašniaj ekanamičnaj palityki tak adnaznačna.
Apošnija hady dla biełaruskaha hramadztva nie azmročylisia sacyjalnymi i ekanamičnymi katastrofami nie ŭ apošniuju čarhu dziakujučy biełaruskamu čynoŭnictvu. Jano vystupała amartyzataram šokaŭ i niepradkazalnych zyhzahaŭ hieneralnaj linii dy zabiaśpiečvała adnosnuju stabilnaść u krainie.
U.Mackievič: Jość rečy, jakija ŭładzie davodzicca rabić niezaležna ad taho, što jana pra siabie dumaje. I prahramy hetaj knižki luby ŭrad vymušany budzie rabić. Ale adna sprava, kali heta ludzi robiać śviadoma, a druhaja — kali robiać heta pad prymusam abstavinaŭ ci niečaha inšaha. Siońniašni ŭrad i papiarednija rabili heta prymusova, praź «nie chaču». My pavolna ruchajemsia na Zachad, nas tudy niasie. Ale treba ŭśviedamlać, što kali ciabie niasie, dyk heta nie reformy adbyvajucca — mahčyma, idzie evalucyja. Evalucyja — jašče nie reformy.
Ci jość alternatyva eŭrapiejskamu vybaru
A.Dyńko: Ci jość alternatyva eŭrapiejskamu vybaru?
A.Fiaduta: Alternatyvaj Uschodu zaŭždy jość Zachad. Alternatyvaj Zachadu jość Uschod, Poŭnač i Poŭdzień. U hetym sensie ŭ nas bahaty vybar.
A.Ancipienka: Treba havaryć pra aptymalny vybar. Na majo razumieńnie, aptymalny vybar — na Zachad.
U.Mackievič: Dumaju, nazaŭždy vyznačycca z vybaram — na Ŭschod ci na Zachad — my nia zmožam. I pierakonvać u hetym adzin adnaho niama sensu.
S.Leŭšunoŭ: A ci jość budučynia va ŭschodniaha vybaru?
U.Mackievič: Mahčymaść takoha vybaru jość. Ale pry im biełarusaŭ niama.
S.Leŭšunoŭ: Na moj pohlad, u nas niama anijakaha vybaru, akramia vesternizacyi. Pa-za vesternizacyjaj nas nie isnuje.
Nas nichto nie čakaje… kali my nie pieramienimsia
V.Bułhakaŭ: U biełaruskich elitaŭ niama kansensusu što da eŭrapiejskich vartaściaŭ. Z vystupaŭ Stanisłava Bahdankieviča i Ŭładzimiera Parfianoviča na prezentacyi knihi 3 listapada ja zrazumieŭ, što dla mozhu našaj nacyi «Eŭropa» nia jość kulturnaj vartaściu. Šmat palitykaŭ, u tym liku apazycyjnych Łukašenku, dumaje jak Łukašenka: nas tam nichto nie čakaje.
Ł.Uškin: U jakuju Eŭropu nas kličuć? U Eŭropy niama ahulnaj kanstytucyi. Ja — za Eŭropu, ale što takoje hetaja abjadnanaja Eŭropa? Heta tolki mit, što isnuje niejkaja Eŭropa. Heta abstrakcyja.
A.Sidarevič: Eŭropa nie abstrakcyja. Eŭropa — heta «Chartyja pravoŭ čałavieka», heta Sud pa pravach čałavieka. Jość sacyjalnaja Eŭropa, jakaja padciahvaje adstałyja krainy (Partuhaliju, Hrecyju, Hišpaniju). Jość, narešcie, Eŭrapiejskaja partyja sacyjał-demakrataŭ, Eŭrapiejskaja partyja liberałaŭ... Jość systema vartaściaŭ, vypracavanaja eŭrapiejskaj cyvilizacyjaj. Na nas ciśnie spadčyna kamunizmu, pamnožanaja na pravasłaŭnuju kulturu. Tamu i źjaŭlajucca dumki, što nas nichto nie čakaje. U 1992 h. Michaś Tkačoŭ pryjechaŭ z XIX Kanhresu Internacyjanału i skazaŭ tyja ž słovy: «Nas tam nichto nie čakaje». Ale dadaŭ: «Kali my nie pieramienimsia».
Amaralnyja elity
A.Dyńko: Pavodle apošnich sacyjalahičnych apytańniaŭ, 2/3 biełarusaŭ chacieli b intehracyi krainy ŭ Eŭraźviaz. Vializnaja častka palityčnaje elity (jak z kiraŭničaha, tak i apazycyjnaha blokaŭ) taksama choča hetaha. Ale palityčnyja elity bajacca, što košt reformaŭ budzie zanadta vialiki: palityčnaja siła, jakaja budzie pravodzić ich, akažacca vycisnutaj z palityčnaha pola. Što z prapanovaŭ, padadzienych u knizie, moža vykarystoŭvać ciapier kankretny ŭrad, navat kali jon budzie bajacca adkryta deklaravać reformy?
A.Fiaduta: Jak były školny nastaŭnik, mahu skazać, što možna vykarystoŭvać raździeł «Adukacyja», i nieadkładna, bo my ŭžo spaźniajemsia. Kali novy ministar hetym nie skarystajecca, dalejšaja sytuacyja ŭ systemie adukacyi budzie žudasnaj.
Elity bajacca pravodzić reformy, bo mohuć stracić uładu... Ale heta niepaźbiežna! Pytańnie «Ci zastaniomsia my ŭva ŭładzie paśla reformaŭ?» — hałoŭnaje, jakoje zadajuć sabie ŭsie palityčnyja siły. Heta amaralnaje pytańnie! U nas niama elity — ludziej, zhodnych nieści adkaznaść za pryniaćcie rašeńniaŭ. Usie biełaruskija palityki, jakim ja paśla 2001 h. kazaŭ: «Chłopcy, prajhrali — treba sychodzić», — adkazvali: «A chto aprača nas?» Jany nie pytalisia: «A što budzie z krainaj?»
U.Mackievič: Adna z elitaŭ — intelektuały. I kali siońnia intelektuały praciahvajuć kazać: «U Biełarusi niama elitaŭ», — heta anachranizm. U nas usio jość, tolki niama «admaški», kab pačać rabić. Kožnaja z elitaŭ adkaznaja za svajo, intelektuały adkaznyja najpierš za słovy, što pramaŭlajucca. Ja chaču adznačyć, što ŭpieršyniu ŭ palityčnym bloku reformaŭ źjaviłasia abmierkavańnie reformaŭ u adukacyi. I heta dobra.
Zanatavaŭ Źmicier Dziadzienka.
